Алтайдын Чолмоны

Јаскы бир тӱнде — Эл музейде

24.05.2019

«Музейдиҥ тӱни» деген јылдыҥ сайынгы бастырароссиялык акция республикада А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде кӱӱк айдыҥ 18-чи кӱнинде ӧтти.

Шак бу кӱнде јер-телекейде јуртап јаткан калыктар ортодо Музейлердиҥ кӱни элбеде темдектелет. Онойдо ок бу кӱнде јаҥжыгу болуп Россияда ӧдӱп турган «Музейдиҥ  тӱни» быјыл он ӱчинчи катап ӧткӧн. Алтай Республикада бу учурлу керек  он јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. 2018 јылда ороондо бу кӧдӱриҥиде 2 млн 300 муҥнаҥ ажыра јаан-јаш эрчимдӱ турушкан. Быјыл республикада «Музейдиҥ тӱнинде» 2,5 муҥнаҥ кӧп улус турушты. Мынаҥ кӧргӧндӧ, бу акцияга јилбӱӱ ороон до, республика да кеминде јаан. Јылдыҥ ичинде јаҥыс ла бу јаскы кӱнде текши ороондо культураныҥ учреждениелери эҥирде ле тӱнде иштеп јатканын темдектеер керек.

Быјыл Эл музей «Музейдиҥ тӱни» деген акция ӧйинде тӧс ајаруны тӱӱкилик учурлу эки керекке: Россияда јарлалган Театрдыҥ јылына ла А. В. Анохинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына этти. Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинованыҥ айтканыла, музейдиҥ фондторында Эл театрдыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолын, энчи-байлыгын керелеген-кереестеген сӱреен јилбилӱ ле солун материалдар кӧп. Шак ла бу тӱнде Театрдыҥ јылына учурлалып белетелген тизӱ кӧдӱриҥилер айылчыларга, кӧрӧӧчилерге јилбилӱ болор деп айтты.  Темдектезе, Эл театрдыҥ јайаандык ӧмӧлиги «Јаскы чечектер — кӱски јылдыстар» деп адалган  солун поэтикалык ойын-кӧргӱзӱни кӧргӱсти. Оны РФ-тыҥ нерелӱ артизи Власта Тысова тургускан.

Андрей Викторович Анохин (1869-1931) Тӱштӱк Сибирьде јуртап јаткан калыктардыҥ кӧгӱс байлыгын, культуразын шиҥдеген ады јарлу шиҥжӱчи, онойдо ок јайаан јайалталу композитор, ӱредӱчи. Ойроттордыҥ эҥ баштапкы музейиниҥ ле Туулу Алтайдыҥ краевед ижиниҥ тӧзӧгӧзин салып кӧндӱктирген. Эл музей быјыл јарлу билимчиниҥ учурлу јажына учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилериниҥ кезигин «Музейдиҥ тӱнинде» элбеде кӧргӱсти.

Быјыл «Кӱндӱӱ-кӱрее «Очы-Балага: муҥ јылдар бажынаҥ бажырадыс» деп адалган јаан эмес, је сӱреен солун кӧрӱ «Ӱкек» деп тепсеҥниҥ комплексинде ӧтти. Очы-Балала, Ӱкектеги тепсеҥле таныжарга, кӧрӧргӧ амадаган улус сӱреен кӧп болды. Ыраак талалардаҥ, ороондордоҥ, темдектезе, былтыр Китайдаҥ Очы-Балага јолыгып, алкыш-быйанын айдып саларга, ичкери јолына алкыжы јетсин деп амадап келген кыдаттар јӱрген эди.

Јашӧскӱримге, балдарга, болчомдорго јаскы тӱндеги музейдеги ӧткӧн кӧдӱриҥилер, байла, бачым ундылбас. Јылдаҥ јылга кӱӱк ай келзе ле, ада-энелеринеҥ, јаана-таадактарынаҥ музейде байрам качан ӧдӧр деген сурактарын берип турган балдардыҥ тоозы арбыдап ӧзӧт. Музей бойы кӧдӱриҥилӱ, байрамдык кебин, сыркынын тартынган, јаанды-јашты уткыйт. Тӱнде мында кей де кандый да куулгазын ийделӱ ошкош. Балдарга бажын, меезин иштедерге, онойдо ок бойын чечерге, билерин, билгирин тузаланарга јарамыкту ойындар бир канча залда ӧтти. Балдардыҥ дизайн школыныҥ модала, ӧйдиҥ некелтезине келиштире белетеген «Модное дефиле», «Коллекция а ля рюс» деген јуунтылары балдарга  сӱреен јарады.

Бӱгӱнги бийик технологияныҥ ӧйинде јаан да, јаш та улус сӱреен ундынчаҥ болуп бараатканы јажыт эмес. Эбире ар-бӱткенге, бӱдӱрип јаткан ижине ајарулу болотоны кӱчке келижет. Айдарда, мында санаа-сагыштыҥ, меениҥ аргаларын керектӱ кеминде, толо, билгир тузаланарына јарамыкту мастер-классты Буланат Кукпекова ӧткӱрди. Сӱреен тузалу, керектӱ ӱредӱ, таскамал болды. Балдарга, јаан улуска английский тилге тӱрген ӱредер ӱредӱлик учурлу интерактивный программаларга јилбӱ база јаан болгон. База бир интерактивный программала Мария Чарышова таныштырды.

Јебрен скифтер телекейинде аҥ-куштардыҥ учурыныҥ јажыды керегинде угарга Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизиле, санадыла јилбиркеп турган кӧрӧӧчилер база чӱрче јуула тӱштилер. Ол ло аҥ-куштыҥ сӱр-темдектерине, јуруктарына јилбӱ јаан болгонын бу калганчы јылдарда кычыраачылар ајарып, кӧрӱп турганында алаҥзу јок. Јииттер колы-будына, эди-канына кандый ла јуруктар јурадат. Байла, бу ӧйдиҥ аҥылузы. Ол јуруктардыҥ учурын, јажыдын билип, оҥдоп јурадатан ба айса «моданаҥ» артпас ла деген оҥдомол бо… Сынару Ороева балдарга, јаан улуска алтай грим-јуруктар јурады. Сынаруныҥ аквагримде профессионал узы бийик, ченемели байлык. Ол улай ла јаан байрамдарда туружып, кӱӱнзегендердиҥ чырай-кеберин кееркеде будуп јат.

Сурайа Кульдина, Айсана Темденева «Баланыҥ кини» деген солун мастер-классты ӧткӱрди. Баланыҥ јолын јымжадып, кара-бородоҥ корып, балага кӧс тийбезин деген амадула коручылдар белетеп јат. Азыйдаҥ, јебрен чактардаҥ ала балдардыҥ курчу-куйагы бек болзын деп, коручылдарлу болгон. Биледе коручылды ада-энези бойы белетеп аларга болушту, тузалу ӱредӱ.

«Музейдиҥ тӱниниҥ» программазы сӱреен байлык болгонын темдектеер керек. Ончозын тоолоор арга јок ине. Келер јылда болотон «Музейдеги тӱнге» барып, ончозын бойыныҥ кӧзиле кӧрзӧ, сӱреен јакшы ла тузалу болор эди.

Эҥ ле јилбилӱ кӧдӱриҥилердиҥ бирӱзи сандружинникке алган чӱм-јаҥ болды. Балдарга мында солун ӱредӱни Ксения Мащенко, Татьяна Полтева, Александр Сафронов ӧткӱрди. Јииттер сандружинниктер граждан корулашта учреждениелерде, транспортто акту бойыныҥ кӱӱниле туружып турганыла таныштылар. Мында балдар улуска таҥышкак саларга, противогазла тузаланарга, канныҥ тебӱзин механический ле электронный тонометрле кемјиирге ӱренген. База кӧп улус јуулган ла тӱбек болгон јерде баштапкы медицинский болушты јетирерге ӱренип таскадылар. Сандружинниктиҥ молјузын алган јииттер викторинада туружып, кӧп тоолу сурактарга карууларын берип маргыштылар.

«Музейдиҥ тӱни», Римма Еркинованыҥ темдектегениле, јайаан јайалталардыҥ, јурукчылардыҥ сӱреен јилбилӱ кӧрӱлериле аҥыланды. Кӧрӱлер учурыла да, кемиле де алза, тыҥытту.

Јарлу јурукчы Елена Чеботареваныҥ «Кӧрӱлбес-сезилбес телекейдиҥ кеен-јаражы» деген кӧрӱзи Эл музейде кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылды. Кӧрӧӧчилерге бу јурукчыныҥ ады-јолы да, јайаан иштери де јуук ла таныш. Елена Михайловнаныҥ бу кӧрӱзи тоозыла тӧртинчизи. Кӧрӱге чыгарылган јуруктары Эл музейдиҥ энчи-байлыгы болуп, фондтордо чеберлелет. Јурукчы Орчылаҥныҥ-Галактиканыҥ ойгорлык учурын сӱреен јакшы билер. Кӧзине, кӧксине эбелгенин ол јуруктарга салат. Ол Кӧк-айасты, Јайаанды, ондогы јӱрӱмди, байлыкты, онойдо ок кырларды-тууларды јурукка саларын  сӱӱгенин јуруктары лапту керелейт: куулгазын телекейдиҥ тыныжы, ийдези, јажыды кӧрӧӧчилердиҥ јолына табынча келет. Оныҥ учурын тапкан, «кычырган» кӧрӧӧчини ырысту деп айдарга јараар.

Јайалтазы јаан Зинаида Янсонныҥ јуруктарында Алтайдыҥ ар-бӱткени, бичиктерди кееркедип јураган јуруктары ла кееркедип-узанып белетеер санаттыҥ кайкамчылу эдимдери. Бойыныҥ ӧйинде бу тӧп, јалакай эпши Горно-Алтайсктагы гардинно-тюлевый фабрикада иштеп, покрывалолорго, бӧстӧргӧ сӱреен јараш јуруктар јураган. Ады јарлу бу фабриканыҥ эдимдери ол ӧйлӧрдӧ телекейле таркаган. Ар-бӱткенниҥ куулгазын байлыгы оныҥ шак ол эдимдерин кееркеткен. Сӱреен солун кӧрӱ.

Бойыныҥ ӧйинде культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжин божодып, оныҥ кийнинде бийик ӱредӱ алып, тургуза ӧйдӧ бу колледжте ӱредӱчи болуп иштеп турган, Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы Игорь Катоновтыҥ «Ар-бӱткенниҥ тыныжы» деп адалган таҥынаҥ баштапкы кӧрӱзи окылу айалгада ачылды. Игорьдыҥ јуруктарында Алтайдыҥ кара кӧстӱ балдары, болчомдоры. Алтай балдарды јурукка салган баштапкы јурукчыныҥ јайалтазы, кӧрӱми, аргалары јаан. Балдардыҥ телекейи ару, ӧзӧги, ич-телекейи су-алтай болгонын јуруктары бийик кеминде кереледи, кӧрӧӧчилерге бала тужын эзетти. Алтай јурттарда, ӧзӧктӧрдӧ чыккан-ӧскӧн балдардыҥ телекейге соныркап кӧргӧн кӧстӧри јерин сӱӱген, тӧрӧл тилинеҥ чыкпаган, тилин ундыбаган јииттердиҥ ару кӱӱн-санаазы олјолоды. Јуруктарды канча ла кире кӧрзӧҥ, Алтайдыҥ, албатызыныҥ ӧзӧги, байлыгы јажыдын чечет…

«Музейдиҥ тӱни» деген јаан байрам кептӱ кӧдӱриҥиде кӧп солун туштажулар, керектер артыгынча болды. Бу акция-байрам јылдаҥ јылга тебӱзин алынып јатканы оморкодулу. Акцияныҥ бойыныҥ учуры сӱреен јаан. Оныҥ амадузы — музейлердеги культуралык керектерге јашӧскӱримди, балдарды, эл-јонды тартары, јилбиркедери. Музейдиҥ эжигин ачып, алтын бозогозын алтап киргендерди ырысту улус, балдар деп айдарга јараар.

К. ПИЯНТИНОВА