Алтайдын Чолмоны

Талдаштарга јууктай: ижемjилер ле сакылталар

11.06.2019

Кÿÿк айдыҥ 26-чы кÿнинде Алтай Республикада «Единая Россия» партияныҥ праймеризи (кÿски талдаштардыҥ алдында партия ичиндеги озолондыра ÿнбериш) öдÿп, бойыныҥ турулталарыла кöп улусты кайкадып салды ошкош. Праймеризте туружарга партияныҥ эмдиги 28 республикан депутадынаҥ 17 кижи кÿÿнзеген. Озолондыра ÿнбериште республикадагы ÿнбереечилердиҥ 14 проценти турушкан – бу кöргÿзÿ öскö тергеелердиҥ ортозында jаан болгонын кöп политологтор темдектегилейт. Ӱнбериш эрчимдÿ де болгон болзо, партийный депутаттардыҥ ортозынаҥ jеҥÿни jÿк ле беш депутат алган.

Мындый турулталарла колбой «Единая Россияныҥ» Эл Курултайдагы кезик депутаттары праймериз öдöри керегинде эдилген jетирÿлер jеткилинче эмес болгон дежет. Политологтордыҥ шÿÿлтезиле, ÿнбериштиҥ кöргÿзÿлери ажыра албаты-jон jаҥда кадровый jаҥыртулар болзын деген кÿÿн-санаазын кöргÿскен.

Öткöн праймеризте текши тооло 121 кандидат турушты. Ӱндерин берген улустыҥ тоозы 22,3 муҥ кижи болгон деп, партияныҥ республикадагы бöлÿги темдектейт. Jеҥдирткен кандидаттардыҥ тоозында Эл Курултайдыҥ ÿч комитединиҥ председательдери: ÿредÿ, культура, спорт, jашöскÿрим, jондык биригÿлер ле элбек jетирÿлер эдер эп-аргалар аайынча комитеттиҥ jааны Вячеслав Уханов; jербойында бойы башкарынарыныҥ ла ээжилер корыырыныҥ – Виктор Хабаров; акча-манат, калан ла экономикалык политиканыҥ – Сергей Ефимов. Онойдо ок парламенттиҥ вице-спикери Михаил Терехов.

Праймеризте jеҥип албагандардыҥ тоозында, темдектезе, «Ноосфера» банктыҥ башкараачызы Константин Криворученко, эл-jонды страховать эдери аайынча Алтай Республикадагы Фондтыҥ jааны Светлана Кудрявцева, «Жемчужина Алтая» деп учреждениениҥ башкараачызы Герман Чепкин база бар.

Горно-Алтайскта jеҥÿни аргачы Сергей Тимошенский, Совет Федерацияныҥ турчызыныҥ болушчызы Артур Кохоев, С. Т. Пекпеевтиҥ коммерциялык эмес фондыныҥ директоры Радмила Пекпеева, Горно-Алтайсктыҥ администрациязыныҥ юрисконсульты Ирина Лазарева, каланыҥ Совединиҥ депутаты Игорь Яимов, Госдуманыҥ депутадыныҥ болушчызы Петр Попошев, Алтай Республиканыҥ Государстволык оркестриниҥ художественный башкараачызы Владимир Кончев, «Молодая гвардияныҥ» тергеелик штабыныҥ jааны Роман Гордеев алдылар.

Jенÿчилдердиҥ тоозында онойдо ок Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, башкаруныҥ баштапкы вице-премьери Наталья Екеева, башкаруныҥ вице-премьери Григорий Пильтин, сенатор Татьяна Гигель, Турачак аймактыҥ Совединиҥ депутады Владислав Рябченко, jондык ишчи Айдар Мызин, «Звезда Алтая» газеттиҥ баш редакторы, республиканыҥ депутады Алена Казанцева.

Тургуза öйдö «Единая Россияныҥ» озолондыра ÿнбериште турушкан Эл Курултайдагы депутаттарыныҥ соҥдоп, jеҥип болбогоныныҥ шылтактары башка-башка болгон деп шÿÿлтелер айдылат. Праймериз керегинде эл-jонго jетире jарлалбаганы бир ле шÿÿлте. Кезик улус депутаттар республика ичинде jарлу болгоны учун jаан агитация öткÿрбегени керегинде куучындар бар. Öскöзин алза, улус арып калган деп айдыжат. Мындый шÿÿлтелер анчада ла кандый бир тал-табышту керектерде «кöрÿнип», туружып ийген депутаттар керегинде jÿрет. Темдектезе, агаш фондло, республиканыҥ jööжöзиле колбулу керектерде.

Партия ичиндеги озолондыра ÿнбериште jеҥгени – jакшынак jедим. Jе эҥ учурлу тартыжу мыныҥ кийнинде болоры керегинде бастыразы билер. Праймериз озочылдарды, кöп улус ортодо тоомjылу jÿргендерди илелеп jат. Оныла коштой jеҥÿчилдерге келер талдаштарга партияныҥ кандидаттары болуп туружатан тап-эрик берет. Ондый да болзо, окылу талдаштарда кандый болорын ажындыра айдарга кÿч. «Единая Россияныҥ» кандидаттары öскö партиялардыҥ кандидаттарыла, онойдо ок бойлорын кöстöгöндöрлö тартыжар. Ого ÿзеери, праймеризте jеҥип албаган улус талдаштарда база туружардаҥ айабас.

Партияныҥ турчылары праймеризте jеҥдиртеле, партияныҥ jöби jогынаҥ талдаштарга тÿҥей ле барып, jаҥныҥ партиязыныҥ кандидадына удурлашкан учуралдар jокко jуук. Jасак аайынча, партия божотпозо, улус кандидатка бойлорын бойы кöстööр аргалу. Jе ондый учуралдарда олорды партиянаҥ, ээжилерди бускан деп, чыгарып саларыныҥ чочыдузы бар. Jе мындый чочыдунаҥ айабас та улус табылар болор деп белге-куучындар jÿрет.

Праймеризте jеҥÿ окылу jеҥÿ эмес те болзо, оныҥ учуры jаан болгонында алаҥзу jок. Мындый ÿнбериште баштапкы болгон улус кийнинде талдаштарда кöп саба учуралдарда jеҥÿ алып турганы база jажыт эмес. Бу партия эҥ аргалу-чакту болгондо, озолондыра ÿнбериштиҥ jеҥÿчилдери талдаштарга jаан jöмöлтöлӱ баргылайт. Мынаҥ озо кöп учуралдарда ондый болотон. Эмдиги айалга эмеш башка, jе jеҥген улуска бу jедим тÿҥей ле jаан сÿÿнчи экелгени билдирлÿ.

Эмдиги айалганыҥ бир аҥылузы «Единая Россияныҥ» озолондыра ÿнбериште соҥдоп калган депутаттарыныҥ кезиги jаҥыс ады jарлу эмес, jе алдында jылдарда партияныҥ öзÿмине jöмöшкöнинде, ол тоодо акча-манатла. Бу аргалу-чакту улус jаҥыс мандатту округтарла бойлорыныҥ политикадагы «бескезиниҥ» эмезе, бого ÿзеери, партияныҥ спонсорлоры болуп турган тоомjызыныҥ шылтузында барып, праймеризте jеҥген улустыҥ кезиги партийный списокко кийдирилердеҥ айабас.

Кезик политологтор мындый алтамдар эдилзе, олор республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бÿдÿреечи Олег Хорохординге буудак боло берер деп айдыжат. Олег Хорохордин бу jуукта республиканыҥ башчызыныҥ талдаштарында туружар кÿÿндÿ болгонын угусты. «Единая Россия» партия оны кандидат эдип кöстöп салды. Jаҥжыкканы аайынча jаан jöмöлтö ого бу партияныҥ кандидаттарынаҥ болор учурлу. Jе чынынча кандый болорын эм тура билер улус jок болбой.

Эл Курултайдыҥ «Единая Россияга» кирип турган ла öткöн ÿнбериште турушкан кандидаттарыныҥ калганчы санаа-шÿÿлтелерин кöрзö, jеҥдирткен улус чала ачынып калганы сезилет. Анайып, депутат Евгений Асканаков праймеризтиҥ турулталарын оны öткÿрер туштагы jедикпестерле колбоды: «Демократия ойноорго турган болзо, кемдерди партияныҥ адынаҥ кöрöргö тургандарын чокым тöзööр (координировать эдер) керек болгон. Jе эҥ jилбилÿзи, тергеелик политсоветтиҥ турчылары ла комитеттердиҥ председательдери öтпöгöни. Мынызы цирк».

Политолог Андрей Клюзовтыҥ айтканыла, политический jанынаҥ праймериз jедикпестер ле комыдалдар jогынаҥ öткöн. Jе эмдиги иштеп турган депутаттар аайынча ÿнбериш керегинде айтса, «олордо эмезе jеҥерге jаан jÿткÿмел jок болгон, эмезе олор керектÿ тоолу jöмööчилерин экелбеген».

База бир политолог – Константин Лукин праймеризтиҥ турулталарына эл-jон ортодо jартамалду иш jетире öткÿрилбегени салтарын jетирген деп бодойт: «Баштапкы листовкалар, газеттер ле туштажулар калганчы неделеде башталган. Эмдиги депутаттар бойлоры ÿнбереечилер ортодо jарлу болгонына иженип, бош салынып ийген». Оныҥ айтканыла, улус jаҥда jаҥыртулар сакып ла jаҥга бÿдÿмjи jабызап турганы база салтарлу болды: «Бердниковтоҥ арып калганы, «Единая Россияныҥ» мойнына пенсионный реформаныҥ кожы салынганы болгон. Губернатордыҥ ижин удурумга бÿдÿреечи Олег Хорохордин келгениле колбой улуста jаҥыртулар ла jакшыга кубулталар болор деп ижемjи табылган».

Константин Лукин политический консалтингтиҥ Алтайдагы тöс jериниҥ jааны болуп иштейт. «ФедералПресс» деп информагентстволо ÿлешкен шÿÿлтелеринде политолог бистиҥ республикада болгон праймериз керегинде бир канча тÿп-санааларын элбеде айтты. Ол праймериз бистиҥ тергееде jакшы, ачык ла бийик кöргÿзÿлÿ болгонына аjару эдип, чугаанду тал-табыш jок болгонын темдектеди.

Лукинниҥ шÿÿлтезиле, праймеризте «jаан бескелÿ» политиктер: сенаторлор Владимир Полетаев ле Татьяна Гигель, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ эки ордынчызы Наталья Екеева ла Григорий Пильтин турушканы бу кампанияныҥ учурын бийиктеткен. В. Полетаев учы jаар кандидатуразын уштып ийген. Т. Гигель, Н. Екеева ла Г. Пильтин ÿнбериш алдында jартамалду ижин быжу ла билгир тöзöгöни jарт болды. Григорий Пильтинниҥ округында ÿнберишке бастыра аймактар ортозында эҥ кöп улус – 30% келгенин темдектеер керек.

Чындап, мында ок эҥ тыҥ  тартыжулардыҥ бирÿзи болгон деп, аймактыҥ улузы да, туш кöрööчилер де айдыжат. Григорий Пильтинге удура оныҥ Кан-Оозы аймакты башкарып турган тужындагы баштапкы ордынчызы Рустам Кокушев чыгып тартыжала, учы-учында jеҥдиртип ийди.

Политолог К. Лукинниҥ jартамалдарына бурылзабыс, Эл Курултайга белетеништÿ öткöн озолондыра ÿнбериш керегинде куучынды ол табынча республиканыҥ башчызыныҥ келер талдаштарына кöчÿрип, jилбилÿ шÿÿлтеге келгенин темдектеер керек. Эл-jон ортозында кубулталар сакылтазы кöп деп, ол айдат. Бу сакылта Алтай Республиканыҥ Башчызын тударына jаан камаанын jетирер аргалу. Политологтыҥ сöстöриле, «Jаҥыртуларга ууламjы кöргÿзип, ÿнбереечилерле эптÿ-jӧптÿ колбулар тöзöп алган кандидат бу талдаштарда jеҥип алар».

Праймеризтиҥ кийнинде jаҥы кандидаттар керегинде бойыныҥ шÿÿлтезин jарлу jондык ишчи Владимир Петров айтты: «Jаҥы кандидаттар эрчимдÿ кöрÿм-шÿÿлтезин кöргÿзип, улусла кöп jолыгып куучындашкан. Оныҥ учун мындый кандидаттар jеҥзин деп, кöп ÿнбереечилер келген. Бу улус jаҥы кöрÿмдÿ, республикада текши айалганы, экономикадагы айалганы тÿзедип салар аргалу. Эл Курултайга öдÿп, бойыныҥ имиджине эмес, jе республиканыҥ öзÿмине иштезе, олордыҥ ижинеҥ jакшы турулталар сакыыр арга бар».

Республикадагы таҥынаҥ телеграмм-каналдарлу улус бу турулталардыҥ шÿÿжÿзинеҥ база туура артпай калдылар. Бир кезек кожоҥдожып турган шÿÿлтелер аайынча, кöп тегин улус кубулталар сакып турарда, бу кубулталарды jеткилдеп болбос кандидаттарды, олор кандый да jаҥга jуук болзо, кöп ÿнбереечилер jöмöбöс. Мындый айалгада талдаштар тушта jаҥы некелтелерге келишпей турган кандидаттарга олордыҥ акчазы да, jамызы да, ченемели де болушпазы билдирет.

Öткöн праймериз ÿнбереечилер албатыга jуук ла jедимдÿ иштеер аргалу кандидаттарды jакшы кöрÿп турганын кереледи. Jондык та иштер бÿдÿрип турган улус, алдындагызына кöрö, ÿнбереечилердеҥ jöмöлтö алгылайт. Jаҥга jетсе, кандый да болзо, олор чырмайар, jалкуурып, неме керексинбей отурбас деп, кöбизи иженгилейт.

Бир телеграмм-канал мындый санаа-шÿÿлтезин угусты: «Эмдиги айалганаҥ эки немени билип аларга jараар. Баштапкызында, «Единая Россияныҥ» республикан бÿдÿреечи комитеди праймеризти бийик кеминде öткÿрген. Экинчизинде, бÿгÿн jеҥÿни кöп быжу, ак-чек кандидаттар алган. Олор «jаҥныҥ партиязына» эмдиги кÿч айалгазынаҥ чыгып, сыгын айда jарамыкту турултага jединерге болужар. Оныҥ учун öткöн созывтыҥ кандый бир тöс депутаттары jеҥбегени эмди бир де учурлу эмес. Учурлузы – jаҥы команда келер талдаштарда бойын канайда кöргÿзери».

Öткöн ÿнбериш керегинде санаа-шÿÿлтелерин айдып, сананганыла форумдарда ÿлежип тургандар кöп. Анчада ла jаан политикага jаҥы кирип турган улуска jöп-сÿмелер айдып турулар. Темдектезе, мындый сÿме: «Алдыгарда талдаштар. Анчада ла jииттер, баштапкы ла jедимге jеделе, чÿмеркеп баштабагар. Сагыжар jаан да болзо, «jылдысталбагар», албатыга jаҥыс ÿндери учун чöгöдööр керек эмес, jаҥыс талдаштар алдында оны эске алынар эмес. Слерге кöп улус болушкан, тöрööндöр дö, нöкöрлöр дö, таныш эмес те улус. Адыгарды ару тудугар. Бастыра jакшы кубулталар бойоордоҥ камаанду. Албаты эм тургуза иженет ле бÿдет».