«Олтойлар» — алтайлар керегинде узбек тилле бичик

04.06.2019

Узбек тилле алтай калык керегинде солун бичик 2017 jылда кепке базылган да болзо, биске ол бу ла jуукта таныштыру эдип аткарылды.

Оны «Центр духовности и просветительства Республики Узбекистан» деп тӧс jердиҥ специализи Анвар Корабоевич Буранов белетеп чыгарган. Ол бойы Узбекистанда Сурхандарьинск областьтыҥ Шурчи деп калазында jуртайт. Бойыныҥ ӧйинде черӱчил молјузын ол Совет черӱде бӱдӱрген болгон, оноҥ 1998 jылда Ташкенттиҥ университединде философияныҥ факультедин божоткон. Кичинектеҥ ала ол тюрк калыктардыҥ тӱӱкизиле jилбиркеп, олордыҥ тоозында эҥ ле озо алтай калыктыҥ культуразыла танышкан. Је калганчы jылдарда калыктар ортодо колбулардыҥ кеми jабызаган учун, кӧп jетирӱлер толо эмес болуп калган. Андый да болзо, автор алтай эл-jон мындый бичик барын билзин деп баштанат. Ого ӱзеери бу автордыҥ эҥ ле баштапкы ижи. Бичиктиҥ бойында бир канча jедикпестер де бар болзо (анчада ла фотоиллюстрацияларда ӧскӧ калыктардыҥ jуруктары колый-телий салынып калганында), текши узбек укту кычыраачыларга ол jилбилӱ болорында алаҥзу jок.

«Олтойлар» деп бичикте автор атту-чуулу jорыкчылардыҥ, билимчилердиҥ (Л. Гумилевтыҥ, Н. Рерихтиҥ, С. Руденконыҥ) Алтай ла оныҥ албатызы керегинде айткан учурлу сӧстӧрине тайанып, олорды бажалыктардыҥ эпиграфтары эдет, ол тоодо алтай калыктыҥ кеп сӧстӧрин база тузаланат.

А. Буранов алтайлар керегинде бичигин калыктыҥ тӱӱкизиле колбулу бажалыктарла баштайт. Ол пазырык ӧйгӧ, хунндардыҥ, тюрктердиҥ ле ойроттордыҥ каандыгы болгон чактарга jаан аjару эдет. Алтай калыктыҥ jаҥдаган чӱм-jаҥдары ла кудайлык кӧрӱми керегинде бичип тура, ол jебрен кудайлардыҥ учурын темдектеп, анайда ок олор буркан jаҥла бириккенин темдектейт. Автор ол тоодо ХХ чактыҥ 90-чы jылдарында алтайлардыҥ ортозында ӧткӧн бедиреништӱ кудайлык jаҥла колбулу кыймыгулар керегинде база бичийт. Бу ок бичикте ол мусульман jаҥду казахтарды алтайлардыҥ тоозына кийдирип, бир аай кӧрӧт.

Анайда ок бичикте алтай тилдиҥ аҥылузы, оныҥ тюрк тилдерге jуугы, jебрен тюрк бичиктиҥ Алтайда табылган кереестери темдектелген. Автор алтай ла узбек тилдердиҥ сӧстӧриниҥ кӧп тӱҥдештирӱлерин эткен. Алтай тилди алтай калык канайып баалап турганы керегинде ол бичип, Л. В. Кокышевтиҥ ӱргӱлjик учурлу «Адайым» деген алтай тилим, «Энейим» деген эрке тилим» деген сӧстӧрин эпиграф эдип алыптыр.

А. Буранов алтай калыкта куда-той канайып ӧткӱрилип турганын, чач тарашты темдектейт. Алтайлардыҥ тудунган-кабынган не-немелерин, кийим-тудумын, курсак-тамагын jартап, айылдар-ӱйлер канайып тудулганына, аттыҥ ээри-jепсели кандый болуп турганына jетире бичийт. Автор алтай эл-jонныҥ тӧрӧӧн-тууганын кандый сӧстӧрлӧ айдып турганын аjаруга эдет (таай эjе, ака, карындаш).

«Олтойлар» деп бичикте алтай калыктыҥ сӱӱген байрамы — «Эл Ойын» керегинде автор элбеде бичийт. Анда ол бичигениле коштой алтай кӱрештиҥ, кӧдӱрге таштыҥ, «Кӧк бӧрӱ» деп ойынныҥ туружаачыларыныҥ jуруктарын салган эмтир. Керек дезе, автор шатра ойынныҥ ээжилерин база jартап салган. Калганчы jылдарда экпиндӱ тебӱ алынган кайчылардыҥ кыймыгу ӧзӱми автордыҥ аjарузынаҥ база туура артпайтыр.

Алтайлардыҥ тӱӱкизи, культуразы керегинде бичикти белетеерде, А. Буранов Алтайды шиҥдеген кӧп тоолу билимчилердиҥ иштерине тайанып, тузаланганын база бичийт, темдектезе, олордыҥ тоозында — В. В. Радлов, А. В. Анохин, Л. П. Потапов, Н. П. Дыренкова, Н. А. Баскаков, А. М. Сагалаев, С. С. Каташ, В. И. Соенов, Т. М. Садалова, Е. Е. Ямаева, Н. А. Тадина ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Бичиктиҥ учы jаар ол алтай тилдеҥ узбек тилге бойыныҥ кӧчӱргениле ӱлгерлер, кеп сӧстӧр, чӧрчӧктӧр лӧ «Алып Манаш» деп кай чӧрчӧктиҥ тексттерин салган.

Алтай калыкты кӧстӧҥ кӧскӧ кӧрбӧгӧн автор бистиҥ тӱӱкибиске каруузып, таҥынаҥ колго учураган бичиктерди шиҥдеп, бистиҥ эл-jон керегинде мындый бичик чыгарып салганына jаан быйанысты айдар керек.

Т. САДАЛОВА,

филология билимдердиҥ докторы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина