Алтайдын Чолмоны

«Бастыразыла куучындажар керек…»

21.05.2019

Бу јуукта Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин тергеениҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ чыгартулу улузыла тушташкан.

Туштажуда «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ, «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ ла ӧскӧ дӧ СМИ-лердиҥ башкараачылары ла журналисттери турушкан. Олор тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечиле республикадагы айалга, јаҥныҥ органдарыныҥ келер ӧйгӧ темдектеп алган ижи керегинде куучындажып, ого сурактарын берген.

Бастыра СМИ-лерге ачык

Журналисттер Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиге элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларла канайда иштеерге турганын сурап, республикада байа бир оппозиционный СМИ-лер база бар болгонын айткан. Олег Хорохординниҥ темдектегениле болзо, ол АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип баштаганынаҥ ала бир айдаҥ кӧп ӧй ӧдӧ берген. Ол бастыра СМИ-лерге, оппозиционный да, оппозиционный эмес те болзын, ачык, бастыразыла куучындажар керек болгонын айткан. Јаҥды јамандап тургандарла да кыйалтазы јоктоҥ јолыгарын темдектеген.

—Айса болзо, эм тургуза олордыҥ бастыра сурактарына каруулар јандырып болбозым, је экијандай куучын-эрмекти ӧткӱрер керек. Нени эдерге, нени эдип турганыс, кандый турулталар аларга амадаганыс керегинде куучындабазас, онызын бис учун ӧскӧлӧри эдер. Оныҥ учун мен бастыра СМИ-лерге ачык – деп, ол айткан.

Бойы керегинде

—Барнаул кала, балдардыҥ сады, школ, фехтованиеле олимпийский резервтиҥ школында неделеде алты кӱн тазыктырулар – деп, Олег Хорохордин бойы керегинде айдып ийзеер деген суракка карууны јандырып баштаган.

Школдо јакшы ӱренген, анчада ла математика ла химия предметтер јарайтан. Айыл-јуртты эрте тӧзӧгӧн,  черӱге барган. Черӱчил молјузын ыраак авиацияныҥ черӱлеринде ӧткӧн. Јанып келеле, иштеер, билезин азыраар, ӱренер керек болгон. Ӱренген, аргачылыкта иштеген. Баштапкы ӱредӱзи экономический ууламјылу, оноҥ государственно-муниципальный башкартуныҥ факультединде ӱренген. Школдыҥ кийнинеҥ токарьдыҥ да ӱредӱзин алып, бир кезек ӧйгӧ заводто база иштеген эмтир.

Аргачылыкта иштеп баштаарда, директордыҥ ижине ӱзеери грузчиктиҥ ижин бойы бӱдӱрген. Тӧзӧп алган фирмазында анайда ок бухгалтер, тискинчи ле эки садучы база иштеген. Оныҥ айтканыла болзо, аргачылыкта иштеп баштаганынаҥ ала узак та ӧй ӧтпӧгӧн — фирмазы јакшы кирелтелер алып баштаган.

Олег Хорохординди бир јерде турбас, јаантайын јаҥы билгирлерге јӱткиген, бастыра ла ууламјыларда бойын ӧскӱрерге амадаган улустыҥ бирӱзи деп айткадый. Баштапкы бийик ӱредӱ, оны ээчиде база бирӱзи, соҥында аспирантурада ӱренип, диссертация бичип корулаганы онызын јакшы керелейт. Чындап, ол социология билимдердиҥ кандидады эмтир. Аспирантураны государственный службаныҥ Президенттеги академиязында ӱренген. Оны тӱгезип, полпредстводо ло оноҥ Президенттиҥ администрациязында, башкаруда иштеген.

ГЛОНАСС системаны иштедип баштадарында Олег Хорохординниҥ ӱлӱзи база јаан. Ол оныҥ оморкодузы деп айдар керек.

Билелӱ, эки балалу.

—Биле дегени — меге айылчыларла толо тура. Таадаларымныҥ да, ада-энемниҥ де айылдарында андый болгон – деп, ол айткан. Таадалары Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары. Јеҥӱниҥ кӱнинде «Ӱргӱлјик полкто» Олег Хорохордин олордыҥ фотојуруктарын тудунып баскан. Таадазы да, адазы да башкараачы иштерде иштеген эмтир.

Кажы ла кӱн эртен турадаҥ ала оройго јетире иштеп турган кижи ийде-кӱчерди канайда орныктырадар деген суракка Олег Хорохордин су-кадык јӱрӱм јӱрӱп, спортко јаан ајару эдип турганын темдектеген. Спорт дегежин, кандый ла бӱдӱм — кырга чыгары, базары, јӱгӱрери, чанала јыҥылаары ла оноҥ до ӧскӧзи. Туу-чанала јыҥылап турганын, Шерегеште, Красный Полянада, Белокурихада кӧп катап јыҥылаганын айдып, эмди бойына Манјӱректи ачканын темдектеген.

«Манјӱрек» курортко «Сбербанк» јаан акчалар чыгарарга турганын, эки-ӱч јылдаҥ анда сӱрекей бийик кеминде курорт болорын аҥылап темдектеген.

Олег Хорохордин тӱӱкилик бичиктер кычырарын сӱӱйт. Анайда ок Василий Шукшинниҥ куучындары јарайт.

Бала тужынаҥ эске алыныштар

—Мениҥ бала тужымдагы баштапкы эске алыныштарым Туулу Алтайла колбулу. Оогошто ада-энемле «Катунь» турбазага келип јӱргенис, анда агаш турачактар, чедендер, тепкиштер болгоны, айландыра ак кӧбӧлӧктӧр учканы эмдиге санаамга кирет. Кийнинде де јылдарда мен бери јаантайын келетем. Школ ӧйинде археологиялык казынтыларда да турушкам — деп, ол айткан.

Алтайский государственный университеттиҥ тӱӱки факультеди Себи-Оозы јурттаҥ ыраак јокто казынтылар ӧткӱрген. Бу ишти башкарган профессордо ишке школдыҥ ӱренчиктерин јилбиркедер јараду болгон. Олег Хорохордин ол казынтыларда турушкан ӱренчиктердиҥ бирӱзи болгон эмтир.

Туулу Алтайда кӧп катап болгоны керегинде айткан, ол тоодо Ӱч-Сӱмердиҥ јанында база. Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечиниҥ бир амадузы – Ӱч-Сӱмерге чыгары. Ол: «Альпинист эмес те болзом, је оныҥ бажына чыгар амадуум бар» — деген.

Бӱдӱмјини президент эткен

Олег Хорохординниҥ айтканыла болзо, ого јаҥы иш јарайт па, бери келгенигер учун санааркабайдыгар ба, бу иштеҥ кӱӱнер јанбады ба деген сурактарды јаантайын угарга келижет.

—Мындый сурактарга менде јаҥыс каруу бар:  сурак анайда турбайт. Баштапкызында, меге бӱдӱмјини президент эткен. Экинчизинде, мен мындагы сурактарга кӱннеҥ кӱнге кӧмӱледим, республиканыҥ јӱрӱмин биледим ле мында јадын-јӱрӱмди јарандырарга нени эдерге јараарын, бойымныҥ ченемелимди канайда тузаланарын оҥдоп баштайдым. Мында јадар кӱӱним бар эмей. Јербойыныҥ улузынаҥ кем Горно-Алтайсктаҥ јӱре берер кӱӱндӱ — меге айдып берер. Улус јаҥыс ла иш јок болгонынаҥ улам ӧскӧ тергеелердӧӧн акча иштеп аларга барат. Билези, туразы мында артат. Јарамыкту айалгаларды ла иштеер јерлерди тӧзӧп алзас, улус мында ла артар – деп, тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи айткан.

Тергеелерди бириктирери керегинде

Алтай Республиканы башкарзын деген шӱӱлте эдилерде, јӧбин берген. Озо ло баштап «је, јанып јадым» деген санаа келген.

—Мен, чыннаҥ ла, Туулу Алтайды бойымныҥ Тӧрӧлим деп чоттойдым.  Бис алдында, анчада ла совет ӧйинде, Туулу Алтайды ла Алтайский крайды бӧлибейтенис. Оныҥ да учун мен бойымды Туулу Алтайда чыккам деп чоттойтом. Алтай албаты Алтайский крайга серемјилӱ кӧрӱп турганын кийнинде оҥдоп турбай. Мениҥ санаамла, алтай албатыда тергеелерди бириктирер деген тӧзӧлгӧзи јок сезим-серемји бар. Бу тема аайынча мен канча катап айткам ла такып айдайын. Тергеелерди јаандадар деген тема федерал повесткада он јыл кайра турган. Кажызы керек болгон, олорды ол тушта бириктирип салган. Алтайды бириктирбес деп јӧпкӧ келгендер ле Владимир Владимирович Путин повестка јабылган деп айдып салган. Мен бери тергеелерди бириктирерге келбегем. Мен андый бириктирӱниҥ удурлажаачызы деп айдып салайын – деп, тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи айткан.

—Бу эки тергеени бириктирбес керек. Алтай Республика бар, Алтайский край бар. Алтай Республикада 92 национальность бар болзо, Алтайский крайда анча кире национальность јок. Эки башка субъект. Биске республиканы ӧскӱрер керек — деген.

1990-чы јылдар керегинде

—Мен 1990-1992 јылдарда черӱде тургам. Ороон јайрадылган јылдар. Мен черӱге бир ороонноҥ барган болзом, черӱдеҥ ӧскӧ ороонго јангам деп айдарга јараар. Ол јылдарда мен ӱренгем ле иштеп, кирелтелер алгам. Ол ло спортивный костюмдарлу, мойнында јоон илјирмелерлӱ, джиптерлӱ бригадалар узакка эмес деп оҥдоп тургам. Не дезе, олор сагышту эмес болгондоры кӧрӱнип туратан ла олордо ӧзӱм болбос, качан бирде јоголор деген сезим болгон. Бир кезек ӧйдӧҥ ол ло уулдар баштары иштеп турган уулдардӧӧн кӧрӱп баштаган эмезе бойлоры ӱренип, аргачылар боло берген — деп, ол куучындаган.

Јилбӱлери

Јаҥы башкараачы ишчи бойын эмдиги ӧйдиҥ инновационный, цифровой кижизи деп чотоп турган эмтир. Је бу ок ӧйдӧ компьютерный ойындар ого качан да јарабаганын айткан. Онызын ол тегин ле ӧй ӧткӱриш деп чотойт.

Јиит тужында фехтованиеле јилбиркеген, олимпийский резервтиҥ школына јӱрген. Айлы каланыҥ бир учында, тазыктырынар јердеҥ ыраакта болгон. Андый да болзо, неделеде алты катап ӧдӱп турган тазыктыруларды божотпойтон. Ол тушта Советский Союз ичинде ӧткӧн кӧп тоолу маргаандарда турушкан ла бу бӱдӱм аайынча спорттыҥ узыныҥ кандидадына јеткен.

Эмди кӱнчыгыштыҥ единоборстволорыла, туу-чанала, мотоспортло, вейкбордингле јилбиркейт. Кӱнчыгыштыҥ иайдо деп јуучыл кеендиги аайынча ӱчинчи данду. Иайдо –  ол јуучыл ӱлдӱни бийик кеминде тузаланып билери. Мында јуу-согуш јок, тӧс оҥдомолы бузушта ла базынышта эмес — јаман салталарга јол-ӧзӱм бербезинде. Оҥдомолы – билгирлерди јаандадары ла јаҥыны тӧзӧӧри. Профессионал ла башкараачы ижинде ол шак ла бу ээжиле башкарынат.

Республиканыҥ ӧҥзӱре сурактары керегинде

Башчыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Алтай Республикада бӱгӱнги кӱнде кандый ӧҥзӱре сурактар бар болгоны керегинде база куучындаган. Оныҥ айтканыла болзо, республикада, озо ло баштап, иштеер јерлер јок, кирелтелердиҥ кеми јабыс, электроэнергияныҥ ла ЖКХ-ныҥ тарифтери бийик, ӱредӱниҥ ле медициналык јеткилдештердиҥ чыҥдыйы бийик эмес деген сурактар курч турат.

Республиканыҥ ичкери ӧзӱминиҥ ууламјылары керегинде айдып тура, баштапкызы — ол јурт ээлем деген. Јеристе канча ла кире кӧп продукция иштеп аларыс ла перерабатывать эдерис, анча ла кирезине кожулта баа бисте артарын темдектеген. Агаштыҥ переработказы, јердиҥ байлыктарын казып иштеп алары ла туризм база јаан учурлу.

Республикада 2035 јылга јетире социально-экономикалык ӧзӱмниҥ программазы јӧптӧлгӧнин, ол программаны јӱрӱмде тегин, интенсивный ла инновационный деген ӱч сценарий аайынча бӱдӱрерге јараар болгонын айдып, оныҥ бойына бу ӱчӱдеҥ инновационныйы јуук деген. Је бу программа быжу белетелбеген эмтир ле Олег Хорохординниҥ командазы ол стратегияны лаптап шиҥдейле, оны јаҥыс ла тӱзедер эмес, је анайда ок ӧзӱмниҥ 2024 јылга јетире јаҥы программазын белетеер јӧпкӧ келген болтыр. Нацӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱрер ӧй шак ла 2024 јылга јетире темдектелген болуп јат.

Анайда ок туризмди ӧзӱм алындырарыныҥ ла кадровый аргаларды ӧскӱрериниҥ программалары база белетелетен эмтир.

Кадрлар керегинде

Олег Хорохордин јаҥныҥ органдарыныҥ структуразы керегинде мынайда айткан:

—Бери келердеҥ озо мен республиканыҥ башкарузыныҥ сайтынаҥ бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарыныҥ структуразын кӧргӧм. Тергееде эл-јонныҥ тоозы 200 муҥ кижи. Башкаруныҥ председателинде јети ордынчы, тогус министерство. Алтай Республиканыҥ Конституциязыныҥ 18-чи тизими аайынча, тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиде башкаруныҥ структуразын солыйтан тап-эрик јок. Андый да болзо, бис башкаруныҥ ижин лапту шиҥдейдис ле талдаштардыҥ кийнинде структурада солынталар болор.

«Эм тургуза Алтай Республикада башкарынарыныҥ системазы федеральныйыла быжу иштеерине чала келишпейт. Мениҥ кӧрӱмимле, башкарынарыныҥ федерал системазы кӧп тоолу јаҥыртулардыҥ соҥында јакшы иштейт» — деп,  тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи айткан.

Ол башкараачы кадрларды талдаары аайынча ачык конкурс ӧдӧрин аҥылап темдектеген.

К. КУРТОВ