Јаҥы ӧйдиҥ, кӧрӱмниҥ школы — «Кванториум-04»

21.05.2019

Кӱскиде республикада ӱзеери ӱредӱниҥ «Кванториум-04» деген јаҥыртулу јери (площадка) ачылар. «Ӱредӱ» деген нацӱлекердиҥ «Кажы ла баланыҥ једими» деп адалган федерал ӱлекерине келиштире талалык ӱлекердиҥ кӧдӱриҥилерин бӱдӱрер амадула иштеер.

Алтай Республиканыҥ башкарузы АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ баштаҥкайын јӧмӧгӧниниҥ шылтузында бу ӱлекер ичкери јолын алынды.

Балдардыҥ «Кванториум» деген технопаркы — ӱзеери ӱредӱниҥ јаҥы бӱдӱми. Ол балдардыҥ, јашӧскӱримниҥ аргаларын, јайалталарын илелеп, јӧмӧп, јӱрӱмдеги јолын, ӱредӱзин, ижин табарга болушту. Шак бу јер-тепсеҥ эҥ бийик технологиялык јепселле јеткилделген. Амадузы — инженерлерди белетеери, онойдо ок јаҥыртулу бийик технологияны белетеп, озочыл шӱӱлтелерди, эп-аргаларды элбеде, билгир тузаланары.

Ӱзеери ӱредӱниҥ јаҥы бӱдӱми балдарга сӱреен керектӱ. Онызы ӱредӱниҥ јаҥы программазын тургузарына јарамыкту. Бу программага јаҥы ууламјылар кожулар ла шиҥжӱлешке, моделированиеге, конструированиеге ајару тыҥыыр.

«Кванториум-04» таланыҥ 12 јаштаҥ ала 18 јашка јетире балдарына јарамыкту ла тузалу. Јылдыҥ ла ӱзӱги јогынаҥ 800-ке шыдар балдар ӱренер аргалу. Мында естественный-билимдик ле технический бештеҥ ас эмес ууламјылар аайынча ӱренерге јараар. Балдар ӱренген учун акча тӧлӧбӧс. Акча-манатла јеткилдеш федерал ла республикан бюджеттеҥ.

Талалык технопаркта 5 квантум ла «Кванториумныҥ» ончо бӧлӱктерине текши технологиялык «Хайтек» деген тепсеҥ иштеер. Мында практический ӱредӱлерге ле шиҥжӱлӱ иштерге јарамыкту бийик технологиялык јепсел тургузылар.

«Промробоквантум»: промышленный робототехника кванторианчыларга, темдектезе, билим ле инженерный дисциплиналардыҥ механика, электроника, электротехника, физика, информатика, математикалык моделирование ле о. ӧ. телекейине кийдирет. Улустыҥ иштеп јаткан ижиниҥ јӱзӱн-башка бӧлӱктеринде санаала, мееле-башла иштеер системаны тӧзӧӧрине ууламјылу ӱлекерле иш мында ӧдӧр. Темдектезе, ӱренчикке инженердиҥ ижин, онойдо ок алкы бойыныҥ кӧрӱмин, санаазын бир аайлап чокым тӧзӧгӧлӱ эдип аларга болужат. Эмдиги ӧйдиҥ роботторын кайда ла элбеде тузаланарга јараар: ойынчыктардаҥ ала уур-кӱч производственный системаларга јетире.

«IT-квантум»: ӱренчиктерге јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча бӧлӱкте сӱреен јаан ла тереҥ билгир берет. Онойдо ок ичкери ӧйдӧ аргалары јаан ууламјыларла: не-немениҥ интернеди, машинага ӱредери, блокчейн, јетирӱлер эдер эп-аргаларды, јеткер болдыртпазын ала оноҥ до ӧскӧлӧрине командала кейс-технологияларды тузаланарына таскадат. Бӱгӱнги кӱнде IT-технологиялар ичкери сӱреен тӱрген тебӱле барат ла ончо бӧлӱктерге тереҥжиде, калыҥжып кирет. Программированиениҥ ле технологияныҥ ӧзӧгин, тилин бастыра јанынаҥ билерге болужат. Шак бу тузалу ӱредӱ — јаҥы ӱйеге келер ӧйдӧ јаан јолдор ло аргалар ачар.

«Геоквантум»: мында географияныҥ ла геодезияныҥ тӧс учуры, тӧзӧгӧзи элбеде берилет. Јердиҥ картазын ла 3D сомын-бӱдӱмин тургузарына таскадат. База виртуальный турларды ла пилоды јок учуп јӱрер аппараттарды јуунадып-тӧзӧӧрине ӱредет. «Геоквантумды» талдап алган балдарга кайкамчылу телекей эжигин ачат. Геојетирӱлик системаныҥ бӧлӱгинде аҥылу ӱредӱлӱ улус геологоразведкада ла баалу, тузалу казынты јӧӧжӧни табарында сӱреен керектӱ. Онойдо ок градостроительстводо, јурт ээлемде, ороонды корыырында, јеткер-тӱбекти болдыртпазында ла оноҥ до ӧскӧ ууламјыларда олор база керек. Ӱренчиктер эбире курчаган телекейдиҥ бӱткенин, ар-бӱткенде болуп турган кубулталардыҥ ӧзӱминиҥ аайын, ээжизин оҥдоп, бойына јартап алар билгир шак мында. Билгирди олор ичкери јолында, јӱрӱминде тузаланарына, ого тайанарына јарамыкту эп-арга база ла мында.

«Биоквантум»: балдар биологияныҥ јӱзӱн-башка объекттерин эмдиги ӧйдиҥ методиказыла, эп-аргаларыла шиҥдеериле таныжат, ченейт. Биологияныҥ лабораторияларында ла ар-бӱткенде иштеерине јарамыкту эмдиги ӧйдиҥ јепселиле иштеерине таскап ӱренет. Јиит кванторианчылар башка-башка бӱдӱмдӱ микроскопторло иштеп ӱренер. Микропрепараттарла иштеерге таскаар. Эт-канныҥ тирӱ клеткаларын ӧскӱрерге, искусственный экосистеманы тӧзӧӧргӧ, олордыҥ ӧзӱмине камаанын јетирип турган шылтактарын илелеер, шиҥдеер. Бионейроконструкторло иштеп, ӱренчиктер тегин медициналык приборлорды јуунадар аргалу. Шак ол приборлорло эт-канныҥ биологиялык јетирӱзин, јӱректи, меени, балтырларды шиҥдеп таскаар. Балдар тургузылган амадуныҥ аайы-бажына инженерный эп-арганыҥ болужыла чыгарга таскаар.

«Энерджиквантум»: мында балдар энергетикала иштеп, ӱлекерле иштеерине таскаар. Олор бойыныҥ талазыныҥ тӧс энергоийдезиле, энергосистеманыҥ сайламазыла таныжар. Оноҥ ары тереҥжиде кӧндӱгип, чыҥдый ӱлекерин јӱрӱмде иштедерине чыгар. Бу ууламјыда ӱредӱ альтернативный энергоийдениҥ тӧс ууламјылары аайынча ӧдӧр. Шак ол бӧлӱктерде таскамал иш база ӧдӧр. Кинематический физика, токтыҥ химический аргаларыныҥ физиказы, материаловедение, гидродинамика, электротехника, фотоника аайынча билгирлер алар арга бар. Бу ла ууламјыларла ӱлекерди ӧмӧ-јӧмӧ командаларла тургузарында туружарга јараар.

Ӱредер кыптардаҥ башка, ӱзеери шахматный гостиный, лекторий, ӱлекерле иштеериниҥ ле коворкингтиҥ јерлери белетелер. Мында балдар бой-бойыныҥ шӱӱлтелерин угужар, ӧмӧ-јӧмӧ иштеерине, јаан эмес ачылталарды эдерге, чындык каруу табарга ӱренер.

Алтай Репсубликада технопаркты тӧзӧгӧни таланыҥ јаҥыртулу ичкери ӧзӱмине јарамыкту. Онойдо ок технопарктыҥ шылтузында республикада талалар, калыктар ортодогы фестивальдарды, кӧрӱлерди, конференцияларды ӧткӱрерге эптӱ, јакшы арга болор. Туулу Алтайла јилбиркеп, бери амырап келетен туристтердиҥ тоозы да кӧптӧӧр. Талада технопарк ичкери јолын алынза, тузазы, турултазы јаҥыс та ӱредӱликте эмес, је анайда ок кичӱ бизнесте де болор деп айдарга јараар.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина