Алтайдын Чолмоны

Улу энени ойноорына јетире узун јол

17.05.2019

Республикада драманыҥ эл театрында ачылганынаҥ    ала иштеп, оныҥ ӧзӱмине билдирлӱ камаанын јетиргендердиҥ бирӱзи – Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Власта Куйрушевна ТЫСОВА. Ол   алтай да, орус та тилле тургузылган ондор тоолу спектакльдардыҥ кӧбизинде тӧс рольдорды ойногонын театрал-кӧрӧӧчилер билер. В. К. Тысова кӱӱк айдыҥ бажында алтынчы катап айланган бойыныҥ јылын уткыды. Оныҥ учурлу бу јажында  «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын актрисаныҥ  бойы, сценада јӱрӱми, рольдоры керегинде куучындаганыла таныштырып турубыс.

Ырысту бала ӧйи

—Адам сойоҥ сӧӧктӱ Куйруш Кӧчинович Тысов Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Энем Койбой Булбановна ак кӧбӧк сӧӧктӱ кижи болгон. Адамныҥ баштапкы ӱйи божогон, эки јаш балазы арткан. Адам јууда болордо, Максим ле Виктор агаларымды кой кабырган карган энези азыраган. Бу ӧйдӧ ӧскӱс ӧскӧн энем карган энемниҥ болушчызы болуп иштеген. Адам 1946 јылда јуудаҥ келерде, карган энем ле тӧрӧӧндӧри оны ла энемди бириктирип, јуртадып койгондор.  Мен 1947 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 5-чи кӱнинде чыккам — деп, ол айткан.

Власта Куйрушевнаныҥ эске алынганыла, олордыҥ айылында карган энезиниҥ јеҥези база јӱрген. «Карган» деп байлу атту бу кижиниҥ фронттоҥ коркышту тыҥ сакыган јаҥыс уулы јанбаган.  Карган кажы ла кӱн сокызына талкан, јарма соготон. Оныҥ канча бала азыраган сокызы эмдиге бар.

Адазы Экинурдыҥ јурт Совединиҥ председатели болуп иштеген.    Ондый да болзо, энези ле ӱйи Абай тууныҥ эдегинде турлузында кой кабырып арткандар. Адазы иштеҥ орой јанып, кой азыражып, айдажып болужатан. Эрте таҥла туруп, чанакту ӧлӧҥгӧ баратан. Кезикте мал-ашты башкарып койоло,  чанакка балдарын отургузып, деремне тӱжетен. Балдар карган энезинде артар, ада-энези кинолоп баратан. Власта билдирбезинеҥ кирип, энезиле коштой отурып, кино кӧрӧрин сӱӱйтен.  Кой тӧрӧштӧ кураандарды кӧрӧтӧн кижи оогош Власта болгон.  Болчокко чыгала, ыраакта артта ӧскӧн тыт агаштарды ада-энези, балдары деп, адазы ишке барган, энези талкан соккон, балдары ойноп барган эмезе база ӧскӧ этирте сананып ойноп, кураандарын да ундып койотон. Кураанын таштаган койлорды таныйтан кижи база Власта болгон. «Мен јакшы койчы болотон кижи не!» — деп, Власта Куйрушевна ол ӧйлӧрди куучындап отурала каткырат.

«Адам мени атка ӧҥӧрип алала, јайлу барып јадала, јолдо сыгандардыҥ одузына токтогоны санаамнаҥ чыкпас — деп, Власта куучындайт.—Ол мени чӱрче отур дейле, бойы кожоҥ јыҥырап турган одуга барган. Јаан удабай кӧрзӧм, адам бијелеп турды. Адам деремнеге иштеп келген орустарга барып,  частушкалаар, бијелеер болгон. Ол ӧйдиҥ улузы  јуу-чакты ӧдӱп, эзен артканына, Алтайына, эл-тӧрӧӧндӧрине јанганына сӱӱнип, ончо ийде-кӱчиле, кӱӱниле кӧп иштеп, јӱрӱмди јарандырган. Оныҥ да учун амырап та билген: сӱӱнген, кожоҥдогон, бијелеген…».

Школго барганы турлуда јайымда ӧскӧн кызычакка јаан ченелте болгон. Деремнеде карган энениҥ айылында јӱрӱмге ӱренижери кайда. Онойдо ок сологой баланы ӱредӱчилер оҥ колыла бичинерине, иштеерине ӱреткен, балдар ого каткырышкан. Бир кезек ӧйгӧ Властаныҥ клазында педучилищени јаҥы божоткон  Јыбаш Каинчин   иштеген. Баштапкы партада  Власта оҥ колыла бичинерге чырмайып, шыралап   отурган. Кӧрзӧ, ӱредӱчизи оҥ колыла база бичинип эптешпей турган. Экӱ бой-бойына араай кӧрӱжеле, кӱлӱмзиренижип, сол колдорыла тӱрген бичине берген.

Максим аказы 8-чи класстыҥ кийнинде Властаны кӱӱлик школго јӱрзин деп,   национальный школго экелген. Олордыҥ адазы да, Максим аказы да кӱӱге, ойноткыларга јайалталу улус болгон. Калада Власта тал-тӱшке јетире школдо, оныҥ кийнинде тӱнниҥ 11 саадына јетире кӱӱлик школдо фортепианого ӱренген.

Бийик амаду

Актриса болор амадулу кыс школдыҥ кийнинде бир јыл концертный бригадада иштеген. Нениҥ учун дезе, бир јылдаҥ областьтаҥ «артисттердиҥ» группазын ӱредӱге аткарар деген табыш болгон. Бригадада Власта кожоҥдогон, бијелеген, аймактарла улайын гастрольдорго јӱрген. Је экинчи јылда база ла группа јуулбаган. Је Улан-Удэде культураныҥ институдына кычырту бар болгон. Кыс узак сананбай, оноор барган. Ӱредӱ јилбилӱ болгон: ороонныҥ јаан калаларынаҥ кӧчӱп келген профессионал артисттер, педагогтор, режиссерлор иштеген. Студенттер «Ритм» деп ансамбль тӧзӧп, концерттер кӧргӱзетен. Властаныҥ кожо ӱренгендери тӧрӧл јурты Экинурда да болгоны мениҥ санаама кирет. Власта эки тилле кожоҥдогон эди.

1974 јылда ӱредӱни божодып, јанып келген, је театр јок. Бир јыл Экинурда культураныҥ јаҥы тудулган туразында иштеген, јаҥы ӧргӧӧниҥ ижин «кыймыктадар» керек болгон. Ол ӧйдӧ Анна Балина ла Сергей Санашев, Бобровтор иштеп келген. Бир јылдаҥ калада театр тӧзӧлгӧн, је штат толо дешкен. Власта албаты театрда бир канча ай иштеген, оноҥ театрга кычырту алып, оноор барган. «Драманыҥ профессионал эл театрын тӧзӧӧргӧ биске беш јыл чылаазыны јок иштеер керек болгон — деп, Власта Куйрушевна куучындайт. –Москвадаҥ келгендер «кӧрӧӧчилер јетпей јат, слердиҥ кала оогош» дежер. Спектакльдарды тургузып, улайын ла јурттарла јӱргенис. Јай ӧйинде эки-ӱч ай јӱретенис. Кӧрӧӧчилер бисти јакшы уткыйтан, ойынды кӧрӧргӧ кӧп келетен. «Энениҥ јалаҥы», «Ай карыккан   тӱнде», «Туба», «Сӱмелӱ кыстыҥ сӱӱжи» ле ӧскӧ дӧ классикалык пьесаларды ойногонысты улус эмдиге ундыбаган».

Јарлу јурукчыныҥ сыйы

Власта Куйрушевнаныҥ айылында  тӧӧрдӧ Игнат Ортонуловтыҥ «Кызыл эҥир» деп сӱреен јаркынду јуругы турат. Атту-чуулу јурукчы оны бойы сыйлаган эмтир. Алдында ӧйдӧ В. К. Тысова Игнат Ивановичтиҥ мастерскойына ижи аайынча «Маадай-Караныҥ» эскизтерин кӧрӱп барган. Јурукчы чай урган, нацшколдо ӱренген ӧйин эске алынган. Кокышев, Адаров, Палкин ӱлгерлерди тӱрген бичип, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына апарар,  газетте чыгарып, акча  берер, уулчактар кинолоор. «Сен бичизеҥ, уул! Акча аларыҥ» — деп, олор Игнатты сӱмелеер. Игнат ары-бери базар ла базар, санаага киргени ӱлгер болуп бичилбес. Јӱк арайдаҥ бичилгенин редакцияга апарза, албас, база эмеш бичин дежер. Онойып, уул санаага кирген кебеделдерди јурап баштаган. Школдыҥ јарлу јурукчызы боло берген.

Куучынныҥ кийнинде јурукчы Властага кӧктамандарлу јуругын сыйлаган эмтир. Је ол тегинге аларынаҥ эби јоксынып, јурукты эжиктиҥ јанында тургузып, бойы тепкишти тӧмӧн јӱгӱре берген. Оныҥ кийнинде ол кылыгы учун узак ла кыйналып јӱрген. Бир катап Эмма Иришевала экӱ сыйга јурук садып аларга јурукчыныҥ мастерскойына баргандар. Артист эпши јурукчыдаҥ ол учурал учун јаманымды таштагар деп сураган. «Эйе, санаама кирет. Та јарабаган, та кандый? Оҥдобогом…» — деген. Ол  бу јуругын сыйлап айткан: «Мени ӱргӱлјик деп бододыҥ ба? Кийнинде бу јуруктардыҥ баазы јаан болор.  Балаҥа энчи эдип артырып саларыҥ».

 Чингисханныҥ энези?..

Театрдыҥ артисттери Совет Союзтыҥ ичиле де јӱрген. Јаҥыс Кыргыстанда эки-ӱч катап болгондор. Власта Куйрушевна Кыргыстанда экинчи катап гастрольдогон туштагы учуралды куучындады. Алтай тилле тургузылган спектакльдарды ӱзе ойногон кийнинде  оны бир кижи токтодып айткан: «Мен режиссердыҥ болушчызы. Слерди Кыргыс киностудияга кычырып турулар». Канча катап телефон болуп турарда, Анна Балинаны, Теке Чекурашевти кожо айдала, барарга келишкен. Власта Тысованы ла Чекурашевти «Чингисхан» деп тӧрт сериялу кинодо рольдорго ченеп кӧргӧндӧр. Ол тушта Чингисхан керегинде  согулган  фильмдер јок болгон.   Фильм —   совет-итальян-монгол јаан ӱлекер болгон эмтир. Акча јаны — совет ороонныҥ, Италия кино согор ло ӧскӧ јепселдер берер, монголдор айылдарла, аттарла јепсеер учурлу болгон. Је бу ӱлекер  база ла акча-манат јогынаҥ улам  бӱтпеген.  Сценарийин  итальянецтер садып алган. Власта Куйрушевнаны Чингисханныҥ тӱрк канду энези Оэлунныҥ ролине кӧргӧн болуптыр. Т. Чекурашев дезе полководецтиҥ ролине келишкен. Ол ӱч ороон туружатан ӱлекерди јарлу кыргыс режиссерлор Океев ле Шамшиев тургузарга амадаган. «Кыргысфильм» Чингис Айтматовтыҥ јарлу чӱмдемелдериле кинофильмдер согуп, телекейге јарланган «алтын» ӧй болгон.

В. К. Тысованыҥ театрда јӱрӱминде бу рольды ойноор база бир учурал келишпей калганы карам.  «Бир катап  меге режиссер Николай Паштаков телефон соккон: «Мен Чингисханныҥ энезин тӱжендим! Кӧрзӧм, ӱй кижи кырды ӧрӧ јӱгӱрип, јӱгӱрип браатты. Мен: «Оэлуун! Оэлуун!» — деп кыйгырдым. Ол кижи кайра кӧрӧрдӧ, чырайы сениҥ эмтир. Мен тургуза ла пьеса бичийтем, Оэлунныҥ ролин сен ойноорыҥ!». Чын ла Николай Федорович Чингисхан керегинде эки бӧлӱктӱ пьеса бичиген. Пьеса сӱреен јакшы бичилген. Бис оны тургузып та баштаганыс. Је мен та нениҥ де учун байланып, ойноорго тидинбей баргам. Олор ондый јарлу, тӱӱкиге кирген улус ине, коркымчылу. «Оэлун» дегени «улу» дегени ине. Улу Чингисханды улу эне чыгарган ла јаштаҥ  ала уулыла коштой јӱрген» — деп, Власта Куйрушевна куучындады.

Власта Тысова улу кижиниҥ энезин тӱҥей ле ойногон. «Кан-Алтайла курчуланган» деп спектакльда ол  Г. И. Чорос-Гуркинниҥ энезиниҥ ролин кӧргӱскен. Бу спектакльды јарлу саха режиссер Андрей Борисов тургускан, артисттерди рольдорго ол талдаган. «Сай-кумактагы эпши» деп спектакльды ойноорго кӱч болгонын актриса айдат. Ондо салымыныҥ  келишкениле  сайга бастыртпаска тартышкан јопон ӱй кижиниҥ психологиязын ачары, јӱрӱмин чындык кӧргӱзери, оныҥ   философиялык  учурын ойнооры  тегин ле керек эмес.

Маадай-Караныҥ энези

«Маадай-Кара» деп кай чӧрчӧклӧ тургузылган спектакльды база А. Борисов тургускан. Власта Куйрушевна ол ижи керегинде мынайда куучындады: «Бу чӧрчӧктӧ ӱй улус ас. Мен текши рольдордо ло туружарга санангам. Режиссер сценага артисттерди јууп аларда, ичкери чыкпагам да.  «Тысова кайда?! Бери туругар!  Кабай кожоҥ кожоҥдогор» — деп, ол јакарган аайлу айткан.  Бойыныҥ ӧйинде Тозыяков «Ырысту» ла «Ӧлӧргӧ јетире эмди де узак» деп спектакльдарда рольдорыма меге эки кабай кожоҥ бичиген болгон. Олордыҥ бирӱзин мен  мында кожоҥдоп бергем. Бу спектакльда мен бойымды тӧрӧл јеримде, Абай тууныҥ эдегинде, деп сезип, мӱргӱӱлде алкыштарымды ого баштанып айткам…

Маадай-Караныҥ энезиниҥ ролине тургузарын билеле, мен «јажым јаан кижи бала тапкан келинди канай ойнойтом» дегем. Режиссердыҥ јартаганыла, кай чӧрчӧктӧрдӧ баатырлардыҥ, улустыҥ јажы тегин улустыйы чылап чоттолбой јат. Јарлу Борисов бойы тегин кижи эмес деп айдар керек. Ол Кыдаттыҥ, Тӱркиениҥ эпосторын кычырула барып, база тургускан. Је ол «Маадай-Караны» ончо калыктардыҥ эпосторынаҥ бийик баалап, оны бастыра ла јанынаҥ ончолорыныҥ тӧзӧгӧзи деп айтканы биске јаан оморкодулу!».

Власта Куйрушевна јӱрӱмде, ончо энелердий ок, Эмил уулын, оныҥ билезин, баркаларын тыҥ сӱӱген  эне.  «Слердиҥ ойногон эҥ јакшы, јаркынду спектакль, роль кандый?» — деп, куучыныстыҥ ортозында берген сурагыма чокым каруу албадым. Байла, кажы ла ойногон спектакльга, рольго јайаандыктыҥ кижизи јӱрегиниҥ, јӱрӱминиҥ, санаа-кӱӱниниҥ кандый да ӱлӱзин берип, каруузып артат. Је мениҥ санаамла, Власта Куйрушевна театрда јӱрӱминде  улу  энени ойноор кӱч ле јаркынду јолын  ӧдӱп, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган тӧрӧл эл театрыныҥ   јарлу ла јайалталу артисттериниҥ бирӱзи болуп артат.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА