Алтайдын Чолмоны

«Аргачылыктыҥ неделези–2019»

28.05.2019

Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧлик колбулар  аайынча министерствозыныҥ, туризмди ле аргачылыкты ӧскӱрериниҥ республикан тӧс јериниҥ тӧзӧп ӧткӱргениле,   Россияныҥ Аргачылыгыныҥ кӱнине учурлай «Аргачылыктыҥ неделези–2019» деген 5-чи республикан форум  болгон. Форумныҥ керектеринде  ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧр, аргачылар, эксперттер, инвесторлор ло ӧскӧ дӧ јилбиркеген организациялар турушкан.

Неделениҥ баштапкы јарымында драманыҥ эл театрында, туризмди ле аргачылыкты  ӧскӱрериниҥ тӧс јеринде ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединде ле ӧскӧ дӧ јерлерде кӧп солун керектер ӧткӧн. Ол тоодо эл театрдыҥ экинчи кадында «Алтай Республиканыҥ эҥ артык аргачылык-баштаҥкайы» деген конкурстыҥ очный бӧлӱги ӧткӧн. Ондо алты кижидеҥ турган жюриниҥ алдына бастыра ла аймактардаҥ келген аргачылар бизнес-баштаҥкайларыныҥ ӱлекерлерин корулаган. Ӱлекерлердиҥ ортозында  Горно-Алтайсктыҥ јеринде  эм ӧлӧҥдӧрди јуур, јазаар ла садар пункт тӧзӧӧр; Маймада аттыҥ спортыныҥ комплексин тудар; Шабалинде тура тударына керектӱ материалдар чыгарар тӧс јер ачар; Чамал аймакта туристтерге керектӱ јетирӱлердиҥ тӧс јерин тӧзӧӧр;  Кан-Оозы аймакта мӧтти ле адарудаҥ алынган продукцияны садып алар, кичеер,   урар јер ачар; Шабалин аймакта экскурсиялар ӧткӱрерин тӧзӧӧр;  Кош-Агаш аймакта  кӧлдӧ балык ӧскӱрер; Улаган аймакта  ичер тоҥмок сууны урар ла ӧскӧ дӧ солун ӱлекерлер болгон.

Театрдыҥ јаан залында «Келер ӧйдиҥ аргачылыгы. Ӧзӱмниҥ башталары» деген пленарный форум болгон. Озо Алтай Республиканыҥ эҥ артык јирме аргачызы видеорядта кӧргӱзилген. Сценага АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин ле беш аргачы-спикерлер кычырылган. Олор «Ӱрен картошко» деп билим-производственный биригӱниҥ гендиректоры Василий Наранов, «Берендеевка» этно-отельдиҥ јааны Ирина Цынерт, «Типография» ресторанныҥ, «Гастропаб»-тыҥ башкараачы-казанчызы Юлия Фоминых, «Солнечная энергия+» компанияныҥ бӱдӱреечи директоры Аржан Трифанов, «Главкино» студияныҥ јааны Илья Бачурин. Форумда узун јетирӱлердиҥ ордына спикерлер бойыныҥ ижи-тожы, недеҥ баштагандары ла келер ӧйгӧ пландары керегинде кыскарта, је чокым айтканы эптӱ ле јарамыкту болгон. Онойдо ок залда отурган эксперттер аргачылардыҥ ижи аайынча бойыныҥ шӱӱлтелерин база айткандар.

Пленарный бӧлӱкте АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин куучын айткан. Ол фойеде тургузылган ончо стенд-кӧрӱлерле танышканын айдып, кӧп ӱлекерлер ого јараганын угускан. Удурумга башчы тӧзӧӧчилерге бир ајару эткен:  кӧрӱлерде јаҥыс ла аймактардыҥ јаандары эмес, је ӱлекерлерди тургузаачы-аргачылар  база турушканы јакшы болор эди. Оноҥ ары О. Хорохордин Алтай Республика ӧзӱмниҥ инерционный јолло барып јатканын темдектеп, ол инновациялык јолло ӧзӱм алынар учурлузын айткан. Тергеениҥ ӧзӱминиҥ алдындагы стратегиязында берилген тоолор бистиҥ аргаларыстаҥ бийик деп темдектеп,  јаҥы стратегия тургузарын јарлаган. Ол озо баштап тергеениҥ курч сурактарын илелеген – иш јок,  кирелтелердиҥ ле ишјалдыҥ кеми јабыс, ЖКХ-ныҥ тарифтери коркышту бийик, су-кадыкты корыырыныҥ ла ӱредӱликтиҥ айалгалары кӧбизинде коомой. Ӱредӱчилер, медишчилер једишпей јат…

О. Хорохордин республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларын база чокымдаган. Олордо баштапкы јерге јурт ээлемниҥ ӧзӱмине ајару эдип, бу бӧлӱк дотациялу да болзо, оны ӧскӱрери эл-јонныҥ 70 проценти јурттарда јуртаган тергееде јаан учурлу деген.  Промышленностьто тузалу казынтылардыҥ, агаштаҥ не-немелер эдериниҥ, авианыҥ ла темир јолдыҥ ӧзӱмине ајару керектӱзин айткан. Авиакомпанияларла јӧптӧжӱниҥ шылтузында јаан изӱ айдыҥ тал-ортозынаҥ ала Москва јаар ӱчинчи рейс ачылар. Темир јолды Бийсктеҥ Горно-Алтайскка јетире экелери јанынаҥ Россияныҥ ла Сибирьдиҥ темир јолчыларыла куучын ӧдӧт. Кӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарга авиарейстер  ачылары планда.    Транспортло колбулу бу ончо сурактар аайлалза, олор экономиканыҥ ӧзӱмине сезимдӱ камаанын јетирер.

Удурумга башчы оноҥ ары ӧзӱмниҥ эп-аргаларына токтогон. Ол тоодо Президенттиҥ былтыр кӱӱк айдагы Јарлыгында  јарлалган  12 нацӱлекерди адаган. Алтай Республика олордоҥ 10 нацӱлекерде туружат. Ол тоодо «Јеткер јок ло чыҥдый јолдор» деп ӱлекерде алты тӧс амаду тургузылган, бирӱзинде айдылганыла, тергеелик учурлу јолдордыҥ  айалгазын 50% јетире јарандырар. Бистиҥ тергееге республикан учурлу јолдорды 2024 јылга јетире јазаарына  11,5 млрд салковой чыгарылары темдектелген. Бу акча-манатты турулталу ла чике керектерге тузаланары шиҥжӱде тудуларын ол угускан. Экинчизинде, АР-дыҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ стратегиязы тургузылар. Оны  элбек эл-јондык кирип турган Ӧзӱмниҥ тӧс јери тургузар учурлу. Ӱчинчизинде, тергеениҥ башкарар кадрларын јаҥыртар сурак турат. «Команда РАзвития» кадрларла иштеер. Бу јетирӱ башкаруныҥ сайтында чыкканынаҥ тӧрт лӧ конордо, ондо иштеерге 400 кижидеҥ угузу келген. «Стратегияны бис эл-јондыкла јаба тургузарыс, јаба бӱдӱрерис ле бӱткени учун јаба каруулу болорыс» — деп, Олег Хорохордин угускан.

Оноҥ ары «АР-дыҥ эҥ артык аргачызы» конкурстыҥ јеҥӱчилдерин кайралдаары ӧткӧн. 1-кы јер —   укту мал азыраар «Амурский» СПК-ныҥ  председатели Николай Мишин, 2-чи јер — «Онгнет»   ООО-ныҥ гендиректоры Андрей Чепкин, 3-чи јер —
«Наринэ»  ООО-ныҥ директоры Харен Булудян.
Онойдо ок
«АР-дыҥ эҥ артык аргачылык-баштаҥкайы» конкурстыҥ јеҥӱчилдери кайралдаткан. Олор:  «Сыр-Да-Масло» сыроварняныҥ јааны  Андрей Сотов (Кӧксуу-Оозы аймак),  сӱттеҥ курсак эдер «Подворье» ӱлекери учун    Олег Ярусов (Чой аймак),  газобетон  ло темир-бетон эдимдер эдер ӱлекери учун аргачы  Сергей Мазалов (Шабалин аймак).

Бу ок кӱнде эл театрдыҥ  фойезинде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ инвестицияларга јарамыкту аргаларыла таныштыру-презентация ӧткӧн. Мында кажы ла аймак, кала бойыныҥ инвестицияларга јарамыкту ӱлекерлерин, керектерин кӧргӱскен стендтер, кӧрӱлер тургускан. Мен эки аймактыҥ кӧрӱлерине јууктап, ээлериле куучындаштым.

Кош-Агаш аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаевтиҥ бойыныҥ аймагыныҥ аргалары керегинде куучындаганыла, аймактыҥ јурт ээлеминиҥ, калыктарыныҥ башка-башка культураларыныҥ ла ар-бӱткениниҥ аҥылузы, байлыгы туризмди ӧскӱрерине јарамыкту. Туризмди ишле јеткилдеериниҥ, эл-јонго кирелте экелериниҥ бир ууламјызы деп кӧрӱп, јаҥдар туризмде јол алынып турган аргачылыкты јӧмӧӧрине ајару эдип јат. Темдектезе, Шин ичинде «Марс» деген солун јерге «јерлик» туристтер келерин аайлу-башту эдерге, ондо аргачылык тӧзӧлгӧн. Јуҥмалудагы аржанга јылдыҥ ла кӧп тоолу улус келип јат. Алдында ондо улус јадар, јӱрер айалга коомой болгон. Былтыр анда тудум ла ӧскӧ дӧ иштер ӧткӱрерине 1,5 млн салковой чыгарылган ла эмди ондо айалга јакшы. Мынаҥ ары база да акча-манат чыгарылгадый болзо, ондо база да эптӱ ле јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧр эди. База бир солун ӱлекер – ол кӧлдӧрдӧ балык ӧскӱрери. Аймактыҥ јааныныҥ айтканыла, эки аргачы эки кӧлдӧ балыкты ӧскӱрип јат. Эмди балыкташ та аайлу-башту ӧдӱп туру. Республикада тӧӧлӧр ӧскӱрери јӱк Кош-Агаш аймакта ӧдӧт. Тӧӧлӧр ӧскӱрери тегин керек эмес. Тӧӧ јаш баладый тӱрген оорый берер, оноҥ оны эмдеери кӱч болуп јат.  Је тӧӧниҥ тӱги де, сӱди де суруда, эм-томду.  Аймактыҥ  аргачылары тӧӧниҥ сӱдинеҥ эткен продукцияны бери экелген, тӧӧниҥ сӱдин садар јер ачар деген шӱӱлте де болгон.

Аймактыҥ јааныныҥ шӱӱлтезиле, мындый форумдар јылда јаҥыс катап эмес, ӱч-тӧрт катап ӧткӱрилген болзо, јаан тузалу болор эди. Аргачылар, инвесторлор ло јаҥдар јилбилӱ ӱлекерлерди аҥылап, ӧзӱм алынарында болуш та јетирер, ченемел де алыжар эди.

Кан-Оозы аймактыҥ кӧрӱзиниҥ     јанында аймактыҥ јааныныҥ экономика аайынча ордынчызы Евгения Букачаковала куучын ӧткӱрдим. «Бистиҥ аймак ӧзӱминиҥ тӧс кӧргӱзӱлериле республикада баштапкы јерде туруп јат — деп, ол куучындаган. – Јурт ээлем эл-јонды иштеер  јерлерле, кирелтеле јеткилдеп турган арга болуп туру. Экономикада тӧс амаду – ол јурт ээлемниҥ продукциязыныҥ  перерабатказыла бойыста иштеери. Мында ижи јакшы улалган аргачы ээлемдер бар. Ол тоодо мал-аштыҥ эдинеҥ колбасалар, алтай калыктыҥ солун курсагын эдип турган «Бош-Туу» СПоК-ты темдектеер керек. Онойдо ок Мерушевтердиҥ сӱт саар билелик фермазы удабас сӱттеҥ курсак-неме эдерин баштаар.

Туризмди ӧскӱрерине база ајару салынат. Бисте туристтерге јилбилӱ болгодый јерлер кӧп:  Алмысту-Тууда јебрен кижиниҥ турлузы, Денисовтыҥ куй тажы, тӱӱкилик кереестер… Кан-Оозынаҥ ыраак јокто, Ойбок  ӧзӧктӧ, јол ичинде «Омбо» деп этнојурт тудуп јадыс. Ол Омбо јайзаҥныҥ адыла адалган. Јуртта кажы ла сӧӧк бойыныҥ айылын тудуп койгон. Эмди ондо кайчыныҥ, алтай аш-курсактыҥ айылдарын, сыйлар садар јер, конюшня, ипподром тудулары пландалат. А. Какпакованыҥ  кийистеҥ кеп-кийим  базар, кӧктӧӧр тӧс јери јарланган. Олор Москвада этнический кеп-кийимниҥ кӧрӱзинде гран-при сыйды алган.  Эмди тура  конор тураларлу туризм ӧзӱм алынат. Мынаҥ ары ӧскӧ дӧ ууламјылу туризмди ӧскӱрер керек».

Театрдыҥ экинчи фойезинде кичӱ ле орто аргачылыктар бойыныҥ продукцияларыныҥ, эткен-чыгарган эдимдериниҥ  таныштыру-кӧрӱзин тургускан. Мында республиканыҥ бастыра аймактарынаҥ келген башка-башка ууламјыла иштеп турган аргачылар турушкан. Олордыҥ ортозында јастыҥ бу ӧйинде јажыл маала-ажын, јиир ӧлӧҥдӧрин  тургускан аргачы аҥыланган. «Солнечный Эко-Биовегетарий» деп ээлемниҥ ээзи Владимир Кондратюктыҥ куучындаганыла, ол бойы су-кадык јӱрӱм јӱрерин, су-кадык курсак-тамакла азыранарын сӱӱр кижи.  Јаҥы ла ӱскен јажыл маала-ажын  јыл туркунына не ӧскӱрип јибес, чыҥдыйы ла ӧскӱрген арга-сӱмези серемјилӱ маала-ажын јигенче деген санаа-амаду болгон. Аргачы керектӱ документтерди тургузып, республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ «Начинающий фермер» деген  конкурсында турушкан. Оны ойноп алганы бир де јыл болбогон эмтир. Тургуза ӧйдӧ оныҥ  теплица-ээлеминде 11 бӱдӱм јиир ӧлӧҥ лӧ маала-ажы ӧзӱп јат. Кандый удобрение тузаланып турганы керегинде сурагыма ол аттыҥ ӧтӧгин, агаштыҥ кӱлин ле ӧзӱмди тыҥыдарга эҥ јарамыкту деп чалканныҥ чейинтизин адаган. Эмди тура оныҥ иштеп алган маала-ажы јӱк аймакта ла  тергеениҥ тыш јанында бир канча садыжар сетьтерде садылат.

Алтай аарчыныҥ, куруттыҥ ла чегенниҥ кӧрӱзиниҥ ээзи Лидия Букачакова эмтир. Бис бир-эки  јыл кайра оныла газеттиҥ кычыраачыларын  таныштырганыс: Лидия Чаҥкышевна чегенле, оны белетеериниҥ технологиязыла кандидат диссертациязын корулап алган, республикада чегенди элбеде чыгарар амадулу болгон эди. Оноҥ бери кандый солундар, ичкерлеш барыла јилбиркедим. «Алтай калыктыҥ аш-курсагы эт-канга тузалу, кӧп ооруларды эмдеер эмдӱ-томду деп ончобыс билерис. Бу таныштыру-презентацияга тургускан санаам – айса болзо, кандый бир инвестор амзап, кӧрӱп, угуп, бу курсак-тамакты промышленный кеминде чыгарарга болужар. Алтай аш-курсакты эдериниҥ, белетеериниҥ керектӱ ончо документтери белен» — деп, ол куучындаган.

«Аргачылыктыҥ неделези–2019» деген форумда ӧскӧ дӧ кӧп керектер ӧткӧн. Олор тергеениҥ аргачыларына тузалу ла јарамыкту болгонында алаҥзыш јок.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА