Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Статистиканы сӱрӱшпейдис…»

28.05.2019

Бӱгӱн бис кычыраачыларысты Горно-Алтайск каланыҥ прокуроры Юрий КУХАНОВЛО ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

Юрий Владимирович, бойыгар керегинде кыскарта куучындап берзегер?

—Чыккан-ӧскӧн јерим Оҥдой аймактыҥ Хабаровка јурты болор. Сегизинчи классты андагы школдо ӱренип божодоло, каладагы национальный школдо ӱренгем. Школдыҥ кийнинеҥ Совет черӱге баргам, анда  ракетный черӱлерде тургам. Оныҥ кийнинеҥ тӧрт јыл МВД-ныҥ Хабаровсктогы школында ӱренгем. Оны ӱренип божодоло, Оҥдой аймакта милицияда иштеп баштагам. 1998 јылда прокуратурадӧӧн шылучы болуп кӧчӱрингем. Бир канча ӧйдӧҥ Оҥдой аймактыҥ прокурорыныҥ ордынчызы болуп иштегем. Оноҥ Турачак аймакта прокурордыҥ ордынчызы, 2003 јылдаҥ ала Турачак аймактыҥ прокуроры болгом. 2012 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире Горно-Алтайск каланыҥ прокуроры болуп иштеп турум — кӱскиде јети јыл болор.

Каланыҥ прокуроры болуп иштеп баштараарда, кандый амадулар тургусканар, ол амадуларга јеткенеер деп айдарга јараар ба?

—Јеткем деп айдарга јараар. Бастыра немени јик јок эттире эдип болбозыҥ. Айса болзо, анайда эдип саларга эм тургуза эрте. Ишти јаҥыс ла тоолорго кӧчӱрер ле статистиканы сӱрӱжер эмес, улуска чындаптаҥ да болуш јетирер, иштиҥ чыҥдыйын бийиктедер деген амаду болгон. Бу јети јылга бис ижисти шак андый амадула ӧткӱргенис. Комыдалдарыла, баштануларыла келген улуска чындаптаҥ да, кичинек те болзо, болуш эдилзе, бистиҥ ижисте оноҥ артык неме јок. Улус та быйанын айдар.

Прокурордыҥ ижинде эҥ ле кӱч неме не?

—Прокурордыҥ ижи бӱткӱлинче кӱч иш деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе, прокурор бастыра ла неме учун каруулу — кажы ла кӱн, эртен турадаҥ ала эҥирге јетире. Айылда да отурзаҥ, амыраар да, байрам да кӱндерде, јаантайын ла каруулу болгоныҥныҥ сезими бир де айрылбай, кижини бош салбай јат.

Иштеер кӱн канча сааттаҥ ала башталып, канча саатка јетире чӧйилет?

—Бистиҥ иштиҥ улузы эртен тураныҥ сегис саадында иштеп турган јеринде болот. Оноҥ эҥирдиҥ сегис саадына јетире отургылап калат. Кезик улус анаҥ да оройго јетире отурат. Керек болзо, амыраар да, байрам да кӱндерде иштеп јадыс. Кажы ла сурактыҥ оны чечетен, аайына чыгатан ӧйи бар. Бис јаргыла, шылу ӧткӱрип турган органдарла јуук колбуда иштейдис. Олордо кажы ла сурак аайынча база чокым ӧйлӧр темдектелген. Оныҥ да учун кажы ла суракты ӧйинде, чыҥдый бӱдӱрерге кичеенедис.

Бир кӱнде кӧп сурактардыҥ аайына чыгып саларга келижет пе? Бош ӧй келиже бергенде, нени эдерге сӱӱйдер?

—Је бистиҥ иште кажы ла кӱн јаҥы сурактар болот. Кезикте бир кӱнде кӧп сурактардыҥ аайына чыгып ийедиҥ, кезикте дезе бир ле суракла эки кӱн отурып каладыҥ. Прокурордыҥ ижи кӧскӧ иле  кӧрӱнбей турган иш ине. Кажы ла суракка каруу јандырар керек. Кажызын ла јӧптӧӧр, кажы ла документке колыҥ салар эмезе сӧзиҥ айдар керек. Кийнинде ол айткан сӧзиҥ учун каруулу болорго.

Бош ӧйдӧ, алтай кижи кандый эди, чыккан-ӧскӧн јериндӧӧн барып јат. Мен база Хабаровка јуртыма барадым, ӧлӧҥ ижинде болужадым, балыктайдым. Мен алдынаҥ бери балыктаарын сӱӱйдим. Аҥдаар ӧй болзо, тайга-ташка да барып келедим. Алтайынаҥ ӧскӧ кайдӧӧн барар…

Улус прокуратурага кӧп сабада кандый сурактарла баштанат?

—Биске кӧп улус келет. Темдектезе, ӧткӧн јылда 1059 баштану болгон. Оноҥ башка 300-ке јуук кижи туштажу-приемго келип јӱрген. 2019 јылдыҥ баштапкы тӧрт айыныҥ туркунына 384 баштану келген, приемдо 235 кижи болгон. Эҥ ле курч деген сурактар јолдорло колбулу, анчада ла кӱс-јас ӧйинде. Анайда ок улус јаҥы туралар тудулып турган микрорайондордо суу јок деген суракла баштанат. ЖКХ-ныҥ јеткилдештериле, тарифтериле колбулу баштанулар база кӧп болот. Тура тудатан јер аларына јеҥилтелӱ категориялу улус та кӧп келет. Андый очередьте 3328 кижи турат. Таҥынаҥ тура тударына каланыҥ ичинде дезе берер јерлер јок. Јаҥыс ла каланыҥ гран-кыйуларын јаандадып, Майма аймакла бириктирзе, андый аргалар табылар болор.

Государство ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок артып калган јиит улусты јадар јерле јеткилдеер учурлу. Бу очередьте турган андый улустыҥ тоозы база кӧп. Андый граждандарды јадар јерле јеткилдеери федерал бюджеттеҥ бу ууламјы аайынча келген акчадаҥ камаанду. Республикан бюджет ол федерал бюджеттиҥ акчазына ӱзеери база акча кожот. Бу улусты јадар јерле бир ле ӧйдӧ јеткилдеп ийер арга база јок. Келген улуска онызын бастыразын јартайдыс.

Ишјал тӧлӧбӧй турганы, ижинеҥ ээжи-некелтелерди бузып чыгарганы јанынаҥ сурактарла граждандар база келип јат. Болуш јетирип ийгедий сурактарда болужадыс.

Коррупцияла тартыжары аайынча суракка кандый ајару эдилет?

—Бу суракка јаан ајару эдилет. Ол бистиҥ ижистиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи. Элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда ол керегинде кӧп бичилет ле айдылат. Государстводо коррупцияла тыҥ тартыжу болуп јат. Прокуратура ол тартыжуныҥ бажында туруп јат деп айдар керек. Нениҥ учун дезе, бу ууламјыда прокурор јаҥ корыыр органдардыҥ координаторы болот ла бастыра сурактарды баштап апарат. Ол суракла бис кажы ла кӱн иштеп јадыс. Мында учурлу болгоны —  канча кире кижини катуныҥ јерине отургызар эмес, а улустыҥ јасакты бузарын болдыртпазы.

Бис каланыҥ администрациязыныҥ ла депутаттарыныҥ чыгарып турган јӧптӧриниҥ, јакаандарыныҥ бастыразын кӧрӧдис ле шиҥдейдис — федерал јасактарга келижип турган ба деп.

Бюджетный акчаны канайда чыгымдап турганын база јаан ајаруда тудадыс. Былтыр прокурорский шиҥжӱниҥ кийнинде ӱч уголовный керек ачылган. Быјыл да андый шиҥжӱ иштерди ӧткӱредис. Бу јанынаҥ јаҥ корыыр  ӧскӧ дӧ органдарла јуук колбуда иштейдис. Јамылулардыҥ, депутаттардыҥ кирелтелериниҥ декларацияларын олор оны чын тургузып турган ба эмезе тӧгӱн бичигилеп турган ба деп шиҥдейдис. Быјыл депутаттардыҥ 2018 јылдыҥ декларацияларын шиҥдеп, олордоҥ јастыралар тапканыс. Је ол јастыралар улустыҥ декларацияны канайда чын бичиирин билбезинеҥ улам болгон. Байа бир ар-јӧӧжӧлӧрин ӧнӧтийин бичибегенинеҥ улам эмес.

Ишчилерерге кандый некелтелер эдедер? Слердиҥ санаагарла, прокуратураныҥ ишчизи кандый болор учурлу?

—Прокуратураныҥ ишчизиниҥ этиказыныҥ кодекси бар. Анда прокуратураныҥ ишчизи кандый болоры керегинде бастыра бичилген. Оноҥ башка мен кажы ла ишчиге кӱӱн-кӱч јок болбогор деп, кажы ла кӱн айдадым. Андый улус бисте иштеп болбос. Биске граждандар бастыра бойлорыныҥ сурактарыла, комыдалдарыла келет. Кемизи де келип, меге бастыра јакшы деп айтпай јат. Кижиде барар јери јок болзо, прокуратурага келет. Оныҥ учун бистиҥ ишчилер кажы ла гражданинди угуп, ого кичинек те болзо, болуш јетирип билер учурлу. Улус бойлорыныҥ сурактарыла кӧп инстанцияларга барат. Кайдӧӧн лӧ барза, олорды база ӧскӧ инстанцияга аткарадылар —  андый учуралдар кӧп болот. Учы-учында байагы улус бастыра немедеҥ чӧкӧп, прокуратурага келет. Прокуратураныҥ ишчизи олорды угар, арга бар болзо, болужар учурлу.

Прокуратураныҥ ишчизи бойына некелтелӱ болуп, ӧскӧлӧрине тем кӧргӱзер учурлу.

Кандый бичиктер кычырарын сӱӱйдер?

—Чынын айтса, бичиктер де кычырар ӧй јок. Келишсе, алтай да, орус та классиканы кычырадым. Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ бичиктерин кычырарын сӱӱйдим. Алдында школ до ӧйинде, эмди јаандайла да, кычырадым. Василий Шукшинниҥ бичиктери јарайт. Айса болзо, ол биске јуук јаткан учун… Ол ло Л. В. Кокышев, В. М. Шукшин бастыразын јӱрӱмнеҥ алып бичиген ине. Оныҥ учун меге јарайт. Кинолор керегинде айдар болзо, олор кӧп. Је эҥ ле тыҥ јарап турганы «Офицеры» деген кино болор. Мен бойым да 18 јаштаҥ ала погон кийип баштагам —  черӱде, милицияда, прокуратурада. Айса болзо, оныҥ да учун ол фильм јарайт.

Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан.

К. ЯШЕВ

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина