Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кулјалардыҥ ла тоолордыҥ јажытту, байлу учуры

21.05.2019

Горно-Алтайсктагы госуниверситетте ӱч кӱнниҥ туркунына «Алтайдыҥ бирлик солоҥызыныҥ алдында» деп фестиваль ӧтти. Фестивальда ӧткӧн керектердиҥ тоозында телекейлик учурлу конференция болды. Оны ГАГУ ла «Алтын Казык» деп јондык организация тӧзӧп ӧткӱрди.  Конференцияныҥ туружаачылары «Тӱрк-монгол калыктардыҥ јаҥжыккан культуразында  геометриялык обор-сомдордыҥ учуры ла тоолордыҥ семантиказы» деп темала солун јетирӱлер уктылар.

Конференцияныҥ туружаачыларын ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология аайынча факультединиҥ деканы Сурна Сарбашева уткып, јилбилӱ ле турулталу иш кӱӱнзеди. «Алтын Казык» јондык организацияныҥ башкараачызы Алтынай Матина јуулгандарды уткып, конференцияга кычырылган кӱндӱлӱ айылчы, АР-дыҥ эл кайчызы, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, кайдыҥ шиҥжӱчизи Таныспай Шинжинге кур курчады.

«Алтай геометриялык кулјалардыҥ семантиказы» деп јетирӱни билимчи, доцент Майя Чочкина этти. Кулја – кижиниҥ эткен-туткан ижинде кеендиктиҥ јебрен бӱдӱмдериниҥ бирӱзи, ыраак ӧйдӧ ол нени де темдектеген ле байлу учурлу болгон. Кулјаныҥ бӱдӱмдери ар-бӱткенниҥ кебер-сӱрлерине тӱҥейлештире чӱмделет. Кулјаны шиҥжӱлеген билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, ол ӱстигипалеолитический эпохада (бистиҥ эрадаҥ 15-10 муҥ јылдар озо)  табылган. Башка-башка ӧйлӧрдӧ кулјаны кӧп билимчилер шиҥжӱлеген. Геометриялык кулјаны шиҥжӱлегени калыктыҥ, оныҥ культуразыныҥ, кееркедиминиҥ табылганын шиҥдееринде јаан учурлу. Ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында кулјага јилбӱ јаан болгон. А. В. Эдоков алтай кулјаныҥ альбомын тургускан ла «Декоративно-прикладное искусство Алтая» деп иш бичиген.  Оныҥ шӱӱлтезиле, алтай кулјаныҥ бӱдӱмдери башка-башка, олордыҥ кезиги јаҥжыкканыла агаштаҥ эткен эдимдерди кееркеткен, экинчизи јураарында, ӱчинчизи кийисти ле темирди кееркедеринде тузаланылган. Олор јаҥыс ла кеп-кийимди эмес, је анайда ок јарангыштарды база кееркеткен. Агаш эдимдерде кӧбизинде ийректер (зигзагтар), ӱчтолыктар, толыктарыла тургуза  салган тӧрттолыктар, тӧрт толыктар (экчелер), меадр ла ӧскӧзи де. Кийистерде ле агаштарда тегерик, ӱчтолык, омуртка (ступенчатые ромбы), кереге кӧс (айылдыҥ тӱниги), экче. Онойдо ок јербен тӱрк бичик таҥмаларла, кулјала, кееркедим искусстволо тудуш деген јетирӱ бар. Билимчи оноҥ ары кулјаныҥ табылганын, бӱдӱмдериниҥ ӧйлӧ кожо кубулганын элбеде ле толо куучындады.

Башкортостанныҥ государственный педагогический университединиҥ доценти, Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Заки Алибаев «Башкир бичикте семиотика» деп суракла јетирӱ эдип, «Урал баатыр» деп башкир эпоско токтоды. Бу эпосто байлу учурлу сӱреен кӧп тоолор бар.  Урал баатыр ла карындажы Шулген нениҥ учун кӧп ӧлӱм болуп јат деп, оны јоголтор деген  амаду тургузат. Экӱ ӧлӱмди бедиреп барардаҥ озо тирӱ суу табып аларга турулар. Эки карындаш телекейдиҥ ӱч кадында болгон. Шулген дезе караныҥ јанына јайылат, Урал дезе јакшыга јайылат. Нениҥ учун дезе, Шулген 12 јажы јеткелекте ичерге јарабас кан ичкен. Јакшыга јайылган Уралдыҥ болушчылары там ла кӧптӧгӧн. Урал тирӱ сууны ичеле, ӧлӱми келбей шыралап јӱрген карганга туштаган.  Ол учында  тирӱ сууны таап алат ла оны бастыра телекейге буркуртып ийет. Оныҥ шылтузында телекей јалакай ла ӱргӱлјик болуп калат.

Бу эпосто сӧӧктӧрдиҥ таҥмалары керегинде айдылганы солун. Эпостыҥ этимологиялык, топонимикалык учуры база јаан. Башкортостанда Шулген деп тӧрт кат јаан куй-таш бар. Ондо тайылгалар эткен деп шӱӱлте эдилет. Ондо кӧп петроглифтер јуралган. Ӱстиги ле алтыгы каттарында јылузы тӱҥей (+5)  кӧлдӧр бар. Бу куй-таш ЮНЕСКО-ныҥ корулында.

Конференцияныҥ пленарный бӧлӱгинде профессор Нина Киндикова, ГАГУ-ныҥ магистранты Алтынай Матина   јетирӱлерин база эттилер. Оноҥ ары  кӧп туружаачылардыҥ солун јетирӱлери улалды. Республикан гимназияныҥ педагогы, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ билим ишчизи Ульяна Текенова «Јылдыстар когы» повестьте телекейдиҥ мифопоэтикалык бӱдӱми» деп јетирӱ этти. Јыбаш Каинчинниҥ бу чӱмдемелинде јебреннеҥ келген сурактар солун соојындар ажыра тургузылат: куштыҥ ла кижиниҥ сӱр-кебериле јӱрӱмниҥ ле ӧлӱмниҥ, сӱӱштиҥ ле ӧштӧжӱниҥ, чындыктыҥ ла садыштыҥ учуры кӧргӱзилет. Повестьте тӧс космогонический удурлажулар Теҥери ле Јер болуп јат. Кӧк теҥериде – Кудай, Јерде – Каган. Теҥери-Јер деп удурлажулар сӱр-темдектерле кӧргӱзилет (теҥери – мӱркӱт, јер – таш кезер, куштыҥ айлана учканы ӱргӱлјик јӱрӱмди керелейт). Јыбаш Каинчин телекейдиҥ јебрен мифопоэтикалык бӱдӱмин јурап, бӱгӱнги телекейдиҥ курч сурактарыныҥ бирӱзин —  кӧп культураларлу телекейде башка эл болгоныныҥ  аҥылузын корулап алар суракты – кӧдӱрет. Онойып, бойыныҥ калыгыныҥ телекейге кӧрӱм-шӱӱлтезин ле јебрен тӱрктердиҥ јӱрӱмин кӧргӱзерге автор тӱрк калыктардыҥ мифоэпикалык јаҥжыгуларына тӧзӧлгӧлӧнип, телекейдиҥ мифопоэтикалык сӱр-бӱдӱмин талдап алган. Билимчи јетирӱзинде Јыбаш Каинчинниҥ повезинде кӧп сӱр-кеберлерди солун ла чокым темдектерле куучындаган.

Саха-Якутияныҥ Тӱндӱк-Кӱнчыгыш федерал университединиҥ студенти Прокопий Софронеевтиҥ јетирӱзи  «Камныҥ тӱҥӱри: геометрия ла тоолордыҥ семантиказы» деп адалды. Камдар ак ла кара камдарга бӧлинет. Кара камдар эт-канын кестиртип, кара ийделерге амзадар чӱм-јаҥ ӧдӱп јат. Оныҥ эди-канынаҥ канча ла кирези кӧп кара ийделер амзаза, кам ончо ло кирези кӱчтӱ болуп калат. Ак кам тӱҥӱр тутпай јат. Ол эт-канын кестиртер чӱм-јаҥды ӧтпӧй, ӱстиги ийделерле иштеерине ӱренет. Ак камдар тогус уйалу агашта туулат. Уйазы канча ла кирези јабыс болзо, камныҥ ийдези ончо ло кирези ас болор. Кара камдардыҥ тӱҥӱрлери ӱчтеҥ ала он экиге јетире мӱӱстерлӱ болуп јат. Мӱӱстери кӧп болзо, кам кӱчтӱ болор. Прокопий Якутияда кам укту-тӧстӱлер бар да болзо, олорды баштаар, ӱредер  кам улус јок дегени солун угулды.

«Энчилӱ Алтай» деп этнокультуралык тӧс једиҥ башкараачызы Светлана Катынова «Тегерик -пазырык культураныҥ темдеги» деп јетирӱзинде Пазырыктыҥ экинчи корумында табылган јадаганла коштой тегерик кӱскӱ табылганы, ол кыпту кӱскиниҥ  ортозындагы болчоктор кӱскини кыймыктатса, кӱӱ чыгарып јат. Тонокчылдар канча чактарла   казып, алтын-мӧҥӱнин апарган корумда  бу кӱскиге тийбегени кайкамчылу. Билимчиниҥ айтканыла, кӱскӱ ол алтайла колбу тудуп турган эдим учун коркып, тийбеген болордоҥ маат јок. Мындый ок кӱӱ-кӱскӱлер бойыныҥ ӧйинде Тӱштӱк Уралда Оренбург областьтагы Мечетсай  корумда табылган. Онойдо ок Алтай крайдыҥ чӧл јеринде эки корумнаҥ эки башка кӱскӱ база табылган эмтир. Кӱскӱлер мӧҥӱннеҥ, кӱлердеҥ ле јестеҥ эдилген. Пазырыктыҥ кӱскӱзин 12 тегерикле чийӱлеп, кулјалап салган болзо, арткан ӱч кӱскӱде кӱнге мӱргӱӱлдиҥ јуруктары, индий эпостоҥ јурук салылган. Билимчилердиҥ бу сюжеттерге ле јуруктарга тӧзӧлгӧнип   эткен шӱӱлтезиле, кӱскӱлер Иранныҥ, Индияныҥ эмезе Тӧс Азияныҥ мастерскойлорында эдилген. Је бу јерлердиҥ бирӱзинде де эмдиге јетире ондый кӱӱ-кӱскӱлер табылбаган. Кӱскӱлерди эткениниҥ кӱч ле чӱмдӱ технологиязы база шиҥделбеген. Шиҥделген кийнинде олорды эткен јерлери база јартала берери јарт. Мындый кӱӱ чыгарар кӱлерди Хань ӧйдӧҥ бери бӱгӱнге јетире Кыдатта ла Филиппиндерде гонгтор ло цимбалдар эдеринде тузаланып јат.

Билимчилер онойдо ок кӱӱ-кӱскӱлердиҥ учуры јанынаҥ бирлик шӱӱлтеге келбеген. Кезиктериниҥ шӱӱлтезиле, кӱскӱлер ӱй улустыҥ байлык корумадарында јадагандарла коштой табылганынаҥ кӧргӧжин, олордыҥ ээлери кӱӱчилер болгон. Је кӧп билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, кӱӱ-кӱскӱлер байлу эдимдер болгон ло олордыҥ ээлери чӱм-јаҥдар ӧткӱрерде тузаланган.

«Туваныҥ литературазында «ӱч» деп тооныҥ темдеги» деп јетирӱни Тувадагы государственный университеттиҥ доценти, билимчи Соян Айланмаа этти. «Ӱч» – ол  учуры байлу тоо. Телекей ӱч кат: алтыгы, орто ло ӱстиги каттарга бӧлинет. Тувада «ӱчле» колбулу кӧп  темдектер учурайт. Телекейде ӱч ак бар: јаш балада – тиштери, јаан кижиде – буурыл чачы, божогон кижиде – сӧӧги. Јер ӱстинде ӱч кара бар: јаман кижиде – ич-кӧкси, бай кижиде – койлоры, агашта – кӧмӱри. Ӱч јаман бар: јаман ийт, јаман ээр, јаман ӱйи. Ӱч тенек болуп јат: тегин тенек – адын, чын тенек — ӱйин,  кал-тенек бойын мактаар.

Башкортостанныҥ государственный университединиҥ доценти Айнур Хужахметов башкир литературалык антропологияныҥ сурагы керегинде јилбилӱ куучындады. Литературалык антропология – билимде јаҥы ууламјы болуп јат. Этносты,  бу учуралда башкирлерди башка-башка литератураларда кандый јанынаҥ: јакшы ба, јаман ба сӱр-кеберлер ажыра кӧргӱскени  шиҥделет. Олордыҥ кажызы ажыра кычыраачы, телекей бӱткӱл калык керегинде јакшы ба, јаман ба оҥдомолду артары учурлу болуп туру.  Онойдо ок тӱӱкиде јарлу   улус керегинде болбогон соојындар чӱмделет, ӧйинеҥ ӧткӱре кӧпчиткен сӱр-кеберлер јуралат. Литературалык антропологияныҥ эп-аргаларыла тузаланып, келер ӧйдӧ ондый ажыра конушту, кӧпчидиштӱ, ол ок ӧйдӧ ӧткӱре јамандашту сӱр-кеберлер болбозын деген амадулу иштер ӧткӱрилет.

США-да Канзас университеттиҥ магистранты Рут Хойерц Роммерстиҥ «Россия Федерацияныҥ Алтай Республиказында ас тоолу калыктар ла туризм» деп суракла јетирӱзи солун болды. Билимчи Кӧксуу-Оозы аймакла јӱрӱп, кержактардыҥ јаҥжыгуларыла танышкан. Чойдо — тубаларла, Улаган ла Кош-Агаш аймактарда — телеҥиттерле, Турачакта тубаларла јилбиркеген, онойдо ок Оҥдой аймакта база болгон. 2002 јылда Туулу Алтайга 450 муҥ турист келген болзо, 2017 јылда олордыҥ тоозы 2 миллионноҥ ашкан. Кӧп сабада туристтер Сибирьдеҥ (88%) келип јат. Олор кӧбизинде Маймадаҥ ала Чамалга јетире, Алтын-Кӧлгӧ, Ӱч-Сӱмерге ле Манјӱрекке баргылайт. Билимчиниҥ јетирӱзиле, ас тоолу калыктар, ол тоодо кержактар база ар-бӱткенге чебер, бир ле јерде јуртагылайт, јурт ээлемде иштейт. Олор сууны, аҥ-кушты, агаш-ташты байлап јӱрет.  Туризм јай ӧйинде эл-јонго акча иштеп аларга болушту. Турбазалар бир ле бӱдӱмдӱ эттирте ле айландыра ар-бӱткенниҥ аҥылузына ајару эдилбезинеҥ тудулат. Туризмниҥ коомой јаны – ол кӧп сӱрее-чӧп ташталат, ар-бӱткенге салтарын јетирет, туристтердеҥ келген акча-манат республиканыҥ тыштына барат. Јербойыныҥ туризмге буудакту   курч сурактары: коомой јолдор,  соок ай-кӱн, јол-јорыктыҥ баазы бийик болгоны. Билимчи онойдо ок эл-јонныҥ јадыныныҥ коомойын, иш јок болгонын ла аракыдашты база темдектеген.

Конференцияда ӧскӧ дӧ јетирӱлер болды.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина