Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тил байлыгына ӧзӧргӧ јарамыкту айалга

28.05.2019

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазы «Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилерине кубултар ла кожулталар кийдирер» деген суракла кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнинде Калыктардыҥ најылыгыныҥ туразында јондык угуштар ӧткӱрди.

Јондык угуштардыҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ председатели Татьяна Кончева уткыды. Оныҥ айтканыла, АР-дыҥ Јондык палатазы эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ курч сурактары аайынча јондык угуштарды ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрери јанынаҥ Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдына, јондык организацияларга, Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозына баштанган. Олор акту кӱӱндеринеҥ јӧпсинген. Ачык-јарык куучын-эрмектиҥ амадузы – алтай тилдиҥ орфографиязындагы бир кезек блааш-тартышту, аайы-бажы јетире јарталбаган ээжилерди илелеп, аайына чыгары.

Угуштардыҥ туружаачыларына эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилерине кубулталар кийдирери јанынаҥ суракла јетирӱни билим-шиҥжӱлик институттыҥ билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады, институттыҥ тил аайынча билим-шиҥжӱлӱ бӧлӱгиниҥ башкараачызыныҥ молјузын бӱдӱреечи Аржана Майзина этти.

Филология билимдердиҥ кандидады, институттыҥ баш билим ишчизи Алексей Чумакаев эл-јондык шӱӱжӱниҥ туружаачыларын эрин чӧйилер ӱндӱлердиҥ ле адылу сӧстӧрдиҥ чын бичилери керегинде сурак аайынча јетирӱзиле таныштырды.

Аржана Николаевнаныҥ айтканыла, орфографияныҥ  сурактары  кече-бӱгӱн ле кӧдӱрилип јаткан эмес.  Ол сурактардыҥ кӧдӱрилгени удап калган. Шак ла бу сурактарла институт 2017 јылда конференция ӧткӱрген. Ондо орфографияныҥ ээжилерин быжулап, бир коолго кийдирери јанынаҥ кӧп јолду шӱӱлтелер айдылган.  Онойдо ок орфографияныҥ сӧзлигин јаҥыдаҥ чыгарары јанынаҥ база шӱӱлте болгон. Билим-шиҥжӱлик институтта иш 2018 јылдаҥ ала ӧткӧн. Быјыл тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде институт эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилерине учурлалган кӱрее куучынды белетеп ӧткӱрген. Ондо билимчилер, ӱредӱликтиҥ ишчилери, бичиичилер, журналисттер, јондык ишчилер, ӱредӱчилер эрчимдӱ турушкан. Бӱгӱн институттыҥ билимчилери эл-јондык шӱӱжӱге, ачык-јарык куучын-эрмекке чыкты.

Алексей Эдуардовичтиҥ бойыныҥ ӧткӱрген таныштырузыныҥ алдында кыскарта јартаганыла, олор бу суракты 2017 јылда ӧткӱрген «Тил билимниҥ јаан учурлу сурактары» деген конференцияда база кӧдӱрген. Шак ол конференцияныҥ резолюциязында алтай тилдиҥ орфографиязында  ээжилерин, онойдо ок алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ јаҥы сӧзлигин белетеп чыгарар деп јӧп јараткан. Оныҥ кийнинде  беш-алты билимчи бу ӱлекерле иштеп баштаган. Белетеген тексттер канча катап шӱӱжилген.  Оныҥ кийнинде  кочкор айда семинар да,  тулаан айда кӱрее куучын да ӧткӱрилген. Бӱгӱн дезе бу сурак, иш эмезе ӱлекер  АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ эл-јондык шӱӱжӱзине чыгарылды.

Быјыл тулаан айда институтта ӧткӧн кӱрее куучында кӧдӱрилген ле кӧрӱлген сурактар «Алтайдыҥ Чолмоны» (22. 04. 2019 ј., №22) газетте јарлалган. Газетте јарлалган «Алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ курч сурактары» деген бичимелдиҥ авторлоры билим-шиҥжӱлик институттыҥ тил бӧлӱгиниҥ билимчилери А. Майзина, Б. Саналова, Н. Тыдыкова, А. Чумакаев. Бичимел газетте јарлалган кийнинеҥ кычыраачылар, ӱредӱчилер оныла ајарулу таныштылар.  Байа сӧслӧ иштеп турган ла балдарды тӧрӧл тилине ӱредип јаткан ӱредӱчилер бу бичимелди ижинде тузаланарга, кӧстиҥ алдында тудат.

Бу јаан сурак эл-јондык шӱӱжӱге тегиндӱ чыгарылбаган. Бӱгӱн мында јуулган улус билимчилердиҥ белетеген ээжилериниҥ аайын, учурын шӱӱжип, бирлик јӧпкӧ келзе, сурак оноҥ ары Алтай Республиканыҥ башкарузына аткарылар. Ээжилер јӧптӧлип, чыду алынза, иш кӧнӱ барар. Аткарардаҥ озо ээжилерди чокым эдип, бирлик јӧплӧ эптӱ-јӧптӱ белетеп алар амадула эл-јондык шӱӱжӱниҥ туружаачылары бойлорыныҥ јолду шӱӱлтелерин айттылар.

Алтай Республиканыҥ башкарузы билим-шиҥжӱлик институттыҥ, онойдо ок АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ белетеп алган ээжилерин јӧптӧп, јарадып ийзе, бу иш ээчий-деечий бастыра јанынаҥ эптӱ бӧлӱктерле (этап) ӧдӧр.

Алтай тилдиҥ ӱредӱчилери балдарга орфографияныҥ ээжилерин эки вариантла јартап ӱредер аргалу. Балдарды бу мындый эки вариантла 2024 јылга јетире ӱредерге јараар. Нениҥ учун дезе бу ӱредер бичиктер 2024 јылга федерал тооломго кирип калган. Шак бу ӧйди белетеништӱ эмезе јаҥы ээжилерге кӧчӧтӧн ӧй деп айдарга јараар. Ӱредер бичиктер ол ло бойы артар. Алтай литератураныҥ бичиктери бачым ӱстине солынбас. Айдарда, ӱредер бичиктерде ээжилер солынбаган да болзо, бу иш табынча ӧдӧр деп, билимчилер јондык угуштардыҥ туружаачыларыныҥ сурактарына чокым каруулар берип јартадылар.

Ээжилер јарадылып,  чыдузын алынза, је ӱредер бичиктер солынгалак ӧйдӧ (переходный период) газеттерде ол ээжилерди озолондыра тузаланарга јараар деп, билимчилер јартады.

Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ  ээжилериниҥ сурактары бӱгӱнги кӱнде школдордо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерин, онойдо ок ончо ӱредӱчилерди ле текши јондыкты, эл-јонды јилбиркедет. Алтай Республиканыҥ Јондык палатазы тегин де улустыҥ, ӱредӱликтиҥ  ле билимдиктиҥ ишчилериниҥ де алтай тилдиҥ ээжилерине кубулталар ла кожулталар кийдирери јанынаҥ јондык шӱӱлтелерин јӧмӧп јат.

Ээжилерге кубулталарды кийдирери тилдиҥ бойында болуп турган кубулталарла кӧнӱ колбулу. Тил база ӧзӱмдӱ, ӧйлӧ кожо кандый ла керекте јаҥыртулар болуп јатканын јӱрӱм кӧргӱзет. Јаҥы ээжилерди белетеп тура, азыйдагызынаҥ јакшызын, керектӱзин ылгап алары база керектӱ. Билимчилер бу јаан јӱрӱмдик учурлу ӱлекерлерле иштеп тура, В. Тадыкинниҥ, А. Тыбыкованыҥ 1981 јылда белетеп чыгарган «Орфография и пунктуация алтайского языка» деген бичигине тайанганы керегинде бу јондык угуштарда база айдылды.

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ ӧткӱрген эл-јондык угуштарында алтай албатыныҥ келер ӧйиле колбулу сурагы аайынча билим-шиҥжӱлик институттыҥ билимчилериниҥ јетирӱлерин угуп, резолюция јараттылар.

Резолюцияда айдылганыла, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ «Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери»  (2018-2019) деген ӱлекери аайынча Алтай Республиканыҥ башкарузына белетеген баштанузын тӧзӧмӧлдӱ, чыҥдый, чындык болзын деген амадула јӧмӧп болужар. Алтай тилдиҥ бӱгӱнги кӱндеги орфографиязына кубулталарды ла јаҥыртуларды бӧлӱктеп, 2023 јылга јетире кийдирерин кӧрӧр. Республикан  ла аймактардыҥ газеттери ажыра ишти ӧткӱрер. Орфографияныҥ ээжилерин јӱрӱмде кийдирерге, темдектезе, сӧслӧ кӧнӱ иштеп турган улусты, ишчилерди ӱредер. СМИ-лерле ишти билим-шиҥжӱлик институт ӧткӱрер, бу ишти ајарузында тудар. Онойдо ок институт ӱредӱ-семинарды да ӧткӱрери јанынаҥ шӱӱлте јарадылды.  Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ эмдиги алтай тилдиҥ орфоэпиязын, «Алтай-орус сӧзликти», «Алтай Республиканыҥ јерлериниҥ адыныҥ  справочнигин», алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ јаҥы ээжилерине келиштире «Алтай-орус сӧзликти» такып кепке базып чыгарар.

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ эл-јондык шӱӱжӱзинде билимчилердиҥ јетирӱлери аайынча бойлорыныҥ тузалу, јолду шӱӱлтелерин, темдектезе, В. Кудирмеков, В. Торбоков, Б. Алушкин, Б. Самыков, Л. Баина, Ч. Сабина, А. Чендекова ла оноҥ до ӧскӧ  улус айттылар. Эл-јондык шӱӱжӱде адакы сӧсти, тӱп-шӱӱлтени Јондык палатаныҥ турчызы А. Сабин этти.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина