Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јурт кооперативтерге јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр

21.05.2019

Кӱӱк айдыҥ 16-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ  Эл Курултайыныҥ кичӱ залында башкаруныҥ ээчиде чазы ӧткӧн. Парламенттиҥ спикери Владимир Тюлентинниҥ башкартузыла болгон бу јуунда «Алтай Республикада јурт ээлемниҥ потребительский кооперациязын ӧскӱрерге јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр» деген темага учурлалган куучын-эрмек ле шӱӱжӱ ӧткӧн.

Башкаруныҥ чазында тергеениҥ депутаттары, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Бирлик аппарадыныҥ башкараачызы Анатолий Донской, Бирлик аппараттыҥ башкараачызыныҥ ордынчызы, ГПУ-ныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Ирина Коробейникова ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ ишчилери турушкандар. Јуунныҥ туружаачылары Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Владислав Тахановтыҥ эткен јетирӱзин угуп шӱӱшкендер.

Јурт ээлемниҥ министриниҥ айтканыла, бӱгӱнги кӱнде јурт кооперацияныҥ сурактарына сӱрекей јаан ајару эдилип јат. Ороонныҥ президенти Владимир Путин Арасей тергееде бу бӧлӱкти ӧскӱрерге 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде «Россия Федерацияны 2024 јылга јетире ӧскӱрериниҥ национальный амадулары ла ууламјылары» деген Јарлыкка кол салып, бу документке јаан учур берген. Президенттиҥ чыгарган Јарлыгында Россия Федерацияныҥ тергеелериниҥ бу бӧлӱкте бӱдӱретен иштери чокым темдектелип, айдылып калган. В. Таханов бойыныҥ јетирӱзинде бу суракка јаан ајару эдип, јурт ээлемниҥ потербительский кооперациязы ол не андый ла оны канайда тӧзӧп турганы керегинде элбеде куучындаган.

2017 јылда Алтай Республикада јурт ээлемниҥ кооперативтериниҥ ижин шиҥдеер «Агро Аудит» деген биригӱ тӧзӧлгӧн. Бу биригӱге 34 кооператив кирип јат. Олордоҥ потребительский ууламјылу дегендерине дезе јирме беш кооператив  кирет. Министрдиҥ айтканыла, арткан кооперативтердиҥ ижин ӧскӧ тергеелердиҥ биригӱлери шиҥдеп јат. 2019 јылдыҥ јаҥар айыныҥ баштапкы кӱнине јетире бистиҥ тергееде јурт ээлемниҥ 70 потребительский кооперациязы тӧзӧлгӧни темдектелген. Шабалин аймакта 14, Кош-Агаш аймакта 12, Оҥдой аймакта 8, Майма аймакта 8, Горно-Алтайскта 8, Кан-Оозы аймакта 6, Улаган аймакта 5, Кӧксуу-Оозы, Чой,  Турачак аймактарда 3 кооператив тӧзӧлгӧн.

Алтай Республикада кооперативтер јӱк ле Чамал аймакта јол алынбаган. Министрдиҥ айтканыла, јурт ээлемниҥ кооперативтерин тӧзӧӧргӧ лӧ олорды оноҥ ары ӧскӱрерге кажы ла аймакта бойыныҥ аҥылулары бар. Ол аҥылулар ар-бӱткенниҥ, јондык ла экономикалык ӧзӱмниҥ айалгаларыла јуук колбулу. Темдектезе, Турачак аймакта ар-бӱткенниҥ байлыктарын јууп, олордоҥ су-кадыкка тузалу эдимдер эдер кооперативтерди тӧзӧзӧ јакшы болор эди. Кан-Оозы аймакта эттеҥ ле сӱттеҥ белетелген чыҥдый аш-курсак белетелет. Кош-Агаш аймак ол ло эттеҥ, тӱктеҥ белетелген курсак-тамакла, эдимдерле јакшы иштейт. Эре-Чуйда јерди сугарарыныҥ сурактары база курч туруп јат. Айдарда, бу аймакта јер сугарар иштерле колбулу кооперативтерди тӧзӧп иштетсе јурт јаткандарга сӱрекей јарамыкту ла тузалу болоры јарт.

Јурт ээлемниҥ министри Башкаруныҥ чазында анайда ок потребительский кооперациялардыҥ ижи керегинде элбеде куучындаган. 2016 јылда бистиҥ тергееде мындый  алты кооператив тӧзӧлгӧни темдектелген. Олордыҥ ортозынаҥ ӱч кооператив ижин токтоткон. 2018 јылда дезе он эки кооператив тӧзӧлгӧн. Олордыҥ тоозынаҥ ӱч кооператив јаан удабай ижин ойто ло токтоткон. 2019 јылда республикада эки кооператив тӧзӧлгӧн лӧ бирӱзиниҥ ижи ойто токтодылган. Бисте потребительский кооперацияны ӧскӱрерине государстводоҥ јӧмӧлтӧ эдилет. Кооперативтердиҥ материально-технический айалгаларын тыҥыдарга  субсидиялар берилет. Шак олор ишке билдирлӱ јӧмӧлтӧзин ле  јаан камаанын јетирет. Алтай Республикада 2015 јылдаҥ ала 2018 јылга јетире јурт ээлемниҥ потребительский кооперациязын ӧскӱрерге 21 кооперативке текши тооло 185 миллион салковой акча чыгарылган. Кооперативтер субсидияны тудум иштер ӧткӱрерге, производственный объекттерди техникала, ӧскӧ дӧ эдим-јазалдарла јеткилдеерге, аҥылу кӧлӱктер садып аларга алат.

Јурт ээлемниҥ потребкооперацияларына субсидия ажыра акча чыгарар программа бистиҥ республикада јылдаҥ јылга элбеп јат. Министрдиҥ темдектегениле, кооперативтерге акча чыгарарын конкурс ӧткӱрип турган камыс кӧрӧт. Быјылгы јылда олорго федерал бюджеттеҥ 40 миллион салковой акча чыгарылары темдектелет. В. Таханов Башкаруныҥ чазында ижи-тожы једимдӱ ле тӧзӧмӧлдӱ ӧдӱп јаткан кооперативтерди база адаган. Андый ӧмӧликтердиҥ тоозына бӱгӱнги кӱнде «Ӱренниҥ картошкозы» деп адалган билим-производственный биригӱ, «Бош-Туу» деген СПЗПК ла «Минор» деп СпоК кирет. Вячеслав Валерьевичтиҥ айтканыла, 2019 јылда Алтай Республикада  федерал тӧс јердиҥ болужыла «Фермерлерди ле јурт ээлемниҥ  кооперацияларын јӧмӧӧри аайынча тергеелик ӱлекер-проект» иштеп баштаар. Бу ӱлекер-проект «Алтай Республикада јурт ээлемди ӧскӱрери ле јурт ээлемниҥ продукциязынаҥ белетеп чыгарган аш-курсактыҥ рыногын шиҥдеери ле оны ууламјылаары аайынча программага» кирип јат.

Башкаруныҥ чазында депутаттар јурт ээлемниҥ министрине кӧп сурактар берген. Михаил Федькин Майма аймакта «Чуйское» ОПХ-ныҥ јерлери болгон кыралар нениҥ учун сӱрӱлбей турган деп јилбиркеген. Бу суракка министр мындый каруу јандырган: «Тургуза ӧйдӧ бу јурт ээлемди банкрот деп јарлаары аайынча иштер ӧдӱп јат. Оны конкурс ӧткӱрер управляющий башкарат. Мында бастыра иштер тӱгензе, оныҥ јерлери узак ӧйгӧ арендага табыштырылар». Николай Нечаев кооперация валовый продукцияны јыл туркунына канча кире чыгарып јат деп сонуркаган. «Чыгарылып турган валовый продукцияныҥ баазы бир миллиард салковойго једип јат» деген каруу болгон. Владимир Тюлентин 2018 јылда малга азырал белетеерине 23 миллион салковой акча салылган деп ајарган. Спикер бу суракты јӱрӱмде бӱдӱрерге кандый алтамдар эдилген деп сураган. Министр бу суракка каруузын јандырып, 18 миллион салковой акчага јурт ээлемниҥ техниказы алылган, ол техникала бӱгӱнги кӱнде јабыс баала  удобрение јайар, јерди сугарары аайынча иштер ӧткӱрер ле олорды товар эдеечилерге тузаланарына берер аргалар бар деген. Укмет Альпимов: «Саранчала тартыжар иштер Кош-Агаш аймакта кандый кеминде ӧдӱп јат» — деп сураган. Вячеслав Валерьевич бу ӧҥзӱре сурак јурт ээлемниҥ министерствозыныҥ ла аймактыҥ администрациязыныҥ јаба ӧткӱрген јуунында шӱӱжилип кӧрӱлген ле Эре-Чуйда эки муҥ гектар јерди саранчаныҥ «олјозынаҥ» јайымдаары аайынча иштер ӧткӱрилери темдектелген деп ајарган. Аскар Тулебаев садтарды ӧскӱрери ле тӱкти јунуп арчыыры јанынаҥ республикада кандый иштер ӧткӱрилип јат деп сураарда, ого мындый каруу јандырылган: «Кичинек Јаламандагы садты айландыра чеден тудулган. Мында анайда ок озогы субактар ойто орныктырылган. Тӱкти бойыста ылгаарга, арчыырга ла јунарга кӧп акча керек болуп јат. Ол биске ас кирелтелӱ. Јӱк ле бир тонна тӱкти јунуп арчыырга 15 тонна изӱ суу керек болуп јат». Николай Малчинов: «Республика потребкооперацияны гранттарла јӧмӧп, олордоҥ кайра нени алып јат» — деп сураган. «Јурт ээлемниҥ кооперативтери гранттыҥ акчазын тузаланып, ичкери ӧзӱп јадылар, бистиҥ республиканыҥ ар-бӱткениниҥ айалгаларында фермерлерге уур-кӱчтердеҥ јаҥыскандыра чыгарга сӱрекей кӱч болор»  — деп, министр айткан.

Кӧдӱрилген сурактарды шӱӱжеринде анайда ок депутаттар Валерий Букачаков, Сергей Ефимов, Михаил Федькин ле Евгений Асканаков турушкандар. Н. Малчинов Башкаруныҥ чазында кадрларла колбулу суракты база кӧдӱрген. Оныҥ айтканыла, калганчы 5 јылдыҥ туркунына бисте јурт ээлемниҥ беш министри, тергеениҥ башкарузында председательдиҥ бу бӧлӱктиҥ сурактарыла иштеп турган  тӧрт ордынчызы солынган. Депутаттыҥ ајарганыла, мындый тутак-једикпестер текши ишке јаан качалаҥын јетирип јат. Николай Михайлович,  јурт ээлемниҥ министрин тудары ла оны иштеҥ јайымдаары аайынча суракты алдындагы ла јылдарда чылап ок, парламентте кӧрӧрине бурылыр керек деген. Оныҥ айтканыла, јурт ээлемниҥ министри кыйалтазы јогынаҥ башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызы болор учурлу, не дезе, тергеениҥ 70 процент эл-јоны јурт јерде јадып јат. Депутат министрдиҥ ордынчыларын тудар керекте ӧй база јаҥыртулар эдерин некеп јат деп ајарган. А. Тулебаев биске јурт ээлемди ӧскӱрерге сӱрекей јаан ајару эдер  керек деп айдып, оныҥ баазы бийик электројеткилдежин субсидировать эдерине не кӧчпӧс деген шӱӱлте эткен. У. Альпимов дезе ветеринарлар бӱгӱнги кӱнде бисте эҥ јабыс ишјал алып јат деп угускан. Ол јуунныҥ туружаачыларына баштанып, јурт ээлемниҥ эҥ керектӱ специалисттери ӧскӧ тергеелер јаар иштеп барбазын токтодорго, бюджетти тургузар ла оны корулаар ӧйдӧ бу суракка јаан ајару эдер керек деп айткан.

                                                                                                                                     П. Кабар

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина