Алтайдын Чолмоны

Баланыҥ ырызы — билезинде

21.05.2019

Алтай Республиканыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јеринде кӱӱк айдыҥ 16-17 кӱндеринде ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган билелердиҥ «Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деп адалган талалык баштапкы фестиваль ӧтти.

Јылдыҥ ла кӱӱк айда текши ороондо Билениҥ калыктар ортодогы кӱни элбеде темдектелет. Айдарда, бу да јакшынак байрам-форум ол учурлу керекке учурлалып ӧткӱрилди. Јаан форумда каланыҥ ла аймактардаҥ келген билелер эрчимдӱ турушты. Эки кӱнниҥ туркунына ада-энелерге, балдарына јӱзӱн-башка ууламјыларла сӱреен јилбилӱ, солун кӧдӱриҥилер ӧтти. «Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деп адалган фестивальдыҥ программазы байлык болгонын аҥылап темдектеер керек.

Фестивальдыҥ окылу ачылтазында таланыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јериниҥ актовый залында болчомдорго бойыныҥ айлыныҥ эжигин ачып, јӱрегиниҥ јылузын, сӱӱжин сыйлаар амадула, онойдо ок баланыҥ кӱӱнин кӧрӱп, јӧмӧӧргӧ, болужарга акту кӱӱндеринеҥ олорды балазынган билелер, ада-энелер сӱреен кӧп болды. Балдардыҥ каткызы, ада-энелериниҥ, кару улузыныҥ јылузы, билелериниҥ амыры эбире улуска база јайылып тургандый јакшынак айалга болды.

Талалык фестивальдыҥ амадузы — јондыкта билениҥ учурын, тоомјызын кӧдӱрери, билелик таскамалдыҥ јарамыкту, байлык ченемелин элбеде таркадары, биледе балдардыҥ ла ада-энелердиҥ јайаандык јаҥжыгуларын тыҥыдып бектештирери. Анайда ок биледеги балдардыҥ бош-чӧлӧӧ ӧйин аайлу-башту, тузалу эдип ӧткӱрери јанынаҥ ченемелле таныштырары, јаан улус ла балдар ортодогы колбулар чыҥдый ла чындык, ак-чек болоры јанынаҥ ишти тыҥыдары база тӧс ајаруда болуп јат.

«Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деген талалык фестивальдыҥ база бир јаан ајаруда амадузы — ада-энези јок арткан балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган тоомјылу, эрчимдӱ билелерди илелеери ле олорды јӧмӧӧри. Бу билелердиҥ тоомјызын кӧдӱрип, олордыҥ ченемелин јуунадары, таркадары, биледе балдарды таскадар иштиҥ тӧс учурын, байлыгын кӧнӱ улалтары база јаан учурлу.

Ада-энези јок арткан балдарды билезине балазынып алган билелердиҥ фестивали Алтай Республиканыҥ билени, энеликти, адалыкты ла бала тужын корыыры аайынча килемјиниҥ талалык јондык «МАМА» деген фондыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӱрилди. Бу фондтыҥ килемјилик ижи ле килемјиниҥ программазы билеге, энеликке, адалыкка ла бала тужына болужар ууламјыла иштеп јат.

Тургуза ӧйдӧ килемјиниҥ «МАМА» деген фонды јонјӱрӱмдик учурлу «Компромисс», «Доступная медитация», «Путь к миру», «Очаг семьи — залог  благополучия» ла оноҥ до ӧскӧ ӱлекерлерди јӱрӱмде једимдӱ бӱдӱрет.

Фестивальдыҥ окылу ачылтазында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов, иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министриниҥ ордынчызы Алексей Санаров туружып, ада-энелерди ле балдарын учурлу байрамыла уткыды. Мындый кемиле, учурыла јаан форумдар сӱреен керектӱ деп айдып, пда-энелерге тузалу, балдарга дезе јилбилӱ болзын деген амадула белетегенин темдектедилер. Олор ада-энелерге јаан алкыш-быйан айдып, балдарга дезе јакшы ӱредӱ кӱӱнзедилер.

Бӱгӱнги кӱнде республикада балдардыҥ тоозы — 67058, олордыҥ тоозында 1393 бала ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар. Бу тоо, 2017 јылдагызына кӧрӧ, 10 процентке ас (158 балага ас). Ада-энези јок балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган билелердиҥ тоозы калганчы ӱч јылдыҥ туркунына азыйгы ла кеминде артат (орто тооло — 90%).

2019 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнине јетире болгоныла, 1186 бала бойыныҥ билезине алган билелерде ӧзӱп јат, олордыҥ тоозында — 355 бала опекада (попечительстводо), 811 бала балазынып алган билелерде чыдап јат, 20 бала ажындыра опекага берилген.

Республикада 800-теҥ ажыра биле бойыныҥ билезине балазынып алган балдарды таскадып јат. Мындый балдарды алган билелердиҥ институдын ичкери ӧскӱреринде олорго эдилип турган материальный болуш јаан учурлу болуп јат.

Шак бу категорияныҥ балдарыныҥ јасакла чыдулалган тап-эриктерин јӱрӱмде социальный болуш ажыра бӱдӱрерине Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ 2018 јылдыҥ ла 2019 ла 2020 јылдарга темдектелген ӧйгӧ республикан бюджет керегинде» деген 62-РЗ номерлӱ Јасагыла 165735,0 муҥ салковой чыгарылары темдектелген, ол тоодо:

—опекундарга (попечительдерге, балдарды билезине алган ада-энелерге талалык социальный тӧлӧмирлерге јарадылган акча-манат — 156984,5 муҥ салковой, олордоҥ:

1) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды чыдадарына 98645,60 муҥ салковой акча чыгарары темдектелген. Базовый деген тӧлӧмир акчаныҥ кеми 6325 салковой;

2) балдарды кичееп чыдадарына балазынып алган энеге (адага) јилбиркедиш тӧлӧмир акчаныҥ кеми 58338,9 муҥ салковой деп темдектелген, јилбиркедиш эдип тӧлӧйтӧн акчаныҥ кеми 4077 салковой. Балдарды балазынып алган билелерде балдарды кичееп ӧскӱрип турганы учун, анайда баланы балазынып алган энеге (адага) тӧлӧйтӧн тӧлӧмир акчаныҥ кеми 2018 јылдаҥ ала 1,04-кӧ индексировать эдилген.

—опека ла попечительство, ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри аайынча ишти ӧткӱрерине тӧлӧмир акчаныҥ кеми 8350,50 муҥ салковой, бу акчадаҥ:

1) јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдерине: каланыҥ ичиле, каланы јакалай, јурт јерлерле јӱрӱп турган транспортло (таксинеҥ ӧскӧ) акча тӧлӧбӧзинеҥ јорыктаары, су-кадыкты орныктырарыныҥ лагерьлерине ле санаторно-курортный организацияларга путевкалар берери, эмденип баратан јердӧӧн лӧ кайра келетен јолдыҥ акчазын тӧлӧӧри; ээленип алган туразын бир катап јазаары;

2) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар ээленип алган тураны, анайда ок ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар јаткан тураны јазаарына;

3) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарга аҥылу жилищный фондтыҥ јӧӧжӧзине калан тӧлӧӧри аайынча чыдулардыҥ финансовый јеткилдежин тӧзӧӧрине;

4) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарга аҥылу жилищный фондтыҥ коммунальный јеткилдештериниҥ финансовый јеткилдежин тӧзӧӧрине.

2019 јылда федерал бюджеттеҥ акча-манатла јеткилдештиҥ кеми 2854,4 муҥ салковой, бу акча баланы биле балазынып алар тушта бир катап тӧлӧӧрине ууландырылат. Тӧлӧмирдиҥ кеми 2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 24471,62 салковой болуп калган (2018 јылда — 23462,73 салковой). Јажы 7 јаштаҥ јаан кенек баланы, анайда ок ага-карындаштарды ла (эмезе) эје-сыйындарды балазынып алар тушта кеми 186983,09 салковой пособие акча тӧлӧлӧт (2018 јылда — 179274,31 салковой). Бир катап тӧлӧп турган пособие акча 2018 јылда 129 бала, кеми бийик тӧлӧмир акча 3 бала учун тӧлӧлгӧн.

Анайда ок Алтай Республикада ӱч ле оноҥ до кӧп балдарлу, ол тоодо бойыныҥ балдары, баланы балазынып алган билелер кӧп балдарлу билелерге келижип турган јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧни тузаланат:

—коммунальный јеткилдештер учун тӧлӧӧри јанынаҥ (соок ло изӱ суујеткилдеш, суу ӧткӱрери, јылыдыш (јылула јеткилдеш), энергојеткилдеш (газојеткилдеш), тузаланыштыҥ јӧптӧлгӧн нормативтериниҥ кеминде, тӧс јылујеткилдеш јок тураларда јадып турган билелерге — одыру, јербойындагы эл-јонго садары аайынча јӧптӧлгӧн  норма кеминде;

—врачтардыҥ рецепттери аайынча алатан эмдерле јажы 6 јашка јетпеген балдарды акча тӧлӧтпӧзинеҥ јеткилдеери;

—Алтай Республиканыҥ государственный текшиӱредӱлик организацияларында ӱренип турган балдар аш-курсакла јеткилделет, олор каланыҥ ичиле (каланы јакалай јерлерле) јӱрӱп турган транспортло акча тӧлӧбӧзинеҥ јорыктаар аргалу;

—ӱредӱлик ижин государственный аккредитация бар тӧс текшиӱредӱлик программалар аайынча ӧткӱрип турган школдоҥ озо ӱредӱлик организацияларга кӧнӱ алылар.

Балдарды бойыныҥ билезине алган билелердиҥ байрамында ада-энелерге «Мен ада, эне болгон адымда», «Биле — јӱрӱмниҥ бажы» деген таскамал ӱредӱни, онойдо ок мындый билелердеги балдарла эмдиги ӧйдиҥ јаҥыртулу эп-аргаларыла иштеери аайынча ишти аҥылу ӱредӱлӱ специалисттер бийик кеминде ӧткӱрдилер. Эл-калыктардыҥ бойыныҥ аш-курсагын јаҥы эп-аргаларла белетеери јанынаҥ јилбилӱ мастер-класс «Типография» кафе-ресторанда ӧткӧн.

Балдар М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде, спорттыҥ ла су-кадыктыҥ «Стимул» деген студиязында, јаҥжыккан каратэниҥ школында ӧткӧн мастер-класстарды, туштажуларды, байла, бачым ундыбас. Эҥирде дезе олор режиссер Николай Паштаковтыҥ тургускан «Танайак» деген јараш ойын-кӧргӱзӱни кӧрдилер.

Кӱӱк айдыҥ 17-чи кӱнинде «Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деген байрам А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде атриумда ӧтти. Ол Россияда ӧдӱп јаткан Театрдыҥ јылына учурлалды. Ада-энелер, балдар «Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱде ойногон актерлордыҥ кеп-кийиминиҥ кӧрӱзиле јилбиркеп таныштылар. «Тӱрк Кабай» ӧмӧликтиҥ (Болот Байрышев, Айдар Унатов, Вадим Деев), АР-дыҥ нерелӱ артизи Эмиль ле Галина Толкочековтордыҥ кожоҥдорын јакшызынып уктылар. Байрамды Эмиль башкарып ӧткӱрди. Оныҥ кийнинде эл музейдиҥ залдарыла сӱреен солун экскурсия болды.

Эки кӱнниҥ туркунына балдарга, олордыҥ ада-энелерине сӱреен јараш, тузалу, керектӱ байрам бийик кеминде ӧтти. Балдарга ада-энезиле кожо јӱргенинеҥ артык ырыс јок эмей. Балдарын эки алаканныҥ кырына отургызып, эркеледип-экчеп чыдадып, калыктыҥ тоозына кошконы база нерелӱ керек, иш. Балага ада-энезиниҥ јылу сӧзи, эрке кӱлӱмјизи, биледеги амыр-энчӱ, токыналу јадыны телекей ӱстинде эҥ јаан ырыс. Талада ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган билелердиҥ тоозы кӧптӧӧр, ӧзӧр деп иженери артат.

К. ПИЯНТИНОВА