Алтайдын Чолмоны

«Алтай Гуркин јураган»…

04.06.2019

Бичимел РФФИ-ниҥ (грант №18-412-040007ра) акча-манатла јӧмӧгӧниле белетелген

Россияныҥ кемиле, учурыла јаан шиҥжӱлерди ӧткӱреечи фонды ла Алтай Республиканыҥ башкарузы 2018 јылда «Гений и место:  Г. И. Чорос-Гуркин как символ Горного Алтая в русской литературе XX— начала XXI веков» деген суракты-теманы шиҥжӱлеери аайынча угузу-бичикти јӧмӧп јараткан.

Солун ӱлекердиҥ башкараачызы – Т. П. Шастина, турчылары – П. В. Алексеев, Э. П. Чинина. Бистиҥ билим ӧмӧлик литературовед ууламјылу бедиреништӱ ижин Сибирьдиҥ јаан деген библиотекаларында ла кӧмзӧзинде ӧткӱрген. Шак ол иштиҥ шылтузында јурукчы ла оныҥ јӱрген ӧйи, оны канайда баалаганы керегинде элбедилген јетирӱлер билим периодикада јарлалат. Бистиҥ амадубыс Г. И. Чорос-Гуркинниҥ учурлу јажына уткый кычыраачыларды јурукчыныҥ јайаандык ижиниҥ база бир јаркынду бӱгиле таныштырары болгон, онойдо ок кайкал болуп арткан бир бичикти белетееринде Гуркинниҥ јери, учуры јанынаҥ айдып саларга турубыс.

Революциядаҥ озо Россияда Алтай керегинде А. И. Макарованыҥ-Мирскаяныҥ «Алтайские рассказы» деп јилбилӱ бичиги болгон.

Анна Ивановна Макарова (1872-1936) Алтайдагы духовный миссияныҥ экинчи башкараачызы болгон Стефан Ландышевтиҥ барказы, Томскто чыккан. Эш-нӧкӧри протоиерей Василий Яковлевич Макаров. Анна Макарова алтай миссионерлер керегинде бичиген баштапкы бичиичи. Оныҥ бичиги «Апостолы Алтая. Сборник рассказов из жизни Алтайских миссионеров» (1909) деп адалган. Кийнинде ол бу бичигин элбедип, экинчи катап чыгарган (1914). Оогоштоҥ ала Анна Улалуга улай ла келетен. Оныҥ учун миссияныҥ  ижин, онойдо ок алтайлардыҥ јадын-јӱрӱмин јакшы билетен. Бичиичиниҥ бичиги јаан јилбӱде болгоны оныҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрген. Ол шак  бу ла биографиялык материалдарга тайанып, куучындар бичиир деген шӱӱлтеге келген.

А. И. Макарованыҥ јайаандык јолында «Алтайские рассказы» деген бичиги Алтай керегинде јарлалган бичиктериниҥ ӱчинчизи болуп јат: эҥ баштапкы чыккан «Апостолы Алтая» ла «Алтайские рассказы» (1910) деген бичиктердиҥ ортозында «Алтайские легенды. Под Новый год» деп адалган оогош бичиги чыккан. Бу куулгазын кептӱ бичигеш амадузына чындык артары, чӧрчӧк јериниҥ кайкамчылу Алтын-Аргыз деген јаражайы керегинде. Алтын-Аргызтыҥ алтын сӱнези  теҥериге сӱскен кӧс кылбыгар мӧҥкӱлерде, Кӱмӱр ле Едыгем суулардыҥ чике бажында, кату ла кайыр туулык ӧзӧктӧрдӧ јайым учкан.     Кӱмӱр тегин онойдо «Девичий плес» деген кеп куучыныла јон ортодо јарлу. Је Макарова бийик,  кайыр кырдаҥ кӱркӱреп-кӱзӱреп тӱшкен учар сууныҥ сӱр-кеберин Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Река Едигем» (1909) деген јуругы  да ажыра кӧксине салган болордоҥ айабас. Куучын бойы дезе «Река Каир-Кумир», «Река Йедыгем» деп јуруктардыҥ репродукцияларыла кееркедилген. Бичиичи бойы  база фотојуруктар соккон. Бу иште ол Барнаулдыҥ јарлу фотосогоочызы С. Борисовтыҥ башкартузыла таскаган. С. Борисов революциядаҥ озо Алтай керегинде јаан тизӱ јуруктар соккон. Јаан тиражла чыккан фотојуруктары керек дезе Европада таркаган. Анна  Макарованыҥ ончо бичиктери фотојуруктарла артыгынча кееркедилген. Бу јаан эмес куучында Макарова Алтайдыҥ сӱр-кеберине алкы бойыныҥ кӧрӱмин табат: «Алтайда кайкалдар кӧп, је ол бойы –кайкал».

«Алтайские рассказы» деген бичик 1912 јылда Харьковтогы «Мирный труд» деп бичик басмада чыккан. Сибирьдиҥ бичиичизи Макарованыҥ бу бичик басмала иштегенинде бойыныҥ шылтагы бар: «Мирный трудта» бойыныҥ ӧйинде Алтайдагы духовный миссияныҥ улузыныҥ бирӱзи Макарий Невский бойыныҥ  иштерин чыгарган. (Михаил Андреевич Невский, 1835-1926, «Апостолы Алтая» деп бичик шак бу кижиге учурлалган. Бичиичи Макарова оны баалаган ла тоогон). Онойдо ок журналдыҥ тӧс учуры бичиичиге јуук ла таныш болгон. Нениҥ учун дезе ол оогоштоҥ ала орус абыстардыҥ, алтай миссионерлердиҥ амыр-токыналу ижиниҥ тузазын јӱрӱмде кӧрӱп  јӱрген.

Куучындарда Алтай ару, агару, ак санаалу улустыҥ јӱрген јери ле олордыҥ кут-сӱнезин аргадаары учун тартыжуныҥ јери деп кӧргӱзилет. Алтайдыҥ турган јери, ар-бӱткени сӱрекей чындык јуралат, бичилет. Је кайкал деген јартамал агару јӱрӱмдеги байлалган јаҥжыгулардыҥ кайкалы деп берилет (мында кырлар Акка-Кӧккӧ, Агару Јайаанга баштанып, болуш сураган эмезе алкыш-быйанын  айткан тагыл (алтарь) деп кӧргӱзилет).

«Алтайские рассказы» бичик балдарга кычырарга јарамыкту бичик деп айдар керек. Кееркедип јазаганыла –XX чактыҥ бажындагы бичик басма санаттыҥ талдама, чыҥдый јайаандык ижи болуп јат.

Бичиктиҥ экијандай чыҥдыйы бой-бойына сӱреен эптӱ келишкен. Бистиҥ билерисле, Сибирьдиҥ ончо чӱмдемелдериниҥ ортозынаҥ  ширееге отуратан Алексей каанга учурлаарына јарадылган сок јаҥыс бичик болгонын аҥылап темдектеер керек. Бӱгӱнги ӧйдиҥ тилиле айтса, онызы эҥ бийик гриф болгон. Окылу баштанудаҥ башка Макарова алкышту ӱлгер чӱмдеген.

Ол Алтайды јарык, ачык кӱӱн-санаала, сӱӱнчиле ачып, бойыныҥ деп кӧргӧн. «Алтайские рассказы» бичикте Алтайдыҥ алкы бойына учурлалган «Алтай» деп тереҥ учурлу ӱлгер јарлалган. Ӱлгерде «Гетени ӧткӧнип» деп јартамал бар. Ондо автордыҥ Туулу Алтайга учы-кыйузы јок сӱӱжи, чындыгы бийик кеминде кӧргӱзилген. Ӱлгерде ол јер, тала деген сӧстӧриниҥ учуры Гетениҥ «Kennst du dasland wo die zitronen dlihn?…» деген ӱлгерине јуукташ. Гетениҥ бу ӱлгерин  XIX чактыҥ баштапкы јарымызында В. А.  Жуковскийдеҥ ле ала орус поэттер кӧчӱрерге сӱӱйтендер. Ол ӱлгердеҥ алынган ӱзӱкте автордыҥ бойыныҥ јӱрӱминиҥ бажы јарт кӧргӱзилет. А. Макарованыҥ таадазы Ст. Ландышевтиҥ  мӧҥкӱзи  Улалуда, алкыш-быйаны јаан Аргадаачыныҥ ӧргӧӧзиниҥ јеринде јуулган, база мениҥ јаткан јуртымныҥ ла эски тураныҥ фотојуруктары бу бичикте јарлалат («Селение Улала, главный стан Алтайской миссии»,  стр. 40; «Архиерейский дом в селе Улала», стр. 42; «Улалинский храм во имя Всемилостивого Спаса», стр. 43).

