Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Ӧйдиҥ болзо, оды — бис, ӧйдиҥ болзо, јӱзи — бис»

04.06.2019

Мен, ӱредӱчи кижи, бастыра салымым школло тудуш болгон адында, Боочы јуртымныҥ школдорыныҥ тӱӱкизин, ижи-тожын, кожо иштеген улусты бу бичимелимде керелеп салар деп санандым.

Оҥдой аймактыҥ Боочы јуртында 1937 јылга јетире школ до, эмчилик те, магазин де, клуб та јок болгон. Јаан јаштуларыс бичик-билик билбес те болзо, јурттыҥ салымында школдыҥ јаан камаанын, олор јаҥыс јолду болор учурлузын оҥдогон. 1937 јыл — эҥ кату, косколоҥду ӧй болгон до болзо, јерлештерис школды тудуп, бала-барказын ӱредер деп шӱӱген. Эки колыныҥ кӱчиле эки ле јылдыҥ туркунына школды тудуп кӧдӱрген ӧрӧкӧндӧристиҥ ады-јолдорын адабас арга јок. Олор: Чуруков Кадык, Мамыев Тӧлӧс, Утушкин Бахрамай, Диндибеев Ямпу ла Сарбашев Яжнай.

Баштапкы школ керегинде эске алыныштар

1959 јыл, баштапкы звонок, баштапкы нӧкӧрлӧр. Ол ӧйлӧрис керегинде К. Багыровтыҥ ӱлгери керелейт:

Боочы јурттыҥ школын

Божотконыс — канча јыл!

Бедей, Паслей, Качканак,

Эзендеев Серошко,

Абакаев Борис ле Питеев Кӧстӧҥкӧ.

Эки болчок кыстарыс,

Танюша ла Фаина,

Бантиктери «чечектеп»,

Чечеркежип ойнойтон.

Бистер, уулдар, биригип,

Бир-бирӱни табып ла,

Кандый бир кылыкты,

Кем-кемибис эдер ле!

…Кажыбыс ла алдыста

Јакшыны да, јаманды да

Ӧдӱп јӱрдис јолыста…

Кийин јолыс узады,

Алын јолыс кыскарды…

Качканак Егорович — кожо ӧскӧн, ӱренген јайалталу нӧкӧрис, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, ӱлгер чӱмдеечи, актер, тележурналист, кинорежиссер. Боочы јуртыныҥ улузы, нӧкӧрлӧри керегинде кӧп ӱлгерлеринде бичийт. Ол јаанду-јаштуга јозок болуп јӱргениле оморкоп јӱредис.

Баштапкы ӱредӱчи. Бу эки сӧстиҥ учуры сӱрекей јаан, элкем-телкем. Бисти партага отурарга, кычырарга, бичиирге, кожоҥдоорго ло оноҥ до кӧп билгирлердиҥ уур-кӱч јолына баштандырган баштапкы ӱредӱчибис — Василий Анчинович Мекечинов.

Василий Анчинович ӱлгер чӱмдеер јайалталу болгон, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетле бек колбуда иштеген. Оныҥ бичимелдери газетте јаантайын јарлалып туратан. Јуртыстыҥ салымы, ижи-тожы бу кижи јогынаҥ ӧтпӧгӧн дезем, јастыра болбос.

Ол бисти баштап, школдыҥ јанына картошко отургызар. Кӱскиде оны казып, јаан кӧӧштӧргӧ кайнадып јигенис — биске јаан байрам болотон.

Школысты айландыра агаштар отургызып јарандырганыс. Ол теректерис бисле кожо ӧзӱп, јаандап, јылга јыл кожулган сайын узак ӧйгӧ баштапкы школысты эзедип турган јакшынак кереес болгон.

Таш туралар тудар ӧй келип, школыстыҥ ордына таш магазин тудулган. Јылдар јылыжып, бир ӱйени башказы солыган… Кереечи-теректерис бу ла јуукка јетире је ле деген агаштар болуп калган, јалбырактары шуулажып турар болгон эди. Је оноҥ бир ле кӱн кемле де јӧптӧшпӧй, электриктер олорды кезип салдылар… Кайран теректерис, јаш тужыстыҥ, ӱренчиктер болгон ӧйлӧристиҥ, школыстыҥ кереези болгон. Карын, Василий Анчинович ӱредӱчибис оны кӧрбӧгӧн (кӱндӱ алтайына јана берген).

Баштамы школысты божодып, Кулады јурт јаар 5-чи класска ӱренип барганыс. Ол тушта баштамы школдыҥ кийнинеҥ кезик балдар Каракол, Оҥдой, кала, кезиги јанында Кулады јаар барып ӱренгилеген. Куладыныҥ школында интернат јок болгон. Јылу ӧйлӧрдӧ јаашты јааш дебей, салкынды салкын дебей, кажы ла кӱн јойу эмезе велосипедтерлӱ эки јурттыҥ ортозында јӱрӱп, сегис классты тӱгескенис.

Велосипедтеристи јурттыҥ учында Аабу ла Тӧтиш Бочкиналар эјелеристиҥ айлына тургузып, эҥирде ойто алып јанарыс. Олор чадырын качан да бӧктӧбӧс, столында јаантайын толтыра калаштаҥ салып койор болгон. Байла, балдар аштап калган келерин билип. Калаштаҥ ӱлежип алала, јанып туратаныс. Бис бу улусты эмдиге јетире јылу сӧслӧ эске алып јӱредис. Јаҥыс болчок кызы Валентина Аабу јааназыла, Тӧтиш энезиле оморкоп јӱрзин.

Сооктор башталза, ада-энелерис Куладыныҥ улузыла јӧптӧжип, бисти ончобысты олордыҥ айылдары сайын јаттыргызып койор. Ол ӧйлӧрдӧ јадын-јӱрӱм кирелӱ ле болгон. Курсак-тамак та, кийим-тудум да элкем-телкем эмес. Кулады јурттыҥ улузына ондо ӱренген бастыра балдардыҥ, олордыҥ ада-энелериниҥ адынаҥ јаан быйанымды айдадым. Ол ӧйдиҥ кӧп саба ада-энелери бӱгӱнги кӱнде ортобыста јок. Је олордыҥ бала-барказы билип јӱрзин — кӧӧркийлердиҥ бойлорыныҥ да балдары арбынду да болзо, бисти аҥылабай, аштап-суузатпай, айылдарына јаттыргызып ӱреткенин.

1966 јылда ада-энелерге, балдарга јаан сӱӱнчи болуп, Куладыда интернат ачылган. Ого јадып, 8 классты божодып, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыкканыс. Таскадаачыбыс Сергей Михайлович Чербаковты, тӱнде бистиҥ амырысты кичееген Јулдаш Кондеевич Бочкинди, казан азаачы Байда Ойнчиновнаны эмдиге јетире јылу эске алып јӱредис. Сергей Михайлович — ус, кожоҥчы таскадаачыбыс, ӱредӱчибис. Ол биске солдаттар керегинде коркышту кӧп кожоҥдор ӱреткен. Олорды эмдиге јетире јыҥырада кожоҥдоп јӱредис.

Иштиҥ урокторында уулдар, кыстар јаба иштенер болгоныс: кадаар, јондоор иштерди, рубанок-фуганокты кызычактар ийне ле учуктаҥ артык билер болгон ошкожыс.

Јулдаш Кондеевич эртен тура келип, орынныҥ будына ташла токылдадып: «Подымас! Подымас!» деп уйкудаҥ ойгосконын эмдиге јетире куучындажып јӱредис.

Казан азаачыбыс Байда Ойнчиновна јаҥыс ла тойу-ток курсак азар эмес, је анайда ок кандый бир кӧргӧн јилбилӱ кинолоры, кычырган бичиктери керегинде куучындаар. Ол кижиниҥ куучынын угарга, кухняныҥ ижин эдерге блаажып туратаныс.

Баштамы школ (экинчи школ)

1967 јыл. Школды божодып, јӱрӱмниҥ јаан телекейине чыккан јыл. Горно-Алтайсктагы педучилищеге кирип, 1971 јылда ӱредӱни тӱгескем. Ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес ижин тӧрӧл Боочы јуртымныҥ ол ло јылда јаҥы ачылган баштамы школында баштадым.

Ӱредӱчим Василий Анчинович Мекечинов ӧскӧ ишке барып јатканыла колбой, бойыныҥ ордына ӱренчиги Валентина Ивановна Токорокованы быжулаган. Байла, бу ишти бийик кеминде апарар, ӱредӱчиниҥ адын јабыс тӱжӱрбес деп, меге иженген, бӱткен.

Школдыҥ ижин башкарары јеҥил иш эмес деп, аймононыҥ јааны Людмила Дмитриевна Русакова јакшы оҥдогон. Ол Боочыга келип, эки-ӱч кӱннеҥ јадып, ӱредӱчилерле, ӱренчиктерле, ада-энелерле канайып иштеер керек деп, чокым-јарт амадулар тургузыжып баштандырганына јаан алкыш-быйанду јӱредим. Юлия Григорьевна Сакашева, билгири бийик ӱредӱчи-методист, бу јеҥил эмес иште сӱрекей јаан јӧмӧлтӧзин јетирген башкараачы.

Эҥ јилбилӱ, эҥ ундылбас, эҥ јаркынду ӧйлӧрим — 1971-1995 јылдар деп бодойдым. Ол бистиҥ ӱйеге ончозына ондый болгон болор. Ӱредӱчиниҥ ижинеҥ башка колхозтыҥ сакманы, ӧлӧҥ ижи, комсомолдыҥ, женсоветтиҥ, депутаттыҥ ижи, политӱредӱ…

Јербойындагы бастыра ченелте-эксперименттер бистиҥ школдоҥ башталып туратан. Школ ло балдардыҥ сады колбулу, тудуш болотон деп. Предметтердиҥ кыбын ачып, кажы ла предметти башка ӱредӱчи ӧткӱретен деп. Ӱренчиктердиҥ билигирлери ончо јанынаҥ тереҥ болзын деп кӧп иштер ӧткӱрилген. Областьта баштамы ӱредӱлӱ школдордыҥ ортозынаҥ эҥ јакшы, бастыра некелтелерге келиштире спортплощадка тудуп, ачып алганыс. Бу бастыра иштер ада-энелерис, јурт јаткандар јогынаҥ болбос эди.

Школдо изӱ курсак азар, балдарды азыраар буфет  садыжар ишти баштаарда, бу ишти мениҥ баштапкы ӱренчиктеримниҥ бирӱзи Ирина Солуновна Чакпыртова једимдӱ башкарган. Бу бӱдӱрип јаткан ижимди јӧмӧп, школдыҥ ичи-тыштыныҥ ару-чегин бийик кеминде апарып, узак-узак јылдарга иштеген Александра Тадаевна Каланчинова ла Анна Яжнаевна Декеновага јаан алкыш-быйанду јӱредим.

Школдыҥ јылузын туткан, башка-башка ӧйлӧрдӧ иштеген кочегарларды темдектебес аргам јок. Олор — Михаил Барынович Текенов, Ток Мамыевич Аилдашев, Дмитрий Кыпчакович Ойнчинов, Василий Владимирович Кохоев, Тамара Васильевна Такаракова, Клара Декоковна Ертечинова. Ончозына алкыш-быйан.

Сӱрекей нак ӧмӧлик болуп, мындый јаан ишти бийик кеминде апарганыс деп бодойдым. Школдыҥ ижинде аҥылу јерде ӱредӱчилер турат. Бастыра ӧктӧм јаш ӧйи школго берилген ӱредӱчилерис: Кея Аркадьевна Емегенова («Отличник народного просвещения» темдектӱ, ӱредӱ-методикалык бичиктердиҥ тургузаачыларыныҥ бирӱзи, эмди де интернатта таскадаачы болуп  једимдӱ иштейт), Валентина Танышевна Азрантина (Бытысова) педучилищени божодып, ӱредӱчиниҥ каруулу ижин Боочыныҥ школынаҥ баштаган. Бу 2019 јылда Валентина Танышевнага толо јаш кирер. Уткып, оморкоп јадым. Профессионал кеминде бийик једимдерин, јиит ӱйени таскадарында кӧп јылдардыҥ туркунына бӱдӱрип келген ак-чек ижин кайралдары керелейт.

Августа Михайловна Кохоева, кудай берген јайалталу ӱредӱчи-јурукчы. Бу кижи коркышту кӧп балдарды јараштыҥ, кеендиктиҥ јӱрӱмиле таныштырып, оны сезип, оҥдоп јӱрерге ӱреткен. Канча баланыҥ јайаан јолын ачкан дезем, јастыра болбос.

Зинаида Давыдовна Бибиева — канча јылдарга ӱредӱчиниҥ каруулу ижин ак-чек бӱдӱрген, культура ижин башкарып, алтай калыктыҥ кеендик јаҥжыгуларын ла чӱм-јаҥдарын кичееп ӧскӱрери аайынча кӧп-кӧп иштерди амыралтага барганча бӱдӱрген. Ӱлгер чӱмдеер, кожоҥдоор, бијелеер јайалталу.

1995 јыл Боочы јуртымныҥ эл-јонына јаан сӱӱнчи, байрам сыйлаган. Јурттыҥ оору сурагы чечилген, амадаган амадузы, ижемјизи бӱткен. Ол эҥ кызалаҥду, акча-манатла кирелӱ ӧйдӧ эки јылдыҥ туркунына эки кат школ тудулып ачылган. Баштапкы школыс 1937 јылда, эҥ кӱч ӧйдӧ тудулып ачылган деп айдылган эди. Бистиҥ улустыҥ недеҥ де јалтанбазын, уур-кӱчтердеҥ јана баспазын бу баштапкы ла ӱчинчи школыс керелейт.

Ӱчинчи орто текши ӱредӱлӱ школысты башкарып туттурткан иштерде карындаштар Донской Казакпаевич ле Герман Казакпаевич Аилдашевтердиҥ ӱлӱзи сӱрекей јаан. База бир јерлежис Владимир Константинович Амургушев бу школыска кирерге эткен, јӧмӧгӧн кӧп-кӧп ижи-тожы бар. Јурт јаткандар олорго алкыш-быйанду јӱргӱлейт. Кажы ла јуундарда, јаан јамылуларла туштажуда школдыҥ ӧҥзӱре сурагын кӧдӱрген эне, профсоюзтыҥ јааны болгон Койчы Кадыковна Сарбашеваныҥ камааны, эткен ижиниҥ ӱлӱзи база бар.

Онойдо ок бу башталып јаткан сӱрекей каруулу иште јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген улус облононыҥ јааны болгон Нина Прокопьевна Федорова, аймононыҥ јааны Светлана Владимировна Тундинова, аймактыҥ јааны болгон Кабар Укасович Бачимов, методист Галина Александровна Апитова ла оноҥ до ӧскӧ кожо иштеген кӧп улуска јаан быйанду јӱредим.

Јаҥы иште уур-кӱчтер, јастыралар да болгон. Олорды тӱзедижип, јаманды тӧмӧн базып, јакшыны ӧрӧ кӧдӱрип, јӧмӧшкӧн јаан јамылуларыска школдыҥ ӧмӧлигиниҥ адынаҥ алкыш-быйанымды јетиредим. Бу јаҥы ачылган школды башкарып турарымда, эҥ јаан, эҥ каруулу амаду ол  ӱредӱчилерле јеткилдеш болгон. Ӧмӧлик кандый болорынаҥ школдыҥ текши ижи камаандузын билип, ӱредӱчилер кычырылган.

Кандый иштеҥкей, јайалталу ӱредӱчилер јууп алганыма эмдиге јетире оморкоп јӱредим. Баштапкы ӧйдӧ уур-кӱчтер кӧп лӧ болгон. Ӱредӱчилер «бу неме јок, ол неме јок, бу меге керек, ол меге керек» деп јарбынбай, бар билгирлериле, јайаандарыла бой-бойыла ӱлежип, бой-бойына болужып, теҥ-тай иштеп, ӱренчиктерге тереҥ билгирлер берерге албаданып иштегилеген. Узак ӧй ӧтпӧгӧн — бистиҥ школдыҥ ады јаҥыс та аймак ичинде эмес, је анайда ок республика кеминде танылу боло берген.

Завучтыҥ ижин тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи Алтынай Арчыновна Култуева билгир башкарып, канча јылдарга бу ишти једимдӱ бӱдӱргенин «АР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи» деп ат керелейт. Организаторлор Судур Ильич Сарбашев, Айана Борисовна Тоетова кожоҥчы, бијечи ӱренчиктерди билгир башкарып, кӧп-кӧп конкурстарга белетеп турушкан улус.

Аржана Пастуховна Декенова (Тадырова) јуранар, бијелеер, кӱӱлик ойноткыларла ойноп, бойы кӱӱ чӱмдеп, ӱренчиктерди јууп, концерттер белетеп, Оҥдой аймактыҥ јурттарыла кӧп јорыктаган эди.

Технологияныҥ ӱредӱчизи Игорь Николаевич Чараганов ло иштиҥ ӱредӱчизи Айана Михайловна Кедечинова ары јанынаҥ јайалталу ӱредӱчилер, «Јылдыҥ ӱредӱчизи» деп конкурстыҥ јеҥӱчилдери.  НОУ-да, јӱзӱн-јӱӱр конкурстарда, выставкаларда ӱренчиктердиҥ иштери јеҥӱлӱ јерлерге чыгып, бийик баада болгон.

Альбертина Борисовна Шумарова орус тилдиҥ ле литератураныҥ урокторын кандый бийик кеминде ӧткӱрер эди.

Владимир Павлович Декенов ло Виктор Озоевич Иришев трактороведениениҥ кабинедин јууп, јазап, уулчактарды бу предметле једимдӱ ӱрекен. Он бир класс божоткон уулдар аттестатла кожо трактордыҥ тискинчизи деп кере бичик алып, эмди тӧрӧл јурттарында иштеп јӱргилейт. Ӧй кубулып, некелтелер ӧскӧрилип, бу предметти јоголтып салганы ачымчылу.

Бу уур-кӱч ӧйлӧрдӧ кожо иштеген алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Татьяна Сергеевна Тайтакова, Ырысман Мансуровна Декенова, Галина Тадыевна Мекечинова — орус тилдиҥ ӱредӱчилери, английский тилдиҥ ӱредӱчизи Галина Олеговна Тойлонова, Иван Михайлович Папыев — физиканыҥ, Е. Ю. Папыева— орус тилдиҥ ӱредӱчизи, Ю. В. Мекечинова — английский тилдиҥ ӱредӱчизи, А. М. Чадаева — химия, С. В. Аилдашева — химия, Р. А. Яманова ла В. М. Татина — математиктер, физруктарыс — М. С. Борсуков, Э. С. Мандаев, С. Н. Черепанов. Бу ӱредӱчилеристеҥ эмди кем де ӧскӧ јерлерде иштейт, кем де Боочы јуртыста ла. Олордыҥ башка да јерлерде једимдӱ иштеп, јакшы ады чыкканын угуп, оморкоп јӱредим.

Бу ӱредӱчилердиҥ ӱреткен балдары тӧрӧл школын божодып, кӧбизи бийик ӱредӱ алган, биле тӧзӧгӧн, балдар азырап, јакшы улус, ада-энелер болгон иштегилеп јӱрет.

Экинчи школыска интернат ачыларда, башка да јурттардаҥ балдар келип, јадып ӱренип јат. Интернадыста ла школыста эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јазал иштер эдилген. Бу ишти јаҥы ачылган школысты божоткон ӱренчигис Солунай Викторовна Такаракова билгир башкарып, иштеп јат.

Школдо ло интернатта јазал иштер эдилгенинде Боочы јурттыҥ уулы, бистиҥ ӱренчигис Эдуард Михайлович Текеновтыҥ иш-турултазы бар. Тӧрӧл јуртыс ӧрӧ ӧзӱп, јаранып јатканында мында јаткан улустыҥ јаан камааны бар, ӱйелер колбузы ӱзӱлбей, барып јатканы иле билдирет, кӧрӱнет.

Јап-јакшынак улуска учурап, ӧмӧ-јӧмӧлӱ иштеп, јылдарла ченемел де, јеҥӱлер де келген деп сананадым.

Бичимелимде эмди иштеп јаткан ӧмӧликтиҥ једимдери, ижи-тожы керегинде бичибедим. Олордыҥ бӱдӱрип јаткан ижи бийик билгирлерлӱ ӱренчиктеринеҥ кӧрӱнип јат. Иштеген школымды баалап, эмдиги ӱйениҥ иштеги једимдериле оморкоп јӱредим. «Ӧмӧлӱ иш ӧчпӧс» деп тегин айдылбаган. Бу ӱч школдо ӱренген, иштеген нӧкӧрлӧримди, бир-эки де сӧслӧ болзо, темдектеп саларга албадандым. Бичимелимди база ла К. Багыров јерлежимниҥ ӱлгериле тӱгезип јадым:

Кижи — ийнедий,

Јӱрӱм — учуктый..

Кӧктӧп койгон кӧгиҥнеҥ

Кӧксиҥниҥ кини сезилер.

Јӧрлӧп салган јигиҥнеҥ

Јӱрӱмиҥ сениҥ танылар.

В. ТОКОРОКОВА,

ӱредӱлик иштиҥ ветераны

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина