Алтайдын Чолмоны

«Экономикабыстыҥ ӧзӱмин кичеейли…»

11.06.2019

Олег Хорохординди  АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ предcедателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрерге тургузарда, тергееде јаткан албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмиле, иштеген ижиле танышкан оныҥ эҥ баштапкы јол-јорыктарыныҥ бирӱзи  Оҥдой аймакла ӧткӧн. Бу туй ла эки ай мынаҥ озо, кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде, болгон.

«Ол тушта слерле толо кемдӱ туштажу ӧткӱрер арга келишпеген. Мыны тӱзедип келдим»  – деп, ол кичӱ изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде Оҥдой јуртта ӧткӧн туштажуда айткан. Эрмек-куучында депутаттардыҥ аймактагы Совединиҥ ле јурт јеезелердиҥ депутаттары, јурт јеезелердиҥ јаандары, јондыктыҥ чыгартулу улузы  ла  республиканыҥ башкараачызыныҥ ижин бӱдӱреечини угарга кӱӱнзеген ӧскӧ дӧ улус турушкан.

Улустыҥ берген сурактарына  карууларды ла јартамалды туштажуда республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординле коштой АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары, аймактыҥ башкараачылары берген. Тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ ӧҥзӱре кӧп сурактары тӱҥей болгоны бу да туштажуда јарталган. Ол јонјӱрӱмдик учреждениелердиҥ айалгазы, јолдор ло кӱрлер, јабыс ишјал, сотовый колбу, сӱрее-чӧп керегинде ле текши турган ӧскӧ дӧ сурактар. «Республиканыҥ мынаҥ озо башкараачызы бу јамыда узак ӧйгӧ отурган ла јонјӱрӱмдик тудумдарды тудар ла јаҥырта јазаар ас эмес иш эткен. Је калганчы јылдарда иштиҥ тебӱзи јабызаган, улус ичкери ӧзӱм болгонын кӧрбӧй барган. Бу айалганы мен кубултар амадулу» – деп, Олег Хорохордин туштажуда айткан.

Оҥдой тӧс ижи јурт ээлем болгон аймактардыҥ бирӱзи. Оныҥ учун иш јанынаҥ сурактар мында курч тургузылган. Онойдо, Кеҥидеги СПК-ныҥ башкараачызы Владимир Шадрин јурт ээлемниҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр суракты кӧдӱрген. Бир ӧйдӧ бистиҥ тергееде республикан бюджеттиҥ 7% ас эмезин јурт ээлемниҥ ӧзӱмин јӧмӧӧрине чыгарары керегинде јасак болгоны керегинде ол айткан. Ол ӧйдӧ республиканыҥ бюджеди 4,5-5 миллиард салковой кире болгон. Бӱгӱнги кӱнде бюджеттиҥ кирелте бӧлӱги канча катапка кӧптӧгӧн, је јуртка чыгарылып турган акча, азыйгы ла кеминде артып,  1,5%  тӱшкен.

Совет ӧйинде Оҥдойдыҥ Кеҥидеги совхозы јылына укту 100 кире букаларды сатканын, је калганчы 25 јылга дезе бу ээлемнеҥ укту 100 ле кире букалар садылганын Владимир Шадрин айдып, тургуза ӧйдӧ таҥынаҥ улустыҥ ла ӧмӧлик ээлемдерде  укту мал астаганын, мал семиртер јерлердиҥ бу јанынаҥ комыдалдарын куучындаган. Кеҥидеги СПК-да укту мал ӧскӱрери аайынча  эки завод иштеп јат ла ук јарандырар канча ла кире малды олор садарга белен. «Крестьяндар укту малды садып алар арганы тӧзӧӧр керек» – деп, ол айткан.

Республиканыҥ ӧзӱминиҥ јаҥы стратегиязында јурт ээлемниҥ ӧзӱмин јӧмӧӧри баштапкы јерде турганын Олег Хорохордин айдып, бу программада туру-жарга Владимир Шадринди кычырган.

Аймактыҥ депутаттар Совединиҥ депутады Сергей Кергилов туштажуда  база  јурт ээлемниҥ курч сурактарын кӧдӱрген. Оныҥ айтканыла,  бӱгӱн јурт ээлемге јӧмӧлтӧ эдип чыгарылган акча мында иштеген предприятиелердиҥ ӧзӱмине эмес, јӱк олорды корып аларына, јайрадылбазына чыгарылат.

«Россияныҥ президенти тергеелердиҥ губернаторлорына ла башкаруга  ишјоктордыҥ ла јоктулардыҥ тоозын беш јылга 2 катапка астадар јакылта эткен – деп, Сергей Кергилов туштажуда айткан. – Алтай Республика Россияда эҥ јокту тергеелердиҥ бирӱзи болуп јат. Бӱгӱн школдордо балдарды толо кеминде азырап болбой турганыс, јаан јаштулардыҥ јадын-јӱрӱми коомой болгоны, јонјӱрӱмдик ӧҥзӱре кӧп сурактар турганы экономикабыс ӧзӱм алынбаганы учун. Экономикада ӧзӱм јок болзо – каландар јок, каландар јок болзо – јонјӱрӱмдик тудумдарды, јолдорды ла о. ӧ. тудар ла јазаар акча јок… Јоксыраштыҥ сурагын јӧптӧрлӧ аайына чыгар арга јок. Оны јербойындагы башкараачылар ла аргачылар, ол тоодо фермерлер кӧдӱрип чыгар. Башкару, ол тоодо тергеениҥ башкараачылары бу ишти буудактаар эмес, ого болужар учурлу. Тергеениҥ башкарузы экономиканыҥ ӧзӱмин кичеерине бурылзын деп сурап јадыбыс».

Алтай Республикада мӱӱстӱ аҥ ӧскӱрери кирелтелӱ ууламјы болуп јат, оноҥ иштеп алган продукция гран ары јаар садылат деп, Сергей Кергилов айткан. Бистиҥ тергееде 25 јыл мынаҥ кайра туткан аҥныҥ тоозы 55 муҥ болгон, ол ӧйдӧҥ бери бу тоо кубулбай арткан. «Бу ишти элбедерге, РФ-тыҥ Агаш кодекси буудактайт деп айдадылар. Бис агаш ӧскӧн јерлерди кадастровый чотко тургузар иштерди  бойыстыҥ арга-кӱчисле эдип салганыс, је АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары аайынча   министерствозы тӧрт айга чыгара аукцион јарлаар ӧй таппай јат. Айдарда, Агаш кодекс эмес, јербойындагы чиновниктердиҥ бурузы болор бо?» – деген суракты  Сергей Кергилов тургускан.

Бистиҥ тергеениҥ улузы иштеҥкей улус, Москвадаҥ белен акча сакып, отурбай јат. Биске иштеер айалгалар керек. Иштеер јарамыкту айалгалар болзо, ишјоктыҥ ла јоксыраштыҥ аайына бис бойыс чыгар аргалу деп, ол айткан.

«Слерге быйан, Сергей Владимирович. Тургускан сурактараарга Слер бойыгар карууны бердигер. Бисте ишјоктордыҥ кеми 12,5%, бу Россияныҥ да, СФО-ныҥ да кӧргӱзӱлеринеҥ бийик. Республикада эҥ ӧҥзӱре сурактар – иш јок болгоны ла јоксыраш деп, мен тегиндӱ айтпайдым. Је тергеебисти «эҥ јокту» деп айтпагар деп сурап турум. Бис јурт ээлемди јӧмӧӧри, јурт ээлемниҥ продукциязынаҥ чыҥдый аш-курсак белетеери јанынаҥ јаҥы стратегия белетеерис. Мениҥ амадум – јербойында ӧскӱрген малдыҥ:  аҥныҥ, уйдыҥ, јылкыныҥ, койдыҥ эдинеҥ аш-курсак эдер бир канча тӧс јерлер тудары. Олордо бийик чыҥдыйлу курсак белетелер. Бу курсактыҥ баазы да бийик болор, не дезе мындагы эттиҥ чыҥдыйы сӱрекей бийик. Бу тӧс јерлерди тударга инвесторлорды да, эдилген курсакты садып алар улусты да табарыс.

Агаш кодекс керегинде айдар болзо, бис башкару кеминде јаан јуун ӧткӱргенис ле ондо јербойында ийделӱ беш јӧпти јӧптӧгӧнис, анайда ок федерал кеминде јӧптӧлӧр беш јӧпти  белетегенис, олор аайынча Москвала куучын ӧткӧн» – деп, Олег Хорохордин ай-дып, бу сурактар оныҥ шиҥжӱзинде турганын угускан.

Аймактыҥ депутаттар Совединиҥ депутады Аткыр Амыев Оҥдой аймакты, Кош-Агаш ла Улаган аймактар чылап, тӱндӱкке тӱҥейлеген јерлерге кийдирер суракты кӧп улус сураганын туштажуда айткан. Кышкы ӧйдӧ аймактыҥ јеринде кейдиҥ соогы ортолой алза -30 градус болуп јат. Кату одыруны, ГСМ-ды чыннаҥ тузаланганы  чоттолгонынаҥ чик јок ажыра. Бир ӧйдӧ Оҥдой аймактыҥ јурттары тӱндӱкке тӱҥейлеген јерлерге кирген, је оноҥ нениҥ де учун мыны токтодып салган деп, ол куучындаган.

Аймактыҥ депутаттар Совединиҥ јааны Мирон Бабаевтиҥ јуунда јетиргениле, Туладагы билим тӧс јер бойыныҥ ӧйинде Алтай Республиканыҥ јерлерин шиҥдеген, бу иштиҥ турулталарыла Оҥдой, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарды јаткан јериниҥ, кӱн-айыныҥ айалгазыла тӱндӱктиҥ јерлерине тӱҥейлеерге јараар деп тӱп-шӱӱлте чыгарган. «Мындый билим иш бар, мен Госкомсевердиҥ керектериле иштеп турарымда оныла танышкам» – деп, Мирон Бабаев айткан.

Бу суракты Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ улузы база кӧдӱрип турганын Олег Хорохордин айдып, тайанар јетирӱлер бар болзо, ченежип кӧрӧр керек, бу сурак аайынча иштеерим деген.

Кӱпчегендеги јурт јеезедеҥ аймактыҥ депутады болгон Чапай Огнев быјыл  јайылган суу Јаан Јаламан баратан јолдо кӱрди бусканын, јолдыҥ коомой айалгазын айткан. Бу суракты шӱӱжер тушта АР-дыҥ талалык ӧзӱм аайынча министри Олег Пьянков кӱрди јазаар иштер быјыл башталарын айткан.

«Мен туштажуга келердеҥ озо Оҥдойдыҥ бузулган кӱрин барып кӧргӧм – деп, Олег Хорохордин ајарган. – Эки ай мынаҥ кайра бис бу кӱрди кӧргӧнис. Кӱрдиҥ ӱлекер документтерин јӧптӧӧр иштерди тӱргендеткенис, ол тулаан айдыҥ 22-чи кӱнинде  белетелип калган. Ишке керектӱ акчаны чыгарганыс. Оноҥ бери 1,5 ай ӧткӧн, је кӱр тудулатан јерде не де кубулбаган – бир трактор до, бир вагончик те јок. Бу кӱр сыгын айдыҥ 1-кы кӱнине јетире тудулып калары јанынаҥ бис аймактыҥ јааныла јӧптӧшкӧнис. Горно-Алтайскка једип, мыныҥ аайына чыгарым. Бу кӱрди тударын мен таҥынаҥ бойымныҥ шиҥжӱме алгам ине».

Туштажуда тергеелик јолдордыҥ айалгазы ла сотовый колбу јанынаҥ сурактар болгон. Республиканыҥ башчызыныҥ ижин бӱдӱреечиниҥ јетиргениле, «Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор» деген эл ӱлекер аайынча республикага беш јылга 11,5 миллиард салковой акча чыгарылып јат. Мынаҥ озо бу кире акчаны тергее јолдорына качан да албаган.  Ӱлекер аайынча Оҥдой аймакка 1,5 млрд салковой  чыгарары темдектелген. «Бу кӧп эмес – деп, Олег Хо-рохордин айткан. – Јӱк ле Туйакту — Јабаган деген јолды јазаарга 1,1 млрд салковой барар. Оныҥ учун ӱлекердиҥ тергееге берилген акчазы канайда ӱлелгенин база катап јазап шиҥдеп кӧрӧрис ле эл-јонго эҥ керектӱ јолдорды јазаарга акчаны ууландырарыс». Аймактыҥ депутады Анатолий Атаровтыҥ чокым сурагына каруу берип, Кайырлык јуртка јетире јолго 48 млн салковой ло Озерное јуртка – 47 млн салковой чыгарары, јол јазаар иштер 2022 јылда  ӧдӧри темдектелгенин ол јетирген.

Коомой сотовый колбу Кӱпчегендеги, Ийиндеги (Јодро), Кеҥидеги, Јолодогы (Коркобы) јурт јеезелерге кирген јурттарда, Хабаровкада болгоны јуунда айдылган.

– РФ-тыҥ Президентиниҥ јакааныла бӱдӱрип баштаган эл ӱлекерлердиҥ бирӱзи «Цифровая экономика» деп адалып јат. Ол 6 федерал ӱлекерлердеҥ туруп јат ла бирӱзи – инфраструктура, бого бир триллион салковой акча чыгарылган – деп, Олег Хоро-хордин куучындаган. – Алтай Республика темдектелген иштерди элдеҥ озо бӱдӱретен 13 тергеениҥ то-озына кирген. Келер јылдыҥ учына јетире сотовый колбу ончо јурттарга келер деп сананадыс, ас улус јаткан чек ыраак јурттарга колбуны ӧткӱрер кандый бир аргаларды табарыс».

Балдардыҥ кеендик школыныҥ директоры Константин Малчиев культураныҥ учреждениелериниҥ айалгазы јанынаҥ јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла,  республикада культураныҥ јакшы тудулган тураларын тоолорго колдыҥ сабарлары ла једер, ол эл театрдыҥ, эл музейдиҥ туралары, Маймадагы ла Сускудагы. айса база кайда да бар ДК-лар. «46 јыл мынаҥ кайра мен филармонияда балеттиҥ артизи болуп иштеп турарымда кандый клубтар болгон, ол ло бойы арткан. Культураныҥ учреждениелерин тудар толо кемдӱ программа да, бу јанынаҥ ууламјылу иш те ӧтпӧгӧн – деп, Константин Федорович куучындаган. – Оҥдой аймакты алар болзо, 35 јылга бир ле клуб Кайырлык јуртта тудулган. Јурттарда клубтардыҥ ла ДК-лардыҥ тураларын јаҥырта јазаар, кӧбизин јаҥыдаҥ тудар керек. Бу суракка ајару этсин деп Слерди сурайдыс».

Оҥдой јурт јаанаганыла колбой Балдардыҥ јайааныныҥ ла кеендиктиҥ школдорына келип турган балдар кӧптӧгӧн деп, Константин Малчиев айдып, кеендиктиҥ школына јуртта ӱч кат тураны садып аларга болуш сураган.

Тургуза ӧйдӧ балдардыҥ садтары, школдор, эмчиликтер,  культураныҥ учреждениелери, спорттыҥ ла јашӧскӱримниҥ тӧс јерлери јанынаҥ сурактар тергееде кӧп деп, Олег Хорохордин айткан. Биске канча јаҥы тудумдар тудар, канчазын јазаар, бого канча кире акча керек – озо баштап оҥдоп, чоттоп алар, оноҥ кайда нени элдеҥ озо тударын темдектеер керек. «Слердиҥ јуртта школ јанынаҥ сурак курч турганын билерим. Бу школды кӧргӧм, балдар бадышпай јат – деп, ол айткан. – Кеендиктиҥ школына керектӱ тураныҥ айалгазын озо баштап шиҥдеп кӧрӧр керек, айалгазы, баазы кандый, бойыстыҥ аргаларысты чоттоор. Айса болзо, садып та алар арга болор».

Аймактыҥ депутады, Кеҥидеги школдыҥ директоры Сергей Зубакин школдордыҥ курч сурактарына ајару эткен. Онойдо, Роспотребшиҥжӱниҥ некелтелерин бӱдӱрерге јербойыныҥ бюджеди 15 млн 263 муҥ салковой чыгарган, ӱстине база 27,4  млн салковой акча керек. Бу акча табылбаза, сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде школ ӱредӱни баштап болбос деп, директор айткан.

Роспотребшиҥжӱниҥ ончо некелте-ајаруларын бӱдӱрерге аймакка текши тооло 178 млн салковой керек болгонын аймактыҥ јааны Андрей Мунатов темдектеген. АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозы республиканыҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринде ӱредӱлик учреждениелер аайынча ширтӱ эткен. Роспотребшиҥжӱниҥ некелтелерин бӱдӱрерге 118 млн салковой керек деп, министр Алексей Бондаренко туштажуда айткан. Школдордо ылтам бӱдӱретен иштерге 44 млн салковой акча чыгарары јанынаҥ суракты министерство АР-дыҥ башкарузыныҥ јуунына чыгарарга турганын ол угускан.

Јаҥыс та Оҥдой аймакта эмес, је республикада да јайгыда балдар амыраар бойыныҥ лагерьлери јок болгонын аймактыҥ депутады Эдуард Кудачин айткан. Бу суракты баштапкы катап угуп турганын АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи темдектеген. АР-дыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министри Адар Суминниҥ јуунда јетиргениле, тергееде јӱк ле эки аймак бойы лагерьлӱ – Кӧксуу-Оозы аймакта «Беловодье» ле Турачак аймакта «Лебедь». Улаган ла Турачак аймактарда, Манжерокто балдардыҥ јайгы лагерьлериниҥ ээлери таҥынаҥ улус. Чой, Чамал ла Оҥдой аймактарда лагерьлер јок.  Бу министерство јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларында балдарды лагерьде амыраар путевкаларла јеткилдеп турган болзо, арткан балдардыҥ амыралтазы эне-аданыҥ акчазынаҥ ла кӱӱнинеҥ камаанду болуп јат.

Республикада јербойыныҥ улузына су-кадыгын орныктырар санаторий-профилакторийлер јок болгонын укса, Олег Хорохордин база кайкаар болор.

Туштажуда «јууныҥ балдары» деген улуска јеҥилтелер  ле болуш эдери, Оҥдойдыҥ Талду деген јаҥы микро-районын суула јеткилдеери, аймактыҥ тӧс эмчилигиниҥ поликлиниказын јазаары, «Сартакпай»  стадионды јаҥыртары, Караколдогы јурт јеезеге автобус керектӱ болгоны, јуртка иштеп келген јиит ӱредӱчилерди ле медишчилерди јадар јерле јеткилдеери керегинде ле ӧскӧ дӧ кӧп сурактар айдылган. АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин, оныла кожо јӱрген башкараачылар ончо сурактарга толо јартамалдар ла каруулар берген.

 Светлана Кыдыева