Сый эдип белетелген бичикке бастыра 73 фотојурук ла јуруктар кирген. Олордыҥ тоозында Макарованыҥ бойыныҥ фотојуругы (Гуркинниҥ Макарованыҥ бичигиле иштеп турган ӧйиндеги фотографиялык сӱр-кеберин «Сибирское слово» деген газеттеҥ кӧрӧргӧ јараар.  Онойдо ок  миссионердиҥ сӱр-кеберлерин  (еп. Владимир – Алтайдагы миссияныҥ ӱчинчи башкараачызы, кийнинде архиепископ Казанский ле Свияжский; прот. Василий Вербицкий, Алтайдагы миссияныҥ јааныныҥ болушчызы) база чӱмдемел заставкалар ла виньеткалар.  Бичиктеги сӱр-кеберлердиҥ кӧп јаны – туулар, кырлар: Ӱч-Сӱмер, Коргон сууныҥ аайыла барган јалаҥ, булуттарга оролгон Алтын-Туу, Аккем-Кайыр ажудаҥ Кадынныҥ чӧйилип-тизилип барган тайгалары-таскылдары, Иедыгем суу, Чуй суудагы кайа, Кадын суудагы бозого, Кара-Кол кӧл, Алтын-Кӧл, Яр-балык сууныҥ адылып акканы, Алтын-Кӧлдиҥ јуугындагы Чолушман суу, Аркыт суу ла о. ӧ.

Бичик алтай сӧстӧрлӧ байлык. Кезик куучындардыҥ ады алтай («Бӧрӱ», «Карчага», «Јуҥманыҥ балазы Микеш). Бичиичи алтай тилди билери мында ӧнӧтийин јарт кӧргӱзилет. Бичик документ тилле туйукталбаган, чыдулалбаган. Мында ол куулгазын ар-бӱткенди, алтай улустыҥ јадын-јӱрӱмин элбеде кӧргӱзет (бичик Харьковтыҥ бичик басмазында белетелген, оныҥ кычыраачылары Туулу Алтай ла алтайлар керегинде угарда укпаган ине). Шак оныҥ учун бичик оныҥ турган јеринеҥ башталат: «Сибирьдиҥ культуралык тӧс јеринеҥ,  Томсктогы бир канча јӱс беристе јердеҥ булуттарга бӱдӱштеш кырлар кӧдӱрилет…. Олордыҥ ады-јолдоры Сибирьдиҥ эрјинези Алтайдыҥ картазына кийдирилген. Јӱстер тоолу чаҥкыр кӧлдӧрлӱ, учар сууларлу, куучынчы сууларлу ла ӱргӱлјик тайгаларлу кижи баспаган кайкамчылу ороон. Мында токыналу, тӧп албаты јуртап јат. Олор саҥ башка диалекттерлӱ тилле куучындажат; јыш тайгаларында је ле деген кузук агаш ӧзӧт лӧ айулар тенип јӱрет, теҥериге сӱскен јылым кайаларында јуҥмалу чек турат… Агару Кудай бойыныҥ јалакай јӱрегиле јер-телекейди  јайаар тужында Сибирьдиҥ соок јерлерине кайкал ошкош эрјинени чебер салган. Бу кеендикти, јарашты кӧрӱп, ӧкпӧӧркӧгӧндӱ тынып, «Кудай, бойыҥныҥ јайааганыҥда сен улу ла тыҥ» деген сӧстӧрди айткан.

«Алтайские рассказы» бичик Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткени, алтайлардыҥ јӱрӱмин ле кӧчкиндеп келген орустардыҥ јӱрӱминиҥ элестерин курчап, чындык ла толо кӧргӱзерине болушкан. Бичиичи Макарова алтай улустыҥ јаҥдаган јаҥы керегинде куучындап јат. Ол алтай албатыныҥ јаҥжыккан јаҥындагы камныҥ камдаганын, тайылга эткенин кӧргӱзер амадула бу суракты туура, келтейиле ӧдӱп болбоды.   Је Анна Ивановна бу чӱм-јаҥды баланыҥ кӧрӱми ажыра берет. Нениҥ учун дезе бала санаа-кӱӱниле чӱм-јаҥныҥ кату јанын оҥдобой  јат. Ол јӱк ле сӱӱген малын – ак атты карам-кайрал јогынаҥ ӧлтӱрген  јурукты («Камлание») кӧрӧт. Бу бичигинде бичиичи Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенин чындык, бийик кеминде толо ло јаркынду кӧргӱсти. Онызы Гуркинниҥ ар-бӱткенине јуук ла бой-бойына келижет.  Јурукчы Гуркинниҥ ады-јолы бу ӧйдӧ Томскто ӧткӧн эки кӧрӱзиниҥ шылтузында Сибирьде јарлу болгон.

Ширееге отуратан каанга учурлалган бичикте таланыҥ санат тӱӱкизине јарамыкту керек бар      ла бу бичикте Г. И. Чорос-Гуркинниҥ тӧрт јуругы салылган. Тӱӱкилик учурлу бу керекти алтай јурукчыны Россия кеминде баалаганы, тоогоны деп айдарга јараар. Мынаҥ озо оныҥ јайаан иштериле јӱк ле Сибирьдиҥ ле тӧс јерлердиҥ живопись сӱӱчилери таныш болгон. Г. И. Чорос-Гуркин «Алтайские рассказы» деген бичикти кееркеткен ижин оныҥ јӱрӱминде экинчи мындый каруулу иш ле ченемел болгон деп айдар керек: 1910 јылда ол айдудагы поляк поэт Густав Зелинскийдиҥ 1842 јылда чӱмдеген «Киргиз» деген туујызыныҥ кӧчӱрмезин кееркедер иште база турушкан. (Туујыны Г. Д. Гребенщиков кӧчӱрген, јуруктары В. Белослюдовтыҥ ла Г. Гуркинниҥ, Томск, 1910). Гуркин бу бичикке казахтардыҥ этнографиялык јанынаҥ сӱреен чындык тӧрт јуругын јураган (јартамал: 19 чакта имперский этнографияда ла публицистикада казахтарды «кыргызтар», Туулу Алтайдыҥ ӧс калыгын «ак калмыктар» деп айдатан). Гуркин ле Гребенщиков 1910 јылда Томскто танышкан. Мында алтай јурукчыныҥ таҥынаҥ экинчи кӧрӱзи ӧткӧн (олордыҥ бичиктер аайынча ӱлекерде ӧмӧ-јӧмӧ ижи 1914 јылда база улалган. Шак ол тужында Алтай керегинде ады јарлу «Алтайский альманахты» белетеер иш ӧткӧн. Альманах Санкт-Петербургта 1914 јылда чыккан, оныҥ кадарын Гуркин јурап јазаган). Гуркинниҥ Макаровала таныш болгонын керелеген документтер эмди тургуза табылбады (А. И. Макарова-Мирскаяныҥ бойы да керегинде бир де јарт јетирӱ, документ-эш јок. Јӱк ле оныҥ барказы Нина Ландышеваныҥ «Стихи. Ру» деген порталда јарлаганынаҥ башка не де јок).

«Алтайские рассказы» деген бичиктиҥ кадары оныҥ учурлу темдеги, кереези болуп артат. Јуруктыҥ ээзи Гуркин (јуруктардыҥ тооломында ол «Алтай» деп адалат. Аҥылузы дезе — ондо, кадарда, автордыҥ ады-јолы јок, је јуруктыҥ авторы кӧргӱзилген («рис. Алтаец Гуркин, 1911, февр. 3-го). Пероло јуралган бичиктиҥ кадарында Алтайдыҥ јуругы: тилбек чаазынныҥ ӱчинчи ӱлӱзиниҥ ӱстинде — ӱч башту Ӱч-Сӱмер, оноор капчал апарат, сынынаҥ кӱнниҥ чокторы јарт јарыдат, кайалардаҥ кӧдӱрилген алтай айылдыҥ ыжын ла туманды кайылтат; тӧс јерде — алтай чадыр, оныҥ кийнинде тайган  малдыҥ терезин јапкан агаш, айылдыҥ эжик јанында кеп-кийимин кийген эпшилер ле јаламаларлу база бир тагыл. Бичиктиҥ кадарыныҥ алтыгы јанында чакпындалып, аҥданып јаткан сууныҥ јарадында узун, койу ӧлӧҥ, је ле деген таштар. Бичиктиҥ «Алтайскиe рассказы» деген ады-јолы јаан ӱкӱниҥ канаттарыла бӱркелген. Ол јуруктыҥ сол јанындагы ӱстиги толыкта. Кадарда јуруктаҥ башка бичикте јурукчыныҥ база ӱч јуругы бар — «В глуши» деп јуругы, «Кузук-агаш» ла «Избушка на Алтае» деген этюдтары. Бичиктиҥ кадарында ла бичиктиҥ тӧс сӱр-кебери — Алтай. Оныҥ тазыл-тамыры, ӧзӧги алтай деген сӧслӧ эки катап чокымдалат: алтай ла алтай кижи деген сӧстӧр чӱмдемелдиҥ тӱӱкизинде баштапкы катап Туулу Алтай керегинде каандыктыҥ јайаандык аргалары јаан, теҥ-тай тап-эриктӱ, чыдулу бӧлӱги болгонын угузат.

Гуркинниҥ ады-јолына «алтай» (алтаец) деген коштончызында бойыныҥ шылтагы бар. Эҥ ле озо Гуркинниҥ угы-тӧзине Г. Н. Потанин ајару эткен. Ол XX чактыҥ бажында Сибирьде бойыныҥ јураарыныҥ сургалы, талалык санаттыҥ ӧзӱми јанынаҥ суракты курчыда тургускан. Потанин 1903 јылдаҥ ала «Сибирская жизнь» деген газетте јарлалып турган бичимелдеринде, онойдо ок таҥынаҥ бичишкенинде Гуркинди «алтай јурукчы Гуркин» деп чокымдап аҥылаган. Алтай јурукчы Гуркин ле бӱткӱл Алтай эптӱ биригип, таланыҥ чындык санадыныҥ сӱр-темдеги болуп јат.

Гуркинниҥ Томскто ӧдӧтӧн баштапкы кӧрӱзиниҥ алдында (1907-1908 јылдардыҥ кыжы) јурукчы Л. Базанова «Выставка картин художника Гуркина» деген бичимелинде Сибирьдиҥ јурукчыларыныҥ ла бичиичилериниҥ тӧрӧл јерин макка кӧдӱрер амадула бийик кӱӱн-тапла иштеп јатканын темдектеген. Онойдо ок Гуркинди Алтайыныҥ чындык, ойгор баатыры деп кӧргӱскен. Јурукчыныҥ «бастыра јӱрӱминиҥ ле јайаан ижиниҥ тӧс амадузы — акту кӱӱнинеҥ сӱӱген Алтайын бойыныҥ јураган јуруктарында кӧргӱзери» (СЖ, 1907, №199, с. 3). Л. Базанованыҥ кӧрӱ јурукчыныҥ тӧрӧл јерине сӱӱжиниҥ шылтузында једимдӱ ӧдӧр деп эткен белгези чынга келишти.

1910 јылда ӧткӧн кӧрӱзи база једимдӱ-јеҥӱлӱ болгон. Каталогто, 1907 јылдагы каталогто ок чылап, Гуркинниҥ угы-тӧзи алдындагы ла аайынча «Алтай Гуркинниҥ јуруктарыныҥ баштапкы кӧрӱзи», «Алтай Гуркинниҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзиниҥ указатели» деп бичилген эди. Је 1915 јылдагы кӧрӱзиниҥ каталогында (кураторы В. Шишков болгон) јурукчыныҥ угы-тӧзи кӧргӱзилбеди. Ол ӧйдӧ газеттерде јарлалган бичимелдерде «јарлу јурукчы Гуркин», «кару јурукчы Гуркин» деп бичилет. Јурукчыныҥ јайаан ижине бийик баа берилет.

Бистиҥ шӱӱлтебисле болзо, Макарова-Мирская «Алтайские рассказы» деген бичикти белетеп тура, Гуркинди ол ӧйдӧ ады јарлу «Алтайдыҥ кожоҥчызы» ла онойдо ок Сибирьдиҥ тыҥытту јурукчызы деп јакшы билген. Оныҥ учун ол јурукчыны кожо иштеерге кычырган.

А. Макарованыҥ бичиги сӧслӧ, графикала бирлик ууламјыдагы (кийген кебиле уткыыр деген бирӱзи) кадары ол ло тарыйын кӧскӧ тийген. Ӱстине бичик угын улалтып, ширееге отуратан каанга учурлалган болзын. Бичикти баалап, мактулу бичимелдер «Голос Москвы», «Земщина», «Военный мир», «Известия по литературе, наукам и библиографии» деген изданиелерде кепке базылган. Темдектезе, «Московские ведомости» Макарова-Мирскаяныҥ бичигин «куучындарга кийдирилген кӱӱзиле, шӱӱлтелериле, ару кӧгӱс байлыгыла бийик кӱӱн-санааныҥ, бӱгӱнги кӱнниҥ литературазынаҥ чек башка, аҥылу керек» деп бичиген. Критиктерди ле ширтеечилерди сюжеттердиҥ јаҥы тыныжы, чӱмдемел телекейиниҥ аҥылузы тыҥ јилбиркеткен. «Алтайдыҥ јерлик-кийик јаражын» кӧргӱзеринде јайаан јайалта, кӧдӱриҥи, тӧрӧлчи кӱӱн-тап јилбиркетти. Критиктер Макарованыҥ бичиги — «ыраак ла јака јерлердиҥ јадын-јӱрӱмин кӧргӱскен уйан-јокту произведениелерлӱ ле ич-телекейди ле таскамал ишти керекке албай турган» литературага јетирген јӧмӧлтӧзи, једими деп бирлик шӱӱлтеге келгендер («Харьковские ведомости»). Айдарда, бу бичикти 1913 јылда аҥылу јӧплӧ-циркулярла каандыктыҥ школдорына јарамыкту деген шӱӱлте јолду болгонын темдектеер керек.

Алтайды сӱреен јакшы билген ле бойыныҥ иштеринде оныҥ миссионерлерин-просветительдерин макка чыгарган бичиичи јурукчыла ӧмӧ-јӧмӧ иштегенин ол ӧйдиҥ улузы баалаган. Оныҥ учун олорго јурукчы Гуркин керегинде бийик кӧрӱм-шӱӱлтеге база бир тӧзӧмӧлдӱ тӱп-шӱӱлтени кожуп ийер арга болды. Оноҥ озо тыҥ билдирбеген — миссионер таскамал јурукчыныҥ јӱрегинде ижемјиниҥ одын камыскан. (Јурукчыныҥ тереҥ учурлу «Проповедь миссионера», «Митрополит Макарий» деген јуруктарын эзедип ийели).

Бис «Алтайские рассказы» деген бичикти балдарга сыйлаар аргалу меценат табылар деп акту кӱӱнистеҥ иженедис. Бичик такып кепке базылып чыкса (репринт), сӱреен јакшы керек болор эди. Бу бичик ол ӧйдӧги бичиктиҥ культуразын ла ӧзӧгин, ийдезин чындык кӧргӱскен ле јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандык ижинде эҥ артык јылдар деп јалтанбазынаҥ айдарга јараар.

 Т. ШАСТИНА, Э. ЧИНИНА,

Эл библиотеканыҥ билим ишчилери