Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Бу бӧлӱкке экинчи тыныш берер керек…»

28.05.2019

АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин кӱӱк айдыҥ 23-чи кӱнинде ишмекчи-јол-јорыкла Турачак аймакта болгон. Оны республиканыҥ ӱредӱниҥ ле билимниҥ, тергеелик ӧзӱмниҥ ле су-кадыкты корыырыныҥ министрлери, Турачак аймактыҥ башкараачылары ла журналисттер ӱйдешкен.

Баштапкы токтоду Артыбаш јуртта Алтын-Кӧлдиҥ јарадында болгон. Ороонныҥ башкартузы тергеебистиҥ байлыгы болуп турган Алтын-Кӧлдиҥ Артыбаш ла Иогач јурттардагы јараттарын јарандырарына акча-манат чыгарар деген јӧп јаратканы керегинде СМИ-лерде кӧп айдылган ла бичилген эди. Јаҥыс ла ӧткӧн јылда бу иштерди баштаарына 100 миллион салковой акча келген. Ол керегинде јетирӱлер республикабыстыҥ экономикалык ӧзӱми керегинде јетирӱлерле кожо база кӧп лӧ чыккан эди. Је ол акчаны республикан башкару аайлап тузаланып болбогонынаҥ улам, ол федерал бюджетке кайра јандырылган эмтир. Быјыл бу иштерге федерал бюджеттеҥ 600 миллион салковойдоҥ кӧп акча чыгарылып јат. Оны тузаланып болбозос, ол акча ойто ло кайра јандырылар. Бу иштерди буудактап турган шылтак – белетелген ӱлекерле јербойыныҥ улузы јӧп эмес болгоны. Ӱлекер аайынча болзо, кӧлди јараттай бетон урулар ла ӧйинеҥ ӧткӱре бийик стене тура берер. Јурттыҥ улузыныҥ айтканыла, олорго андый стене керек јок. Олор Алтын-Кӧлди јараттай бӱткӱлинче эмес, кезиктей ле бетон салынзын деп айдыжат.

Олег Хорохордин келер јуук ӧйдӧ бу сурак аайынча јуун ӧткӱрер керек деген. «Бу суракта бис бир шӱӱлтеге келер учурлу. Федерал бюджеттеҥ келетен акчаны бу да учуралда тузаланып болбозос, бисти анда не деп айдыжар…» — деп, ол айткан.

Јол-јорыгыстыҥ экинчи токтодузы Иогач јурттыҥ орто текшиӱредӱлӱ школында болгон. Анда АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин 10-чы класстыҥ ӱренчиги Максим Кучуковко тӧшкӧ тагар «Изӱ јӱрек» деп темдекти, республикан башкаруныҥ адынаҥ телефонды ла сый-акчаны кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырган. Мындый темдек јеткер-тӱбекке алдырткан улуска јалтанбазынаҥ болушканы учун берилет. Максим Кучуков 2017 јылдыҥ јай ӧйинде эки нӧкӧриле кожо Бий сууны јараттай базып келеткен болгон. Ол сууда кижиниҥ кыйгызын угуп, бир де эреҥистелбей, байа кижиге болушка барган. Чӧҥӱп јаткан кижини аргадап тура, Максим бойы да арайдаҥ калган. Мындый керек эттим, кижи аргададым деп, ол кемге де айтпаган. Је учурал келижип, Максимниҥ мындый јалтанбас керегин туристтер кӧргӧн болтыр ла администрацияга айдыптыр. Анайып, учы-учында кайрал Максимди тапкан.

Ээчий токтоду Иогачта участковый эмчиликте болгон. Эмчиликтиҥ эски туразы, јурттыҥ эл-јоныныҥ тоозы кӧп эмес болгонынаҥ улам, јабылар деген чочыду бар. Су-кадыкты корыырыныҥ министерствозы эмдиги некелтелерле, ээжилерле бу участковый эмчилик јабылар деп айдып турган болзо, јербойыныҥ улузы эмчилик керек дежет. Мында керектӱ специалисттер база једишпей турган эмтир.

Удурумга башчы Олег Хорохордин Кебезен јуртта балдардыҥ «Колобок» садигинде база болгон. Эскирген турада таскадаачылар болчомдорго јарамыкту айалгалар тӧзӧӧргӧ база тыҥ ла кичеенгени кӧрӱнип турды. Андый да болзо, анда капитальный ремонт ӧткӱрер эмезе јаҥы тура тудар деген сурак турат. Олег Хорохордин јаҥызын тударга албаданарыс деди.

Бу ла јурттыҥ кезик улузы Бий сууныҥ ары јанында јадат. Сууны кечире јойу базатан кӱр салынган. Байа бир тудум иштерге керектӱ цемент, кирпич ле ӧскӧ дӧ материалдарды јӱктенип туруп тажыырга келижет. Кӧлӱктӱ кечип болбозыҥ. Оныҥ да учун сууныҥ ары јанында јадып турган улус кӧлӱктерин бу јаратта тургускылайт. Јурттыҥ эл-јоны тергеениҥ удурумга башкараачызын ээчиткенче байа кӱрди кӧргӱскен ле бу айалганы оҥдолтор аргалар тапсын деп сураган.

Ээчиде токтоду Ӱстиги-Бийск јуртта болгон. Олег Хорохординге баштаткан делегация анда Культураныҥ туразына ла школго барып јӱрген.

1970 јылда тудулган клубта капитальный ремонт ӧткӱрер керек. Тудулганынаҥ ала јаҥыс ла косметический ремонттор ӧткӱрилген. Калганчы јылдарда јурттыҥ улузы бойлорыныҥ ла баштаҥкайыла акча јууп, јуртына керектӱ оок-тобыр иштерди ӧмӧ-јӧмӧ эдип турган эмтир. Олор јуртка клуб керектӱ болгонын темдектеген.

Школ керегинде айдар болзо, ол 1960 јылда тудулган. 2008 јылда анда капитальный ремонт ӧткӱрилген. Бӱгӱнги кӱнде спортзал тудар керек деген сурак турат. Проектно-сметный документация эм тургуза јок. Оны белетеерге 2 миллион салковой, спортзалды тударына кайда да 25 миллион салковой акча керек. 2019 јылга јербойыныҥ бюджедине олорго акча салылбаган.

Аймактыҥ тӧс јуртында кӧп объекттерде болорго келишкен. Ол тоодо мӧш агаштаҥ сувенирлер эдип турган «Хранители Алтая» цехте. Анда 9 кижи иштейт. Бу предприятиениҥ ай сайынгы ӧдӱштирӱзиниҥ кеми  600-750 муҥ салковой. 2013 јылда тӧзӧлгӧн бу цех 2015 јылда оптовый садуга чыккан эмтир.

База бир токтодубыс Турачактагы јурт јеезезиниҥ пелетный котельныйында болгон. Ол 2018 јылда тудулган. Котельный таш кӧмӱрле эмес, а пелетный гранулдарла одырылып турган эмтир. Андый гранулдар пилорамаларда опилкалардаҥ јазалат. Бу котельный автоматизированный ла анда бир ле оператор иштейт.

Турачакта ӧдӱп турган «Купальская ночь» фестиваль эмди јаҥыс ла республика ичинде эмес, је анайда ок одоштой тергеелерге де јарлу боло берген. Ол Турачактыҥ јанында кӧӧлмӧктӧ ӧдӧт. 1970-чи јылдарда Рукавичка сууда плотина тудулып, кӧӧлмӧк јазалган болгон. Јылдар ӧдӱп, јаандаган суулар ол тудумды јемирген. Гидротехнический тудумдарда јеткер болдыртпазы аайынча камыс 2016 јылда бу объектти шиҥдеп кӧрӧлӧ, капитальный ремонт ӧткӱрер арга јок деген шӱӱлтеге келген. Јаҥы кӧӧлмӧк тударга аймактыҥ администрациязы керектӱ проектно-сметный документация белетеер учурлу. Оноҥ АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозы федерал бюджеттеҥ бу объектке ӱзеери акча аларга баштану эдер, кандый бир программага кирерге кичеенер учурлу. Бу эп-арга келишпезе, кӧӧлмӧкти јаҥыс ла республикан эмезе јербойыныҥ бюджеттериниҥ акчазына тудар керек болор.

Бу кӱн Турачак аймактыҥ эмчилигинде, «Турачак агаш» автоном учреждениеде, президенттиҥ грантыныҥ акчазыла тудулып јаткан «Туулу Алтай – кижиликтиҥ кабайы» деп адалган площадкада болорго база келишкен.

Јол-јорыгыстыҥ учкаары аймактыҥ тӧс јуртыныҥ клубында эл-јонло туштажу ӧткӧн. Анда АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин тӧс ајаруны агаштаҥ неме иштеп аларыныҥ сурактарына эткен. Агаштаҥ неме иштеп алар промышленностьтыҥ јаҥжыгулары Чой ло Турачак аймактарда јакшы салынганын темдектеп, «агаш ээлемниҥ ӧзӱминиҥ эп-аргаларын бедиреерис, анайып бу бӧлӱк тергеебисте экинчи тыныжын алар» деген.

Олег Хорохординниҥ темдектегениле, тургуза ӧйдӧ федерал јасакберимдеги кубулталардаҥ ла јербойындагы бир кезек аҥылулардаҥ улам лесниктер производствозын токтодот. Мынаҥ озо бу бӧлӱкте иштеген улус иш јок артат.

Тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиниҥ айтканыла, агаштыҥ тереҥ переработказы аайынча иштеер предприятиелер тӧзӧйтӧн инвесторлорды јилбиркедери темдектелет.

«Турачактыҥ лесхозына агашты кургадарына ла оныҥ переработказын ӧткӱретен јазалдар аларына кайда да 10 миллион салковой акча керек. Деловой деген агашты круглягыла апарбай, оныҥ переработказын бӱткӱлинче мында эдер керек. Ол тушта белен продукцияныҥ баазы да, круглягтыйына кӧрӧ, эки катапка бийик болор» — деп, ол айткан.

Аркаларда јасакка келишпес кезиштер болбозын деп, кату шиҥжӱ ӧткӱрилерин темдектеп, ар-бӱткенди чеберлеп алатаны тӧс ууламјыбыс болор деген. «Экология» нацӱлекер аайынча аркаларды чеберлеп алар, олорды орныктырар амадула керектӱ техника аларына акча-манат аларыс. Тӧс амаду – бу акчаны билгир тузаланары, ол адылу ла ӧйинде чыгымдалып турган ба деп шиҥжӱде тудары» – деп, Олег Хорохордин айткан.

Бу туштажуда јӱстеҥ кӧп кижи турушкан деп айдар керек. Олордыҥ кӧдӱрген ӧҥзӱре сурактарыныҥ тоозында јолдордыҥ чыҥдыйыла, бийик тарифтерле, сотовый колбу јок болгоныла, садиктер ле клубтар тударыла колбулу сурактар кӧдӱрилген. Кажы ла суракка чокым каруулар јандырылган.

К. ЯШЕВ

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина