Алтайдын Чолмоны

«Чактаҥ арткан албаты кожулып ӧзӧр – ӧй келзе»

21.05.2019

Алтай калыктыҥ кӧгӱс-санаазыныҥ «оодылбаган шибеези» – јаҥар кожоҥ. Сӱӱнгенин ле сӱрниккенин, оморкогонын ла эзеткенин јаандарыс кожоҥында чыгара айдатан. Мӱргӱӱл ле алкыш, јакылта ла айдыныш учурлу јаҥар калыгыстыҥ чактар ӧткӱре ӧдӱп келген тӱӱки јолыныҥ керечилери.

«Јууныҥ-чактыҥ ӧйин кожоҥысла ӧдӱп чыкканыс» – деп, јаандарыс айдатан.  «Кыра ижи келгежин, кырылып калзаас кайдазыс./Кыра ижи ӧдерзе, тирилип келзеес кайдазыс. /Ӧлӧҥ ижи келгежин, ӧлӱп калзаас кайдазыс./Ӧлӧҥ ижи ӧдерзе, туруп келзеес кайдазыс» – деп, эпшилер јуу ӧйинде ишке чыдажып болбой кожоҥдоп туратаны керегинде мениҥ кайын энем Татьяна (Таакы) Яковлевна Кыдыева эске алатан.

Јааналарыныҥ ла таадаларыныҥ айткан јаҥар кожоҥын бичизин деп, «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ле «Ак Чечек» бичик чыгару 2000 јылдардыҥ бажында балдарга кычыру эткен болгон. Ол ӧйлӧрдӧ школдо ӱренип турган кӧп балдардаҥ кожоҥдор бичиген самаралар келген. Бӱгӱн бис јууныҥ-чактыҥ шыралу ӧйлӧринде тынын кысканбай  иштеген ӧрӧкӧндӧрди эзедип,  олордыҥ кожоҥдорын газетте јарлайдыс.

Кожоҥдор «Ак Чечек» бичик чыгаруныҥ 2002 јылда чыккан «Јаҥар кожоҥ» деген јуунтызында толо јарлалган.

Светлана Кыдыева

Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында јаткан Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Курдаш Амырович  (Кыпчакович) Мендинниҥ балдары ийген самарадаҥ:

Бешадарды тудунып,

Јууга кирди карындаш.

Беш сабары эзенде,

Письмо чийди карындаш.

Алты адарды тудунып,

Јууга кирди карындаш.

Алты сабар эзенде,

Письмо чийди карындаш.

 

Кайыҥ мосто тургуспас

Кадынныҥ суузы кайтты не?

Карындашты јӱргӱспес

Канду јуузы кайтты не?

Бийик мосто тургуспас

Бийдиҥ суузы кайтты не?

Бир карындаш јӱргӱспес

Плендӱ јуузы кайтты не?

Бу кожоҥдорды Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртында јаткан Самыр Кыдыев 13 јаштуда 72 јашту јааназы Арчынчы Јажыевна Боятовадаҥ угуп бичиген:

Боро армакчы јадарда,

Борозы кайда туру не?

Фотозы турарда,

Бойы кӧӧркий кайда не?

Кара армакчы јадарда,

Каразы кайда туру не?

Карточказы турарда,

Кайран бойы кайда не?

Бу јаҥар кожоҥды Оҥдой аймактыҥ Ӧлӧтӱ јуртында јаткан 16 јашту Алексей Кинов ол ӧйдӧ 70 јашту карган энези Раиса Петровна Киновадаҥ угуп бичиген:

Сары чӧлдиҥ тӱбине

Сала бертен кӧӧркийлер.

Солдат болуп баратан

Салымы кату кӧӧркийлер.

 

Урсул суузы соолгожын,

Таштары артсын ордына.

Эм кӧӧркийлер баргажын,

Эрмеги артсын ордына.

 

Кара тууга чыгала,

Бажым мениҥ айланды.

Карточказын кӧрӧлӧ,

Ичим мениҥ ачыды.

Бийик тууга чыгала,

Бажым мениҥ айланды.

Письмозын кӧрӧлӧ,

Ичим мениҥ ачыды.

 

Бу јаҥарды Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртынаҥ Јундый Батынович Шоҥкоров деген бойы кожоҥчы кижи ийген:

Канду јууга баргажын,

Кайра баспас ак кӧбӧк.

Јармандардыҥ јарынын

Јара аткан ак кӧбӧк.

Јорго аттыҥ семизин

Талдап минген ак кӧбӧк.

Јопондордыҥ јодозын

Сындыра аткан ак кӧбӧк.

 

Шабалин аймактыҥ Коркобы јуртында чыккан атту-чуулу кайчы Николай Кокурович Ялатовтыҥ айткан кожоҥдорынаҥ:

Кӧгӧрип ӧскӧн кӧк чечек

Кӧлӧткӧ јердеҥ не ӧзӧт?

Кӧрӱжип ӧскӧн албаты

Кӧрӱшпес јерге не барат?

Агарып ӧскӧн ак чечек

Ажыт јердеҥ не ӧзӧт?

Айдыжып ӧскӧн албаты

Айдышпас јерге не барат?

 

Чапкан ӧлӧҥ чалыны

Кургап калар кӱн тийзе.

Чактаҥ арткан албаты

Кожулып ӧзӧр – ӧй келзе.

Јууган ӧлӧҥ чалына

Кургап калар ӧй келзе.

Јуудаҥ арткан албаты

Јыргап јадар – ӧй келзе.

Оҥдой аймактыҥ Каракол ӧзӧгиниҥ Бичиктӱ-Боом ло Боочы јурттарыныҥ ортозында турган Сетерлӱ јуртта чыккан Татьяна Яковлевна Карамаеваныҥ (Кыдыеваныҥ) айткан кожоҥдорынаҥ:

Темир эжик јанында

Сакыган болзоос кайдадыс.

Темир јолло барарда,

Јолуккан болзоос кайдадыс.

Параталу эжикке

Сакыган болзоос кайдадыс.

Пароходло барарда,

Јолуккан болзоос кайдадыс.

 

Эрелип эткен эдил кӱӱк

Эм јайгыда база эдер.

Эзен јӱрзе кӧӧркийлер

Эзенде јайда јанып келер.

Јайнап эткен јажыл кӱӱк

Јайгыда ойто база эдер.

Јакшы јӱрзе карындаш,

Јай келгежин, јанып келер.

Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртында ол ӧйлӧрдӧ јаткан 70 јашту Юлия Васильевна Ешеваныҥ, 70 јашту Дарья Аилдашевна Кичинекованыҥ, 64 јашту Шулун Ырысовна Туткушеваныҥ, 63 јашту Анна Јалаевна Санашеваныҥ, 57 јашту Мендиш Шалбырович Ерешевтиҥ кожоҥдогон јаҥарынаҥ:

Ак бороныҥ колтуктаҥ

Тер чарчары карам ба?

Акам кӧӧркий барарда,

Мениҥ тыным карам ба?

Кӧк бороныҥ колтуктаҥ

Тер чарчары карам ба?

Кӧӧркий акам барарда,

Мениҥ тыным карам ба?

 

Јеҥезектӱ алтайда

Јеереним турза, кӧрӱп јӱр.

Јер тӱбиндӧӧн сала берзем,

Јеҥем, кӧӧркий, сурап јӱр.

Ак чечектӱ алтайда

Ак бором турза, кӧрӱп јӱр.

Алтайымнаҥ сала берзем,

Айдышкан кӧӧркий сурап јӱр.

Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртында јаткан Јаҥарчы Шымдышева ӧрӧкӧн айткан јаҥар:

Автоматты тудунып,

Јууга барып јадырым.

Акту бойым эзенде

Письмо чийип отурым.

Бешадарды тудунып,

Јууга барып јадырым.

Беш сабарым эзенде

Письмо чийип отрым.

 

Арчын тууныҥ кырында

Амыргам арткан, кӧрӱп јӱр.

Амыр јӱрзем, Алтайга

Јан барарым, сакып јӱр.

Эҥмек тууныҥ кырында

Эдиским арткан, кӧрӱп јӱр.

Эзен јӱрзем, Алтайга

Эбир келерим, сакып јӱр.

Майма аймактыҥ Урлу-Аспак јуртында 1917 јылда чыккан, кижиге барып, Чамал ичинде јаткан Ольга Канакушевна Казагачеваныҥ айткан кожоҥдорынаҥ:

Эдил кӱӱкти уккамда,

Ичим неге ачыйт не?

Эне-адамды сананзам,

Ыйым неге келет не?

Кайран кӱӱкти уккамда,

Кӧксим неге ачыйт не?

Карындашты сананзам,

Ыйым неге келет не?

 

Кара тайым ат јетсе,

Камчы согор ат болор.

Карындажым јан келзе,

Карыккан санаа чечилер.

Эрјине кулун ат јетсе,

Ээртеп минер ат болор.

Эки карындаш јан келзе,

Эриккен санаа чечилер.

 

Аткан октый барала,

Ак чиндеген уулдарыс.

Алты јылга јуулажып,

Јеҥӱ алган уулдарыс.

Бийдиҥ суузын кечире

Кӱр салган уулдарыс.

Беш јылга јуулажып,

Берлинди алган уулдарыс.

Бу јаҥар кожоҥды Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында јаткан 70 јаштаҥ ашкан Питешева Јакшы ӧрӧкӧн лӧ оныҥ келди Питешева Екатерина (кыс ӧбӧкӧзи Чакпыртова Качкынак) айткан:

Кӧжӱнелӱ Кӧк јарыкка

Чыккан болзом кайдадым.

Кӧӧркий акам чырайын

Кӧргӧн болзом кайдадым.

Аспак чыккан Ак јарыкка

Чыккан болзом кайдадым.

Адам кӧӧркий чырайын

Кӧргӧн болзом кайдадым.

 

Кӱркӱреген теҥери

Бир талазы айас не?

Тӧртӧн калык албаты

Бир талазы амыр не?

Јалкындаган теҥери

Бир талазы айас не?

Јетен аймак албаты

Бир талазы амыр не?

Бу кожоҥдорды Кош_Агаш аймакта Курай јурттыҥ школында ӱренген Камила Сапо 11 јаштуда 65 јашту тайназы Ольга Оруспаевадаҥ ла улдазы 60 јашту Керек Севостьянович Саподоҥ угуп бичиген:

Карлу туга чыгала,

Кара бажым айланган.

Канду јууга барарда,

Кара кӧзим јашталган.

Энбе тууга чыгала,

Эт-јӱрегим согулган.

Эш-нӧкӧрим барарда,

Эки кӧзим јашталган.

 

Ак-Туру бажы ак ыйык,

Бис ашканча айас тур.

Алтайда арткан кару јон

Бис келгенче эзен јӱр.

Кӧкӧрӱ бажы кӧк ыйык,

Кӧк ыйыгыс эзен тур.

Кӧгӱске кару алтай јон.

Кӧрӱшкенчес эзен јӱр.

Бу кожоҥдорды Оҥдой аймактыҥ Боочы јуртыныҥ школында 9-чы класста ӱренген Айгюль Чараганова  карган энези Ульяна Тӧлӧсовна Чарагановадаҥ угуп бичиген:

Боро шинель кийеле

Базатаны кӱч эмей.

Бойыныҥ јерин сананып,

Јӱретени кӱч эмей.

Кара шинель кийеле

Базатаны кӱч эмей.

Кайран јерин сананып,

Јӱретени кӱч эмей.

 

Эки кајылу тонымныҥ

Эскизи калзын Алтайга.

Эдиски болгон ӱнимниҥ

Јаҥызы артсын Алтайга.

Ак кураган тонымныҥ

Акары артсын Алтайга.

Амыргы болгон ӱнимниҥ

Јаҥызы артсын Алтайга.

 

Јеерен тайды минеле,

Јергележип иштеерис.

Јеек јутпа келгежин,

Јетен окло адарыс.

Кара тайды минеле,

Казалада иштеерис.

Канду јутпа келгежин,

Как маҥдайга адарыс.