Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧлисти аргадаган јуучылдарысты эзедип…

14.05.2019

Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱни, эртен тура сегис те саат јеткелек. Горно-Алтайскта 1931 таҥмалу автоколоннаныҥ јанында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јуук улузыныҥ фотојуруктарын таккан транспоранттар тудунган улус кӧптӧйт.

Ӱргӱлјик полк базыдын бистиҥ калада 9.30 саатта баштаар болгон. Улус ачу таҥнаҥ ала белетенип, келип турганы, ондо турушкандардыҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧп турганы бу акция кажы ла кижиге агару ла учурлу болгонын керелейт.

Сегис јыл кайра Томск калада тӧзӧлгӧн бу јакшынак акция эмди бастыра телекей ичиле таркаган. Ыраак ороондордо јадып турган јерлештеристиҥ јайым јӱрӱмин аргадаган јаандарыныҥ эземин агару кӱӱниле мынайып кӧдӱрип турганына башка да улус јӧмӧжип, бойыныҥ јуучылдарыныҥ јуруктарын полкло кожо апарат. Јууда турушкан ада-энелерине, карган адаларына, карган энелерине балдары, баркалары Улу Јеҥӱзи учун быйанду јӱргени, тооп, ундыбай, ӱйедеҥ ӱйеге эзедип јӱргени башка ороондорго кайкал, тем болот. Бӱгӱнги кӱнде тӱӱкини кезик јерлерде саҥ-тескерледип, тӧгӱндеп, солып та турган болзо, бу мӧҥкӱлик эземниҥ акциязын кӧрӱп, билбес улус чынды билип, сезип алар аргалу.

Јаан калаларда Ӱргӱлјик полк оромдорло суу чылап, узун-узун чӧйилип барат. Кичинек калабыста ол автобустыҥ јӱк бир токтоду кире јолын ӧдӧт. Горно-Алтайсктагы бу полктыҥ быјылгы базыдында 5 муҥнаҥ ажыра улус турушты. Текши республика ичинде — 14 муҥ.

Калада акцияда тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин база турушты. Оныҥ тудунган транспоранттарында эки карган адазы: Григорий Николаевич Хорохордин ле Алексей Михайлович Чучкаев. Барказыныҥ айтканыла, Григорий таадазы 1940 јылда черӱге атанган ла бастыра јууны ӧдӱп, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ II-чи степеньдӱ ордениле кайралдаткан. Айылына јуучыл 1946 јылда јанган. Алексей Михайловичке дезе јуулажарга узак келишпеген, ол беш катап шыркаладып, контузия алган. Кийнинде тылда ээлем башкарып иштеген. Олег Леонидович јаандарыныҥ јуруктарын тудунып, Барнаул, Москва ла эмди Горно-Алтайск калаларда баскан.

Ада-энези Касим Абдулкадирович ле Зуляйха Абдряшитовна Арслановтордыҥ фотојуруктарын ӱч кызы кӧдӱрип апарат. Олордыҥ адазы јууга Пензадаҥ атанган. Адучы Кызыл Мааны орденле, Суворовтыҥ ордениле кайралдаткан 244-чи Запорожский дивизияда јуучыл молјузын бӱдӱрген, Украинаны корулаарында турушкан. Бастыра јууны ӧдӱп келген. Эш-нӧкӧри тылда иштеген. Сегис бала азыраган герой-эне. Ол  блокадага киргенин куучындаган эди. Ӧткӧн чактыҥ кӱйгектӱ 56-чы јылында Арслановтор балдарын азырап аларга, Алтайга кӧчӱп, мында ла јуртаган улус эмтир. Зуляйха ӧрӧкӧн канча јыл кайра бу ла кӱнде божогон. Оныҥ да учун Јеҥӱниҥ кӱни артып калган тӧрт кызына, олордыҥ бала-барказына анчада ла агару эземниҥ кӱни болот.

Солоҥы Айашева кызычагыла кожо энезиниҥ карган адазы Бокчый Павлович Самановтыҥ фотојуругын тудунган. Бу кижи Оҥдой аймактыҥ Кайыҥчы јуртында чыккан, јууга оноҥ ло атанган. Лейтенант Федор (орус ады) Павлович экинчи Белорусский фронтто јуулашкан, взводтыҥ командири болгон. Польшада Черск калага једип, ӱчинчи катап шыркалатканынаҥ улам 1945 јылда јада калган. Эмди оныҥ барказыныҥ барказы карган адазы «За отвагу» медальла, Кызыл Чолмон орденле кайралдатканын билер.

Чамал аймактыҥ Ӱстиги Онос јуртында чыккан-ӧскӧн Михаил Колчакович Такашевтиҥ фотојуругын барказы Марина Киндикова апарат. Михаил Колчакович — оныҥ энезиниҥ адазы. Ол 1916 јылда Јаан Чаргы јурттыҥ јанында Адырду деп јерде чыккан. Јууга ол кожо чыккан эки аказы Тюрун ла Байдула, Тюрунныҥ уулы Степанла кожо атанган. Михаил (Майкак) орус-јопон јууда база турушкан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууны ӧдӱп келген. Ленинградты корулаганы учун медальла кайралдаткан. Јанып келеле, јууда алган шыркаларынаҥ улам эрте јада калган. Эзен арткан ӱч балазы ла баркалары оныҥ ат-нерезин ундыбай јӱрет.

Василий Данилович Ваулин бастыра јууны ӧдӱп келген. Олјого до кирген, Прага калага јеткен деп баркалары куучындады. Јанып келеле, биле тӧзӧп, 5 бала азыраган. Эмди ол керегинде баркалары балдарына куучындап јӱрет.

Айана Борошева Ӱргӱлјик полкто бастыра билезиле турушкан. Оныҥ балдарыныҥ колында адазы ла энези јанынаҥ јууда турушкан јаандарыныҥ фотојуруктары. Роман Уланович Борошев 1927 јылда Шибее јуртта чыккан. 1944 јылда јууга атанып, экинчи Украинский, Забайкальский, Ыраак Кӱнчыгыштагы фронттордо адучылардыҥ полкында јуулашкан. Пулеметчик. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ II-чи степеньдӱ ордениле, «За победу над Германией» медальла кайралдаткан. Иштиҥ ветераны.

Чыйык Майчиков — Айананыҥ карган адазыныҥ карындажы. 1910 јылда чыккан. Фронтко 1941 јылда атанган, замполит болгон. 1942 јылда јеҥ јастанып јыгылган. Мӧҥкӱзи Смоленский областьтагы Сининка јурттыҥ јанында кӧдӱрилген.

Вера Васильевна Кушкулина адазы Василий Куйкачинович Меркетовтыҥ фотојуругын тудунып, кажы ла јыл бу базытта турушканын айтты. Адазы јууга атанган кийнинде билези оноҥ бир ле самара алган. Ол 34 јаштуда јууныҥ баштапкы ла кӱндеринде јеҥ јастанып јада калган. Вера Васильевна ол тушта эки-ӱч ле јашту болгон. Ол адазыныҥ фотојуругын канча јылдарга экчеп, чеберлеп, эмди оны бийик кӧдӱрип, Ӱргӱлјик полкто туружар јакшынак арга барына сӱӱнип турат.

Јаандарыныҥ јуучыл јолын кем де јакшы билер, кем де ас, кем де сурузын эмди де билбес, кем де эрчимдӱ бедиреп јат. Бӱгӱнги кӱнде бедиреништӱ иштерге анчада ла јакшы айалгалар тӧзӧлгӧн. Ӱргӱлјик полк — ол аҥылу, кӧгӱстеҥ келген агару кӱӱн, ол бистиҥ быйаныс, оморкодубыс, «качан да ундыбазыс, коручылдарыстыҥ бийик адына турарыс» деген чертис.

Эзен арткан ветерандарга учурлалган кӧдӱриҥилӱ концерт ӧткӧн, уткуулду сӧстӧр айдылган кийнинде Јеҥӱниҥ Паркында «Полевой кухня» эжигин ачты. Мында улусты јаҥжыкканы аайынча солдаттыҥ кашазы, калаш, изӱ чай сакыды.

Озо ло баштап јуулгандар экијандай туруп, изӱ колчабыжула ветерандарды уткыды. Кӧп тоолу кайралдар тагынган јуучылдардыҥ кемизи де колтыктаткан, кемизи де коляскада, кемизи де кӧстиҥ јажын тӧгӱп, араайдаҥ ӧтти. Олор јабынтыга кирип, каланыҥ јамылуларыла кожо чайлап, јуучыл нӧкӧрлӧрин эзедип, солдаттыҥ кашазынаҥ амзап отурды.

Кашаны «Школьник» ашкананыҥ казан азаачылары тӱнниҥ 3 саадынаҥ ала кайнаткан. Быјыл ол гречка ла тушенка-эттеҥ кайнадылган. Полевой кухняда онойдо ок Јеҥӱниҥ волонтерлоры, политехнический колледжтиҥ ӱренеечилери болушты.

«Байрамга келгендердиҥ кӧби Ӱргӱлјик полк ӧткӧн лӧ кийнинде келип, каша сакып, узак турат» — деп, ашкананыҥ баш ишчизи Ирина Тюнина темдектейт. Улуска, балдарга ар-бӱткенде, паркта солдаттыҥ кашазын јиирге, байла, јарап, јилбилӱ болуп турганы учун, ол ӧткӧн јылдарда јетпей де калатан. Былтыр каланыҥ администрациязы 500 кижиге каша азарга акча чыгарган. Быјыл 800 порция изӱ курсак азылган, текши тооло бир муҥнаҥ ажыра кижи ажанып алар аргалу болды.

Быјылгы солдаттыҥ кашазы анчада ла амтамду болгон болор, улус јык толо, бой-бойын сакып, энчикпей тургулады. Ветерандар олорды кӧрӱп, јууныҥ ӧйинде солдаттар котелокторын тудунган, ээчий-деечий туруп, бой-бойын сакып, кашазын алып турганын эске алынган болор…

Кажы ла јыл эзен-амыр арткан ветерандарыстыҥ тоозы там ла астайт. Бу байрамда турушкан, јӱрӱмди јаҥы ла баштап јаткан болчомдордыҥ санаазына ветерандар бойы кирбес те болзо, агару эземди олорго ада-энелери, ветерандардыҥ баркалары јетирип, куучындап јӱрер.

Э. КУДАЧИНА