Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Эл Алтайдыҥ энчизи»

28.05.2019

«Эл Алтай» ГТРК-да  «Эл Алтайдыҥ  энчизи» деп телепрограмма калганчы эки jылдыҥ туркунына öткÿрилип келди. Оныҥ авторы Госдуманыҥ депутады, Россияныҥ Бичиичилер ле Журналисттер биригӱлериниҥ турчызы Иван (Jыман) БЕЛЕКОВ. Бу телепрограммада öдÿп турган куучын Алтайыстыҥ энчи кöгÿс байлыктары керегинде: алтай калыктыҥ чÿм-jаҥдары, кеп-кийим ле аш-курсак, тöрöл тилдиҥ салымы, культураныҥ ла кеендиктиҥ öзÿми, кыскарта айткажын – Алтайыс керегинде.

Бистиҥ кычыраачыларыстыҥ сураганы аайынча «Эл Алтайдыҥ энчизи» деп телепрограмманыҥ бир канча ÿзÿктерин «Алтайдыҥ Чолмонына» јарлап јадыс. 

Алтай цивилизация

Ј. Белеков: —Бис бойысты калык деп аданып турган соҥында, а нениҥ учун бис онойдо аданып турганыс, калыктыҥ тöс курчузы кандый jайаан темдектердеҥ туруп jат?

Jарт, калык болгон кийнинде тил де, чÿм-jаҥдары  да, кабай болгон jери де, канча чактар туркунына öдÿп келген тÿÿкизи де − ол ончозы качан да ээлебейтен, солынбайтан алтын jööжöзи болуп jат. Алтай калыктыҥ тÿÿкизи Арасей де ичинде, оныҥ тыштында да текши jарлу ла тоомjылу. Анчада ла алтай цивилизация, алтаистика деп ууламjылар.

Бÿгÿн бис «Эл Алтайдыҥ энчизи» деп берилтеге Бронтой Янгович Бедюровты кычырдыс. Ол бистиҥ Алтайда, Россия ичинде, бастыра тÿрк калыктардыҥ аймактарында, кÿнчыгышта ла кÿнбадышта jарлу ла тоомjылу öрöкöн болуп jат.

Баштапкы сурак. Бÿгÿн, чындап та, jаҥыс бистиҥ Алтайда да эмес, эбиреде jаткан калыктар тергеезинде, jер-телекей де ÿстинде алтай цивилизация сÿрекей jаан учур алынат. Бу jанынаҥ Слер туку качаннаҥ бери иштеп, сананып, кöп бичиктер бичигенигер. Алтай цивилизация дегенде, оныҥ тöзöлгöзи кайдаҥ башталат?

Б. Бедюров: —Бу учурлу берилтеге мени кычырган учун алкыш-быйанымды айдып jадым. Мен бу калганчы jылдарда республиканыҥ телекöрööчилериниҥ алдына чыгып, куучын айтканым санаама кирбей jат.

Алтай цивилизация деп сöс башкыjыл окылу угулып, бастыра тÿрк калыктарга, ороон ичине jайылганы сÿрекей кöрÿмjилÿ болды.

Былтыр Кыргызстанда алтаистика деп телекейлик билимдиктиҥ 61-чи сессиязы кöчкÿндердиҥ 3-чи  Ойындарына тапташтыра öткÿрилген.

Айлар айланып, jылдар jылышкылап öтти, ары кöрöлö бери кöргöлöктö, бистиҥ Москвада ÿренген jылдарыстаҥ бери 45-50 jыл öдÿп калды. Ол öйдö сен кайдаҥ деп сураза, кезик аразында кемзинип, уйалып та туратандар. Бистиҥ Алтайды билердеҥ болгой, Барнаулды да билбес болгон.

Почтада посылка ийип jатсаҥ, почтальондор бисти шоодып тургылаар болгон: а слерде фантазия бар ба, jок по: Алтайский край, Горно-Алтайская автономная область, город Горно-Алтайск, Горно-Алтайская улица. Бу слерде öскö сöс jок по дезе, бис уйалып туратан болгоныс. «Алтайдыҥ Чолмонын» бисле укташ, тöстöш тилдÿ карындаштык калыктардыҥ поэттерине кöргÿзерге база эпjоксынып туратаныс. Ол ло Магомед Гекки (балкар поэт) «Алтайдыҥ Чолмонын» кöрöлö айдар: «Слушай, Кÿлер, опять у тебя в газете ошибка допущена». Ол бистиҥ кайлык сöстöрди аайлабай турган болгон не. Бистиҥ орфографияда ондый болгон.

Ол öйдö сен келгеҥ эди бе, Jыман, айса Борис Самыков келген эди бе, 70 jылда? Каникулдаҥ алтай бöрÿктÿ келеле, оны кийерге база эпjоксынып санандыс, бöрÿкти кийеле, озо баштап коридорло базып ийер керек.

Ј. Белеков: —Оноҥ Москваныҥ оромдорыла басканыс.

Б. Бедюров: —Магазинге jетире калашка чыгарыста, улус токтой тÿжеле, аjыктагылап, оноҥ jакшы кöргилеп турган не, байа уйатту эмес. Оноҥ троллейбуска отурала, метрого jетире салдыбыс. Новослободский метрого jетире. Метроноҥ тÿжеле, сен кийнинеҥ аjарып турдыҥ, улус бистиҥ бöрÿкти канай кöрöрин. Улус дезе баштарын бура согып, кöргилеп турган бисти кайкап. Алтай бöрÿк олорго солун кöрÿнип турган. Тöс рыноктӧӧн алама-шикир аларга барзаҥ, садыжып турган узбектериҥ туура тургылап, очередь  jок бисти öткÿргилеер. А нениҥ учун? Ол jÿк ле бистиҥ тÿлкÿ бычкак бöрÿгистиҥ кайкамчылу кебери учун.

Алтай кижи бойыныҥ бöрÿгин кийзе, бийик сынду, чоҥ боло берет, бастыразы кайкап jат. Азыйда городто байа алтай бöрÿктÿ кижи келзе, jурт jердеҥ келген пастух-чабан келген деп бодойтондор.

Ј. Белеков: —Бронтой Янгович, кече-jаҥыла алтай бöрÿкти улус соныркап кöрöр болгон, а бÿгÿн Алтай дегенде, ол бастыра телекей ÿстинде кабай jердий болуп калган, 20-30 jылдыҥ туркунына.

Б. Бедюров: —Оныҥ учун мениҥ jууктадып келjатканым ол. Кыска öйдиҥ туркунына бис кандый jол öткöнис, канайып бис кöдÿрингенис, канайып бис öскöнис, ол тушта бис öскÿс албаты? Калык деп сöсти jакшы айдып болбойдо туратаныс. Бистиҥ тилде калык, jон, улус, эл деген сöстöр кöп, оныҥ учуры jылыйып барааткан, нениҥ учун дезе, кобы-jиктерге киреле, койон чылап jажынып jаткан öйлöрдöҥ бери ондый болуп калганыс не.

А эмди дезе бис республика, Россия Федерацияныҥ эҥ бийик кемине туруп алдыс. Эмди Алтай дегени бастыра телекейде jаҥыланып jат, Латин Америкада, Европада, а бистиҥ тÿрк калыктарды айтпаза да jарт.

Анчада ла бу калганчы jылдарда бастыразы бис алтай деп согынары табылып келди. Бис мында Алтай Республикада бöлингилеп jадыбыс, а бастыра тÿрк албатылар, туроктор, азербайджандар бис алтай деп jат, бис Алтайдаҥ чыкканыс, бистиҥ алтын кабайыс Алтай деп айдыжып келди. А бис дезе оны удура уткып, бис jайааныла олордоҥ jаан да, а слер бистеҥ бÿткенигер, оныҥ учун бис ол форумда туруштыс, сенле кожо Jыман, эки алтай кижи. Экилебис доклад эттибис. Ол бистиҥ республикада угылбаган, jакшы jазап айдылбаган. Бир jанынаҥ мен оны jастыра деп бодоп jадым, ондый немени jажырарга jарабас. 77 jылда эҥ баштап бистиҥ Таныспай Шинжин ле Элбек Калкин бастыра Россияныҥ jÿк ле художественный самодеятельностьтыҥ конкурсына Москвага барала,öдö берерде, бис не аайлу сÿÿнип турганыс. Барнаулдаҥ ла Новосибирсктеҥ öткÿрбей турган ол тушта. Москвага jеделе, олор кайлаган. Москваныҥ эдегинде кай калганчы катап 80 jыл кайра угулган. Оныҥ учун бÿгÿн алтай цивилизация деп айдып келгенин, айдып баштаганын бис бойыс та эм тургуза оҥдобой jадыс.

Оны оҥдоп баштаар керек, нениҥ учун дезе, бистиҥ  jÿрÿмис элбегениле колбой тÿрк цивилизация дегени ол эмеш тапчы.  Тÿрк цивилизация деп айтсаҥ, jÿк ле тÿрк калыктар, тÿрк мусульман калыктар болуп jат, а Монголия, Корея тууразында артат.

Алтай цивилизация дезе ончозына jарымыкту. Ол кемди де jабыс кöрбöй jат, бойына кожып jат, керек дезе бистиҥ ороонныҥ президенти айдып келди — алтай цивилизация деп. 30-40 jыл кайра бистиҥ Генсек мынай айдар ба эди? Билбес те болгон.

Джавахарлар Неру 57 jылда Алтайский крайга келерде, оны С. Рерих jакыйла ийген ине, Алтайды барып кöрӱп келзин деп. Ол оогош кызын Индираны эчиделе келерде, Кулунда jаар апаргандар. Ондый фотография бар: Неру аш öскöн чöлдö кызыла кожо турган. Оны Барнаулдаҥ бистööн божоткылабаган. А ол дезе чын Алтайды кöрöргö келген, алтай калыкка jолыгарга.

Ј. Белеков: —Анайда ок Азербайджанныҥ jааны Алиев, Туркменистанныҥ президенти Ниязов Алтайга келерде, олорды Барнаулда ла токтодып салгандар, бери экелбей турган болгон.

Б. Бедюров: —Jедикпес ондо болгон. А эмди Алтайский край оны база билип jат. Алтайдыҥ адын тузаланарга. Алтайдыҥ бренди коркышту тыҥып jат, коштой Монголия, Китай ла Казахстан да Алтайдыҥ адын мензинерге албаданып jаткылаганы ол.

Ј. Белеков: —Бронтой Янгович, Слер база бир курч суракка jууктап келдигер. Бис бÿгÿн алтай цивилизация деп айдып турарыста, Алтайда jÿрген ас та тоолу болзо, алтай калык бар. Jе jаткан jерин «Алтайым-Кудайым» деп jаҥыс ла мында айдып турган эмес пе?

Б. Бедюров: —Алтай калыктыҥ ады-чабын jаҥыдаҥ кöдÿрер керек. Нениҥ учун дезе, эртен бастыразы бис алтай деп айдына берзе, бис ол тушта кем? Ол чочыдулу. Онойдо эдерге jарабас. Алтай цивилизацияныҥ тöзи бис, алтай улус бар учун Алтай да бар. Алтай улус jогылып калза, Алтай jÿк ле территория болуп калар.

Ј. Белеков: —Эйе. Jÿк ле агаш-ташту, одын-суулу кеен тала.

Б. Бедюров: —Орус геграфиялык литературада 1865 jылда «Томский Алтай» деп бичигени ол эмдиги Кузбасс, Кемерово облазы, оноҥ олор бери келеле айдат не: «Мы к вам приехали из Новокузнецка Кемеровской области.
Я им говорю: так вы же с Северного Алтая сюда приехали. А вы забыли, что вы живете на Алтае?».

Бисти дезе тÿштÿк (Южный) Алтай деп база jастыра айдып турган. Бис ончобыс тÿндÿк Алтайда jадыбыс, нениҥ учун Чуй бажынаҥ суулар агат, тÿндÿкте, Тошту теҥистӧӧн агып jат, а тÿштÿк Алтай эмдиги Монголияда, эмдиги Китайда, озогы тÿштÿк Алтай – буурыл-токой Алтай дегени ол.

Алтайды алтай калык эдип турган, алтай кутту учун Алтай. Алтай улус jок болуп калза, бу jер Алтай болбос.

Ј. Белеков: —Айдарда, Бронтой Янгович, база бир jаан учурлу сурак − алтай тил. Алтай тилдиҥ учуры эмдиги öйзö кандый айалгада?

Б. Бедюров: —Меге jараганы — президент Орус географиялык обществоныҥ jуунында база айтты. Бистиҥ кайа-таштарда jебрен jуруктар jуралган. Путин айтты — бу алтай цивилизация, алтай культура, алтай тÿÿки деп. Анайып кöдÿриҥилÿ айткан.

Онызы биске сÿреен jарамыкту болуп jат, оныҥ учун биске ол jанынаҥ тартыжар керек. Алтай тил бар учун бисте Алтай Республика бар, алтай тил бар учун алтай эл бар, эл бар учун республика бар, оныҥ учун бистиҥ парламенттиҥ ады Эл Курултай болуп турганы ол.

Ј. Белеков: —Бÿгÿн бастыра тÿрк калыктардыҥ тилдери ортодо алтай тил jебрен тÿрк тилге эҥ ле jуук, эҥ ле чулу тил болуп jат. Оныҥ учун алтай тилдиҥ учурын биске бастыра jанынаҥ кöдÿрер керек. Баштапкы алтай jебрен руника алфавит, алтай тÿрктердиҥ бичимелдерин орныктырары бÿгÿн база сÿрекей учурлу болуп jат.

Б. Бедюров: —Чып ла чын, ол Лев Гумилевтыҥ атту-чуулу «Древние тюрки» деп монографиязыныҥ бажында эмди кöп саба тÿрк калыктар не ле болзо «древние тюрки» деп куучындагылай берет. Мен олорды токтодып, тÿзедип, jартап келдим. Гумилев 1949 jылда Базырыкта казынтыларда jиит тужында турушкан, оныҥ монографиязыныҥ ады «Алтайские тюрки». Гумилев кемнеҥ де артык билетен: «алтайские тюрки» дегени ол бÿгÿнги алтайлардыҥ кöндÿре, чике öбöкöлöри, эленчик адалары. Ол тöлöстöрдиҥ, ол тодоштордыҥ, ол тоҥжондордыҥ, ол мундустардыҥ —  ончозы ондо бастыра бар. Ол «Алтайские тюрки» деп монографиязын бичиирде, байла, онойдо айдышкан: элбеде бичи, «древние тюрки» деп.

Мен карындаштарга айдып jадым: акыр, тÿрк карындаштар, улу тÿрк каганатты кем тöзöгöн? Алтайдыҥ тÿрктери, Алтай ла Каҥайдыҥ ортозында jуртаган бистиҥ калык тöзöгöн. Ол öйдö слер öскö атту болгоноор, керек дезе jебрен тÿрктерле слер öштöжип, jуулажып та турган болгоноор. Эмди ÿзегер Билге-Каганды, Тонйукукты ÿзе мензинерге jадыгар. А бис тирÿ, алтай албаты бар, слер ундыбагар. Бистиҥ сурактарыс бар. Ол керегинде мен былтыр ЮНЕСКО-до Парижте доклад эткем, алтай тилдиҥ учуры керегинде. Европаныҥ билимчилери тоолоп турган —  удабас jоголотон тилдердиҥ ортозында алтай тил бар деп. Мен олорго кöндÿре айдып бергем: бисти слер эрте кöмöргö jадыгар, бис бар, бис jÿрерис деп. Кыргыстардаҥ ала турокторго jетире jазап айдып бердим. Карындаштар, эҥ баштап тÿрк деп аданган калык бис, бис оныҥ ээзи болjадыс, оныҥ тöзи болjадыс. Эҥ озо телелер деп аданган албаты тöлöстöр болjадыс, текши айтса. Бисте бар, олор jоголбогон. ЮНЕСКО-до оны колчабыжула уткыган.

Оноҥ былтыр алтаистиканыҥ форумында алтай тилдиҥ учуры керегинде тереҥжиде доклад эткем, нениҥ учун дезе, ол ундылып калардаҥ айабас. Телекейдиҥ билимчилерине, келер öйдиҥ билимчилерине айдар керек, бичиктерди артыргызар керек. Айткан сöс ÿргÿлjиге артып калат, келер öйгö айткан ол сöс. Орустап айтса, «что написано пером, не вырубишь топором».

Оныҥ учун алтай цивилизация бистиҥ алтай тилибисле, алтай кожоҥдорысла, алтай тÿÿкибисле кöндÿре колбулу. Бис аҥылу ол jадын-jÿрÿмисти таштабаганыс, оныҥ учун кöп тÿрк калыктар ол араб-перстардыҥ камаанынаҥ айрыларга, ата-тюрктар чылап, бойыныҥ тилин арутаарга ÿзе озогы сöстöрди, озогы кÿÿлерди бистеҥ бедиреп, алынып jат, бистеҥ байып jат. Эмди керек дезе кезик калыктар Ногон Шумаровтоҥ, Болот Байрышевтеҥ кöрÿжип, алтай кайды угала, бистиҥ деп айдарга албаданып jат. Бойлоры кайлап баштаган, онызы jакшы, jе оны бойына мензинерге турганы jастыра.

Ј. Белеков: —Бронтой Янгович, jолду айттыгар, бÿгÿн бистиҥ алтай цивилизацияныҥ, алтаистиканыҥ учуры бастыра телекей ÿстинде jаҥы кемине кöдÿрилип турарда, алтай калыктыҥ алдында турган эҥ jаан сурактардыҥ бирÿзи, бойыстыҥ энчи-курчубысты биске тыҥыдар керек. Энчи-курчу дегени – ол бистиҥ тилибис, jебрен тÿÿкибис, jаҥдаган jаҥыбыс,  jаҥарлаган jаҥар кожоҥыс, кайлаган кай чöрчöктöрис. Ого jаҥы тыныш берер керек. Jаҥы ийде кожор керек.

Б. Бедюров: —Ичкен-jиген ажыбысты, талканду чайыбысты, кийген кеп-кийимисти де ундыырга база jарабас.

Ј. Белеков: —Айдарда бу бастыра сурактар текши эл-jон ортодо, айыл-jуртта, биледе текши бир уунда болор учурлу деп сананып jадым.

Экинчи jанынаҥ, бу мындый айалгада, Алтайдыҥ энчи байлыктарын оноҥ ары чыныктаар керек. Темдектезе, «Алтайдыҥ алтын туулары» деген номинацияны ЮНЕСКО-ныҥ кеминде чыгарганына 20 jыл болды. Öткöн jылда Базырыктыҥ культуразыныҥ энчизи деген байлыгын ЮНЕСКО-го jуукташтырдыс.

Мынаҥ ары, ол алтай тÿрктердиҥ тилин шиҥдеер, руника бичиктерин jаҥыдаҥ орныктырар jаан иш сакып jат. Мында ончобыска иш jедер, ол тоодо ончо депутаттарга да, jаҥыс ла öмö-jöмö болуп, адааркашпас керек.

Б. Бедюров: —Бистиҥ театр, библиотека, музей бÿгÿн jаан улу атла адангылап, ич jанынаҥ кöрзö, олор коомой эмес иштегилеп jат, jе тыш jанынаҥ  олор jетире иштебей jадылар.

Эл музейге барзаҥ, ол эмдиге ле jетире «краеведческий» музейдиҥ кеминде, неме ле болзо скифтер, олор европеидтер деп булгап, модорлоп куучындай берер. Бир канча jылдар мынаҥ озо Казахстанныҥ министри айткан: а нениҥ учун слерде мында Кÿлтегин jок? Ол биске чын аjару эткен. Оноҥ ол чöбрö чадырды кöрöлö сураган: бу не, кандый чум туру? Казахтар, кыргыстар, узбектер бисти адазындый кöрÿп jат. Кирип келеле кöрöргö олорго ачымчылу —  а слер бу кандый jоктуныҥ чадырын тургузып алганаар… Чадыр айыл ол тÿреген, jоксыраган улустыҥ чадыры. Öскö музейлерге барзаҥ, ак кийис айыл эдип тургыскылап jат, бастыра бар jакшызын кöргÿзет, а бисте дезе ол ло 20-30 jылдардыҥ пропагандазы артып калган.

Мен городко ÿренип келеримде, эски музейге барзам, музейдиҥ сенегинде jаман, ÿлтÿреп калган кийим-тудумду кам ба эмезе jокту кижи бе болгон.  Ол öйдö öнöтийин кöргÿзип турган: слер совет jаҥнаҥ озо караҥуйда jатканаар, слерди  öрö тартып алдыс, ÿредип алдыс деп.

Ол тушта ондый болгон, а эмди дезе биске мынай кöргÿзер керек: бу чадыр jоктуныҥ айлы, аҥчыныҥ, бу орто кеминде кижиниҥ айлы, бу бай кижиниҥ айлы, бу бий кижиниҥ айлы. Албатыны онойдо кöргÿзер учурлу. Ол jанынаҥ иштеерге бистиҥ музейде специалисттер толтыра, jе олорго ууламjы берер керек. Ол тушта келип турган туристтер ле айылчылар тузалу јетирӱ  алар.

Онойдо ок ол театрда 12 jылдык тооны былгай илип салгандар. Оны öскö калыктар кöрÿп ийер, бисти аайлабай турган деп санангылаар.Ого база аjару эдер керек. Оны тÿзедерге кÿч неме эмес.

Оныҥ учун, мениҥ айдарга турганым: бистиҥ республикага кирип jаткан туристтерге биске ГАИ-ниҥ постынаҥ ала Jазаторго, Jазулага, Суранашка, Курмач-Байголго jетире бир оркестр чылап ойноор керек, бис jаҥыс цивилизация, бис бÿткÿл калык деп. Бöлÿнип эмес, бис чук болзоос, бистиҥ кÿчибис тыҥып jат. Ол тушта бис бастыра айдарыс — чып ла чын, слер Алтайдаҥ таркаганыгар. Алтайдыҥ энчизин бис ээленип jадыс, бу бистиҥ алтын öбöкöбистиҥ алтын jурты, Алтай бу. Бис оны корып jадыбыс.

Ј. Белеков: —Чындап та, алтай цивилизация, Алтайдыҥ учуры 21-чи чакта кандый кемине кöдÿрилгени сÿрекей учурлу ла бойыска тереҥжиде оҥдойтон öй келген. Болорзынып эмезе, «пойтык» деп отурарга болор, ол каршулу. Бÿгÿн Бронтой Янгович мындый jаан куучынды баштаганы jолду ла öйлÿ-öйинде. «Эл Алтайдыҥ энчизи» деген телеберилтеде бу jаан куучынды мынаҥ ары öткÿрерис.

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина