Болчомдордыҥ кӱлӱмјизи — јер-телекейди јарытсын

31.05.2019

Кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Балдарды корыырыныҥ албатылар ортодогы кӱни јаҥжыкканы аайынча јылдыҥ ла темдектелет. Бу байрамды јер-телекей 1950 јылдаҥ ала элбеде темдектеп јат. Байрамды ӧткӱрери јанынаҥ јӧп ӱй улустыҥ калыктар ортодогы демократиялык федерациязыныҥ 1949 јылдыҥ кӱчӱрген айында ӧткӧн аҥылу сессиязында јарадылган.

Кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде балдарды корыырына учурлалган байрамды ӧткӱрери керегинде баштаҥкайды ООН јӧмӧп, балдардыҥ тап-эриктерин, јӱрӱмин ле су-кадыгын корыырын бойыныҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи деп јарлаган.

Балдарды корыырыныҥ албатылар ортодогы кӱни – ол озо ло баштап јаан улуска балдардыҥ јӱрӱмге, јайым айдынарына, ӱредӱге, амыраарына, јаҥдаган јаҥына тап-эриктерин буспазы керегинде эзеткени. Онойдо ок балага кол кӧдӱреринеҥ, психологиялык базыныштаҥ, баланы кулданып иштедеринеҥ корып алары. Шак бу тап-эриктерди јӱрӱмде буспаза, чындык общество ӧзӧтӧн јарамыкту айалга болор.

1959 јылда ООН баланыҥ тап-эриктериниҥ Декларациязын јараткан. Ондо балдардыҥ тап-эригин ле јайымын ајаруга алзын ла јӱрӱмде бӱдӱрзин деп, ада-энелерге, государственный органдарга, јербойыныҥ јаҥдарына ла башкаруларга, башкаруныҥ эмес организацияларга кычыру эдилет. Декларация јӱк ле јӧп-сӱме айдып береечи учурлу ла кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱретен чыдузы јок болгон.

1989 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде ООН јараткан Конвенция баланыҥ тап-эриктери керегинде калыктар ортодо эҥ баштапкы ла тӧс документ деп чоттолот. Бу документте баланыҥ тап-эриктери калыктар ортодогы тап-эриктер кеминде кӧрӱлген.

Кажы ла ороонды алза, балдар оныҥ эл-јоныныҥ кайда да 20-25 проценти болуп јат. Олор башка-башка ороондордо јӱзӱн-башка чочыдулу, каршулу керектерге табартат, олорды корып алары каруулу иш. Ӧзӱми бийик ороондордо ӧткӱрилген чокым шиҥжӱлердиҥ кӧргӱскениле, кезик балдар телекӧрӱлтедеҥ эмезе компьютердеги ойындардаҥ кӧргӧн кату-казыр керектерди јӱрӱмде тузаланар кӱӱндӱ болуп јат. Кӱнбадыш Европаны балдар јӱрӱмниҥ јажытту экинчи јанына сӱреен эрте тартылып турганы санааркадат. Японияда таскамалдыҥ јаҥжыккан эп-аргалары бузулып, јадын-јӱрӱмге кӱнбадыштыҥ кылык-јаҥы, ээжилери кӧнӱ кирип јатканын тӧс тӱбек деп кӧргӱлейт. Африканыҥ ла Азияныҥ ӧзӱминиҥ кеми јабыс ороондорында балдар аштап-суузап, куру јӱргени, СПИД-ке табартары, бичик-билик билбези, јуучыл аайлашпастар телекейди тыҥ чочыдат.

2010 јылда кепке базылган «Россиядагы балдар» деген јуунтыдагы бичимелдер аайынча бистиҥ ороондо эр кемине јеткелек гражандардыҥ тоозы 26 миллионноҥ кӧп. Россияда балдардыҥ тоозы јылдыҥ сайын 1 миллионго астап јат, ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ ла ӧскӱстердиҥ учреждениелериндеги балдардыҥ тоозы јылына 4-6 муҥга кӧптӧп јат. Ӧскӱс балдардыҥ текши тоозы 714 муҥга шыдар. Олордыҥ тоозынаҥ 136 муҥнаҥ кӧп балдар интернаттарда чыдап јат.

Су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча федерал министерствоныҥ јетирӱлериле болзо, 2010 јылдыҥ учы кирезинде текши тоозы 18,5 миллионго јуук балдар (эмезе балдардыҥ текши тоозыныҥ 71 проценти) школго баргалак балдардыҥ ла текши ӱредӱликтиҥ учреждениелерине јӱрген, бойыныҥ ӧйиниҥ кӧп јанын ондо ӧткӱрген болгон.

Калганчы ӧйлӧрдӧ су-кадыгыныҥ айалгазы уйан балдардыҥ тоозы кӧптӧп турганы темдектелет.

Россияда балдардыҥ тап-эриктерин 1998 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 24-чи кӱнинде јарадылган «Россия Федерацияда баланыҥ тап-эриктериниҥ тӧс быжулаштары керегинде» деген федерал јасак корып јат. Бу јасак баланыҥ РФ-тыҥ Конституциязыла быжулалган тӧс тап-эриктерин ле јасакла чыдулалган јилбӱлерин чокымдаган. Государство кижиниҥ јӱрӱминде бала тужы учурлу ӧй деп чокымдап, балдарды эл-јон ортодо јӱретен ээжилерге текшилей ӱредер керек деген ээжиле башкарынат. Балдар ак-чек, јилбиркек, јайаандык эрчимдӱ болуп ӧзӧрине ајару салат. Онойдо ок тӧрӧлчи кӱӱндӱ, орооныныҥ чындык ла ак-чек граждандары болуп ӧзӧрине таскадары шак ла ол ээжилер аайынча ӧзӧр учурлу деп чокымдап јат.

Балдарды корыырыныҥ албатылар ортодогы кӱнинде башка-башка кӧп тоолу кӧдӱриҥилер ӧдӧт, амадузы јер-телекейдиҥ ӱстинде балдардыҥ айалгазына јилбӱни тыҥыдары болот. Бистиҥ ороондо Балдарды корыырыныҥ кӱни Россияда балдардыҥ фондыныҥ башкартузыла ӧдӧт. Байрамныҥ тӧс айылчылары јаҥжыкканы аайынча ӧскӱс балдар ла кенектер, аргазы-айалгазы кирелӱ ле балдары кӧп билелердиҥ балдары болот.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина