Јалтанбас јуучылды, озочыл малчыны эзедип

21.05.2019

Кижиликтиҥ тӱӱкизинде эҥ ле казыр, коромjызы jаан jуу-чак – Ада-Тöрöл учун Улу jуу. Бу jуу-чакта совет ороонноҥ 27 миллионноҥ кöп кижи корогон. Туулу Алтайыстаҥ фронтко 43 муҥ кижи атанган, олордоҥ кӧбизи бурылып jанбаган.

Бистиҥ ортобыста мындый ачу-коронго бастыртпаган биле jок деп айдарга јараар. Биледеҥ кем-кем jанып келзе – оноҥ jаан ырыс jердиҥ ÿстинде jок болгон. Бистиҥ jердеҥ фронтко 240 кижи атанган, кайра ойто 70-80 ле кижи јанган.

Jууда да тартышкандар, тылда да иштегендер керегинде jаантайын jазап айдар, кöргÿзер керек. Кем де, не де ундылбас учурлу деген шÿÿлтеле бастыразы теҥ-тай адалар учурлу. Улу Јеҥÿ келбеген болзо, бÿгÿн текши телекейдиҥ jÿрÿми öскö болор эди.

Кажы ла jурттаҥ эрлер барган… Бистиҥ Jоло jуртыстыҥ ÿстиги jанында бажында ак таштарлу тöҥ бар. Jайгыда ондо курагандар, бозулар отоп, маҥтап текшилейтен. Эмди ол тöҥниҥ бажында jуудаҥ jанбагандарга учурлалган кереес турат. Ондо улустыҥ ады-jолдоры бичилген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга Jоло ло Кайырлык jурттардаҥ 283 кижи барган деп чоттолот. Олордыҥ ортозынаҥ jуу-чактыҥ от-калапту тартыжузында божогон деп коркышту бичик-похоронка 20 jуучылдыҥ айылдарына келген. 104 кижи суру-чабы jок јылыйган. 26 jуучыл тöрöл jерине jанып келеле, иштеп jÿреле, шыркадаҥ эмезе оорудаҥ улам божогон. Бÿгÿнги кÿнде эзен бир де ветеран артпады, ончозы божоп калган. Jууга баргандардыҥ бастыразыныҥ ады-јолдорын адап, амыр-энчÿ, jайым jÿрÿмис учун алкыжысты айдып jÿредис. Улустый ла улус, jе олордыҥ кажызыныҥ ла ӧткӧн јолы бӱткӱл тӱӱки ине. Jуучылдардыҥ jолы кижини jажына санандырат.

Алтай jуучылдардыҥ кöп сабазыныҥ öткöн jолын совет ороонныҥ кайралдары jарыткан. Jаҥыс ла тöрöл jерлерине амыр-энчӱ jанып келгендерин тоолозо, чек кайралы jок кижи, байла, табылбас. Олор: Токтой Мадяев, Тапас Мамадаков Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ II степеньдӱ орденин, Эjи Макышев, Jаҥарчы Тогочоев, Василий Кулачев, Кÿÿк Постоев, Таҥо Монголов, Токтубай Санашкин Кызыл Чолмон орден, Jаҥый Питешев ле Байрым Бабаков Мактыҥ ордендерин тагынган јангандар.

Кипий Чапыев, Таҥза Чараганов, Байзыҥ Течинов, Чычаш Тугудин, Таҥзый Кармаков, Токтут Епишкин, Таштан Сÿнÿшев, Јеме Ильин «За отвагу» медальла, кезиктери 3 катаптаҥ, кайралдаткан. Онойдо ок Коргы Дибаков ла Соксок Дибаков база ордендерлÿ ле медальдарлу jангылаган.

Jууга jаҥыс öзöктöҥ баргандардыҥ jеҥÿлÿ jолын кöрÿп, оморкоп jадыс. Туулу Алтайдыҥ бастыра jуучылдары совет орооныныҥ, албатызыныҥ амыры учун jууда jалтанбас ла ак-чек тартышкан.

Олордыҥ тоозында бистиҥ карган таадабыс Таҥза Учурович Чараганов. Ол Э. М. Палкинниҥ «Алан» деп романыныҥ тын-прототип геройы болгон. Э. М. Палкин бистиҥ jерлеш бичиичибис, таадабысты jакшы билер болгон. Тӧрӧл Jоло jуртына келзе ле, таадабыска айылдап келетен. Бары-jогын угужып, карган таадабыс ого jууда jÿргенин куучындайтан.

Бичиичиниҥ бойыныҥ jаш jÿрÿми Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ кату öйлöрине келишкен. Ого jÿк ле 7 jаш болгон. Энелериле кожо адаларын jууга ÿйдежип, учы-кыйузы jок сакылтада артып калган. Ачулу, сысту кӱндер, айлар, јылдар ӧткӧн деп, Э. Палкин куучындаган эди. Адазы Матыҥ Jорукович база jууга атанып, Алтай-Кудайынаҥ суранып, jеҥÿни алып, јер-Алтайына jанып келген, jе кожо чыккан карындажы Байзыҥ jууныҥ jалаҥында jеҥ jастанып jыгылган.

«Бистиҥ ÿйе jууныҥ канду ла казыр jылдарыныҥ ÿйези. Оныҥ кинчегин, торозын каргандарла, энелерле, эjе-сыйындарла кожо jеҥÿлÿ öткöн. Карамы jок канду jуу токтогон кийнинде, тирÿ арткан эрлер – бистиҥ адалар ла ага-карындаштар — jангылап, амыр, jаҥы jÿрÿмниҥ jалакай одын jаҥыдаҥ камызып, ойто орныктырып баштаган. Шак бу öйлöрдö шыралу jылдарда шалтырап, jоксырап калган колхозтор, совхозтор jаҥы jÿрÿмге амадап, jаҥы алтамдар эдип баштаган» — деп, Э. М. Палкин эске алып бичиген.

«Аланды» недеҥ улам чÿмдегени керегинде бичиичи бойыныҥ öйинде мынайда куучындаган: «Мени jаантайын jÿрÿм кайкадат. Чÿмдемелдиҥ эҥ jакшы болотон аргазы – озо ло баштап jÿрÿмдÿ болгонында. Ондо канча ла кире чын jÿрÿм болзо, ончо ло кире ол солун болот, онызын кычыраачылардыҥ jÿреги бир де jастырбай, сезип jат.

Jуу божогон кийнинде улустыҥ черÿдеҥ jанып турганы сÿрекей jаан солун болгон. Айыл-jуртында арткандары — карган ада-эне, канча тÿмен ÿй улус, бала-барка энчикпей сакып ла jат, сакып ла jат – кем келер, кем jанар?

Эш-нöкöри Байрым Ерчиловнаныҥ эске алынганыла болзо, Таҥзаныҥ jанып келгени тереҥ ис артыргыскан. Ол кÿн сÿреен тыҥ jааш jааган. Jолоныҥ суузы jаанап, кечер арга jок. Кÿрди суу алып койгон. Таҥзаныҥ jÿреги тыҥ согулып баштады. Баскан-jÿрген jерлерди кöрÿп, кижи канайда бергей не деп сананган. Оныҥ кöксинде тыҥыску, тынарга да уур болгон.

Бу öйдö Jеендей сыйны Тÿмечин öзöктö болгон. Ол кÿн тÿнде сыйны jаан оорунаҥ улам божоп калган. Тöрöл jерине jажыл кийимдÿ келген кеберкек чырайлу jиит уул керегинде бастыра jурттыҥ улузы санааркаган. Улус jаҥыс ла калактажып, канайып та болбос ачу-коронды öзöк-буурыла сезип турдылар: кайткан неме деер! Кандый салым бу! Таҥза jанып келер кÿн сыйны, Jеендей, оорудаҥ улам божоп калган. Агазы jÿк кöргöн болзо. Бир ле кÿн кыйыжып калган, бир ле тÿн… Таҥзаныҥ энези база оору-jоболдоҥ улам божоп калган, адазы jуудаҥ jанбаган. Öзÿп-чыдаган jерине jанып келеле, сÿÿнердиҥ ордына, jиит jуучыл ачу-коронго мынайда учураган».

«Jаштаҥ ала кöргöн-укканым öзöк-jÿрегимде кöп jуралган, кöп катап санандырган. Канча jылдар öткöн кийнинде меге «Аланды» бичиирге öткöн jÿрÿмниҥ jуруктары санаамда ас эмес болгон. Улустыҥ jÿрÿмин элбеде кöргÿзерге кичеенген чÿмдемелимниҥ тöс геройы бистиҥ jурттаҥ jууга барала jанбаган кижиниҥ база бир адыла адагам. Байла, «Алан» деп сöс jараган» — деп, автор бичиген.

«Аланда» база бир мындый jурук бар: «Jажынып, артып калган öштÿлер бар болор деп, jуучылдар кажы ла тураны, кажы ла jерди кöрÿп тургандар. Алан бийик тураныҥ база бир этажына чыгала, алтай кожоҥын араай кожоҥдоп, кыптарды кöрÿп турала, шкафты ача тартып ийерде, узун сынду öштÿ чыгып келген! Нöкöрлöри келбеген болзо, Алан тирÿ артпас эди…». Мындый jуу-согушты бистиҥ jурттыҥ jуудаҥ jанып келген база бир jииди Байзыҥ Пиянтинович Течинов куучындап отуратан.

«Чÿмдемелдиҥ геройы, бир сананзам, башка-башка улустыҥ бöрÿгин, тонын, öдÿгин кийдирип койгон кижиге тÿҥей. Jе ондый да болзо, ол – таҥынаҥ кижи. Jÿрÿмде чын jÿрген кижи Таҥза, Байзыҥ, Алан – jаҥыс ÿйениҥ jииттери, бир кураа улус. Олордыҥ кажызыныҥ ла jолы бар. Кажызыныҥ ла jӱрӱмин бичиирге кем jок, jе ол тужында ол кемниҥ де биографиязы болуп, байла, ого база не де jетпей, не де келишпей турар. Оныҥ учун меге Аланды табарга келишкен.

Чараганов Таҥза да, Течинов Байзыҥ да олордоҥ «алганымды» билер болгон. «Аланды» кычырала, бойлорын таныган, меге сÿÿнчилÿ куучындагылап jÿрген. Jууда алган шырказынаҥ улам канча эмденип, кестирип, оорып божоордыҥ алдында Таҥза орында jадала, jууда jÿргенин меге кенейте куучындап баштаган (ол меге кöпти куучындаарга сананган болор деп бодойдым) öйинде куучындашпаганысты не деп айдар!» — деп, Э. Палкин эске алынган.

Бу кижиниҥ куучыны кöпти санандырат. Ол jÿрӱмле, jуу-чакла, амыр-энчÿле тудуш. Айдарда, бичиичиниҥ эске алыныжыла, бу адалган улус «Алан» деп чÿмдемелдиҥ тын-кебери болуп артат.

Бичиичи бу кижиниҥ jуучыл jӱрÿмин jакшы билер. Эзен-амыр jӱрерде, ол ого кöп катап jолыгып jӱрген, кöпти уккан. Jе канайдар, бистиҥ карган таадабыс Э. Палкинниҥ «Алан» деп романыныҥ кепке базылып чыгарын сакып болбой, эрте jада калган.

Таҥза Учурович карындажы Бийеҥле, сыйны Jеендейле кожо öскÿс чыдаган. Эне-ада jок, тöрööндöринде jӱрген. 1942 jылда ого jÿк ле 17 jаш толгон. Акту кÿÿниле фронтко суранган. Jууныҥ jолдоры Бийск каладаҥ башталган. 18 jажы толгончо, jуучыл ÿредÿ ӧткӧн. 1943 jылдыҥ чаган айында черт-присяга алып, фронтко атанган. Ондо ол кайучыл, артиллерист, кавалерист болгон. 5 айдаҥ jаан шыркаладала, госпитальда jаткан. Отпуск алып, тöрöл јерине келген. Украинаны jайымдаарында туружып, Улу Јеҥÿни Австрияда уткыган. Ондо кöп шыркалар алган.

Jалтанбазы ла чындык jуулашканы учун «За боевые заслуги». «За отвагу», кийнинде «За освобождение Украины» деп медальдарла кайралдаткан.

1946-1948 jылдарда кавалерийский полкто ÿредÿ алган.

Тöрöл jуртында ол малчы болуп иштеген. Jуртыныҥ jÿрÿминде эрчимдÿ турушкан. Байрым Ерчиловна Кандыковала туштажып, айыл-jурт туткан. 7 бала чыдадып, jаан шырказынаҥ улам 1973 jылда божоп калган. Бӱгÿнги кÿнде эш-нöкöри Байрым Ерчиловна эзен-амыр отурып, балдарыныҥ балдарын кöрöт. Кару карган энебиске ырыс ла су-кадык, кӧп-кöп баркалар кÿÿнзейдис.

Бистиҥ санаабысла болзо, Ада-Тöрöл учун Улу jуунда Јеҥÿ ол бастыра албатыныҥ jеҥÿзи, оныҥ учун эмдиги ÿйе бистиҥ таадаларысты ундыбас учурлу.

Илона БЕЛЕКОВА, Алтынай ТЕКТИЕВА,

7-чи клапсстыҥ ӱренчиктери

(башкараачызы Ј. Течинова),

Јоло јурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина