Алтайдын Чолмоны

Ајару ла болуш – ыраак јурттардыҥ болчомдорына

31.05.2019

Уфада (Башкортостан) кӱӱк айдыҥ 15-16 кӱндеринде «Вектор «Детство» деген бастырароссиялык конгресс ӧткӧн. Конгресстиҥ ижинде Алтай Республикада баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Надежда МАНЗЫРОВА туружып, кычыраачыларга кыскарта мынайда куучындады:

—Конгресс ӧйинде Россия Федерацияныҥ субъекттериндеги баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улузыныҥ «Демография в России: будущее в детях. Будущее с детьми» деп адалган 16-чы съезди ӧткӧн. Учурыла,   тургускан амадузыла алар болзо,   тузалу конгресс болды. Конгрессти ачып тура, Россия Федерацияныҥ Президентиндеги баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Анна Кузнецова РФ-тыҥ Президенти Владимир Путинниҥ  съездтиҥ туружаачыларына ийген баштанузын кычырды. Президент баштанузында баланыҥ тап-эриктери  аайынча чыдулу институтты ороонныҥ эр кемине јеткелек граждандарыныҥ јилбӱлерин корыыр чокым эп-арга деп адады. Ол онойдо ок форумныҥ јараткан јӧптӧри јӱрӱмде кыйалтазы јогынаҥ бӱдер деп ижемјизин айтты.

Форумныҥ пленарный јуунында Анна Кузнецова башка-башка ууламјылар аайынча  элбек јетирӱ эткен. Темдектезе, биле, биледеги байлыктар, јаҥжыгулар керегинде урокторды бастыра школдордо ӧткӱрери јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин айтты. Бӱгӱнги кӱнде Россия Федерацияныҥ 60-наҥ ажыра субъекттеринде  билеге учурлалган иш  ӧдӧт. Балдарга эр кемине једип, айыл-јурт, биле тӧзӧӧргӧ, билезин тударга јаан болуш керек. «Билелик јӱрӱмниҥ ырызына, байлыгына учурлалган мындый уроктор  бу субъекттердиҥ ончо школдорында ӧткӱрилбей турганы карамду. Бис бӱгӱн бу јаан иштиҥ кандый да бир  бӱдӱми ӱредӱчилердиҥ биригӱзиниҥ ајарузында болгоны јанынаҥ айдадыс» – деп, Анна Кузнецова темдектеди. Россия Федерацияныҥ ӱредӱ системазында биле керегинде  ӱредӱни ӧскӱрери, оныҥ аргалары, ууламјылары јанынаҥ тӧзӧмӧлдӱ јетирӱ болды.

Бӱгӱнги кӱнде кӧп тоолу билелер, алтан проценттеҥ кӧбизи, бузулат. Кӧп лӧ јаны айрылыш баштапкы беш јылда болуп јат. Мыныҥ шылтагы кайда, неле колбулу болгонын билерге, биле айрылышпазын деген амадула бу ишти школдоҥ баштаза артык болор. Онойып, бӱгӱнги кӱнде ороонныҥ школдорында «Семьяведение» деген урокты ӧскӧ урокторло теҥ-тай ӧткӱрери кӱнниҥ сурагы деп, А. Кузнецова чокымдады.

Анна Кузнецова онойдо ок балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзи јанынаҥ айтты. Оныҥ айтканыла, бу ӱредӱге кажы баланыҥ јолы ачык болор учурлу. Бу ууламјыда кружокторго, секцияларга балдар акча тӧлӧбӧзинеҥ јӱрер учурлу. Балдарга, онойдо ок ада-энези јок ӧскӱс арткан  балдарга, кенек балдарга, јонјӱрӱмдик, су-кадыкты корыыры аайынча ууламјыларда, таскамал иште, ӱредӱде ле оноҥ до ӧскӧ јӱрӱмдик учурлу бӧлӱктерде јаҥырту ишти тыҥыдар керек.

Баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи А. Кузнецова шак ондый амадула «Вектор «Детство» деген ӱлекер јанынаҥ айтты. «Бу тегин ле ӱлекерлердиҥ кӧрӱ-маргааны эмес, ол аайына чыккадый ӧҥзӱре јерлердиҥ ууламјылары. Шак ондо тургуза ӧйгӧ јарамыкту чокым каруулар табылган» — деп, ол чокымдады.  Мындый иш, ченемел јолын алынган. Темдектезе, «Социальный навигатор» деген ӱлекер — «бир кӧзнӧктиҥ ээжизиле билеге болуш».  Ол ӧткӧн јылда баштаҥкайлар ортодо јеҥӱчил болуп чыккан ла бӱгӱн бир кезик талаларда једимдӱ иштеп јат.

Анна Кузнецова јаан ајаруны балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзине, ыраак јурттарда јаткан балдарга, уур-кӱч јӱрӱмдик айалгаларга кирген балдарга болуш эдери јанынаҥ, кажы ла баланы кӱӱлик ойноткыларла ойноорына таскадары, ӱредери јанынаҥ јолду шӱӱлтелерин айткан. Мен бойымныҥ ижимдеги ченемелимнеҥ база ондый ок шӱӱлтелер јанынаҥ форумда эткен докладымда айткан эдим.

Форумныҥ туружаачыларына «Алтай Республикада балдардыҥ ӱзеери ӱредӱлигинде јаҥжыгулар ла јаҥыртулар» деп адалган докладымда текши айалга, амдулар јанынаҥ элбеде айттым. Балдардыҥ јилбӱлери, аргалары бастыра јанынаҥ јӧмӧлтӧ-болуш алгадый айалганы тӧзӧӧри, јеткилдеери тӧс сурак. Спортто, чӧлӧӧ ӧйдӧ, јайгы амыралта ӧйинде, ӱредӱ ӧйинде балдарга ајаруны, килемјини артыгынча эдери ӧйдиҥ кычырузы болуп, јӱрӱмде бӱтсин. Темдектезе, бӱгӱнги кӱнде балдар  телефонго ада-энезинеҥ артык тартылат. Олор тӱни-тӱжи телефондо. Оныҥ бажында јеткер де болуп јат. База бир санандыргадый айалга. Балдар туйук, бир де немеге јилбӱӱ јок, ал-сагышка алдыртып, санааркашка кирет. Мында билимчилер, аҥылу специалисттер шиҥжӱлӱ иш ӧткӱрип, ондый айалгадаҥ балага амыр-энчӱ чыгатан арга, јӧп-сӱме айдып беретен болзо.

Бис бала ойноор, каткырар, сӱӱнер, јӱрӱмге ачык кӱӱн-санаалу болоры јанынаҥ ишти ӧткӱрип ле јадыс. Онызын база бир темдек ажыра айдып ийейин. Темдектезе, калада балдарга учурлалган кӧдӱриҥилер, кӧрӱ-маргаандар ла оноҥ до ӧскӧлӧри бийик кеминде ӧдӧт. Мен дезе ыраак аймактарга, јурттарга барып јадым. Оогош болчомдорго кандый болуш керектӱзин чокымдап, илелеп, болушты јетиредим. Кажы ла аймакта «Адалардыҥ соведи» деген јондык организациялар бар. Мен јол-јорыгымда олорло кыйалтазы јогынаҥ туштажадым. Олорго кажы ла балага кӱӱлик ойноткыны сыйлап берзин деген суракла баштанадым. Гитара ба, шоор бо, комус па ла о. ӧ. болзын, башказы јок. Кажы ла јуртта јайалталу улус бар ине, кӱӱлик ойноткыларла канай ла ойноор. Је бис: «Бот, ставка јок, кӱӱлик башкараачы јок» — деп актанадыс. Онызы куру актаныш деп сананадым.

Ол јылда Кӧксуу-Оозы аймакта ишле јӱргем. Аймактыҥ тӧс јуртында школго кирзем, ыҥ-шыҥ. Кичӱ изӱ ай. Ӱредӱчилердеҥ балдардыҥ чур-чуманак  табыжы, каткызы не угулбайт дезем, бисте ремонт деп айдышты. Айла, бу јерде база балала јеткер болгон ине. Оноҥ удабай, экзамендердиҥ кийнинеҥ балдар чыгып келди. Байа балдарда чырай јок, кӧстӧринде кунук, кӧксинде туйук. Балдардыҥ кӧксин чечер, јарыдар, каткылу-ойынду, телекейге, јӱрӱмге сӱӱнчиле, јарык санаала јӱретенин јолына тургузар керек. Јӱрӱм баланыҥ   бӱгӱнги кӱлӱмјизинеҥ, амадузынаҥ, эбире улустыҥ јалакайынаҥ турат деп јартамалду ишти ӧткӱрер керек деп сананадым.

Оныҥ кийнинде Кан-Оозы аймактыҥ Јалаҥай, Јалаҥай-Бажы, Моты-Оозы, Экинур јурттарыла јӱрдим. Тужтажу ӧйинде Моты-Оозы јурттыҥ ӱредӱчилери ончозы сценага чыгып, алтай кӱӱлик ойноткыларла ойногонын кӧрӱп, кӱӱн-санаам кӧдӱрилди. Олор ундылган да ойноткыларды орныктырып алганы оморкодулу. Ӱредӱчилери јаҥыс та бойлоры ойноп турган эмес, је ӱредип јаткан балдарла кожо ойноп, олорды таскадат. Бойыныҥ ӧйинде педучилищени божоткон ӱредӱчилер ончозы кӱӱлик ойноткыларла ойноп билер ине. Арга-чыдалы јеткенче балдарын таскадып јатканы јакшы. Тургуза ла кӱӱлик ӱредӱлӱ улусты кайдаҥ алатан. Мындый ӱредӱчилерле ончо школдорды јеткилдеп болбозы јарт ине.

Балдарды бастыра јанынаҥ корыыр керек. Темдектезе, «Јакшыныҥ, јалакайдыҥ урокторы», јайгы ӧйдӧ балдардыҥ су-кадыгын орныктырар лагерьлер ле оноҥ до ӧскӧ кӧдӱриҥилер баланыҥ амырына, су-кадыгына, таскамалына, јеткер-тӱбекке кирбезине эдилет. Бу ла кӱндерде балдардыҥ амырыныҥ, јеткер-тӱбектеҥ корып аларыныҥ акциязы ӧдӧт. Балдар болгобос јанынаҥ кандый бир тӱбекке урнукпазын деп, ГИБДД-ла ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јадым. Байа «Јолдыҥ ээжилерин буспаска» деген кыймыгу ажыра кече  Маймада «Светлячок» детсадта туштажу ӧткӱрдис.

Эртен Кош-Агаш аймак јаар атанарым. Ондо Кӧкӧрӱ, Мукур-Таркаты, Телеҥит-Сортогой, Јаҥы Белтир, Ортолык ла оноҥ до ӧскӧ јурттардыҥ балдарына, школдордыҥ библиотекаларына солун бичиктер апарып јадым. Бичиктерди Алтай Республиканыҥ башкарузы берген.

Онойып, Уфада ӧткӧн форумдагы кӧдӱрилген кӧп тоолу сурактар аайынча бисте, республикада,   ӧткӱрилип јаткан ишле тоолу темдектер ажыра кыскарта таныштырдым.

***

Форум ӧйинде Россия Федерацияныҥ Президентиндеги баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Анна Кузнецова Алтай Республикада баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Надежда Манзыровага балдардыҥ ла эр кемине јеткелек балдарлу билелердиҥ тап-эриктерин ле јилбӱлерин корыыр сурактарда байлык ченемели, чындыгы ла каруулузу учун  Быйанду самараны кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырды. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачылары Н. Манзырованы јолду кайралыла уткып јат.

                                           К. ПИЯНТИНОВА