Алтайдын Чолмоны

Јӱгӱрӱктердиҥ маҥы – Беш-Ӧзӧктӧ

14.06.2019

Кичӱ изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртында ат спортты, јӱгӱрӱктердиҥ јарыжын, јылкы малды сӱӱген улус јуулганында алаҥзу јок. Ыраак јолды, кӱн-айдыҥ коомой айалгазын кӱчсинбей, олор јуртка сок јаҥыс амадулу – Алтай Республикада ат јарыштардыҥ ачылтазында туружарга келген.

Бу кӱн Беш-Ӧзӧктӧ тергеениҥ алты аймагыныҥ эҥ артык аттары, јылкы малды туткан эҥ артык ээлер, ат таскаткан эҥ артыктар ла эҥ артык јарышчылар јуулган. Тоозыла эҥ кӧп туружаачылар Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардаҥ келген, олор маргаанга 40 лӧ 30 аттаҥ экелген. Шабалин аймактыҥ јылкычылары 20-деҥ ажыра аттарды тургускан. Текши тооло, башка-башка маргаандарда 120 кире ат турушкан. Кӧрӧӧчилер јаашты керектебей, маргаандарды учына јетире кӧргӧни јарыштар ӧктӧм лӧ јилбилӱ болгонын керелейт.

Је озо баштап јарыштардыҥ ачылтазы ӧткӧн. Маргаандардыҥ айылчыларын ла ээлерин Шабалин аймактыҥ јааны Э. Сарбашев, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ ордынчызы Э. Текенов, спорттыҥ ат турушкан бӱдӱмдериниҥ эл федерациязыныҥ чыгартулу кижизи К. Мегедеков, Беш-Ӧзӧктӧги јурт јеезениҥ јааны М. Быкин уткыган. «Кӱмӱш» деген фольклор ӧмӧлик ле Барагаштаҥ Александра Ерленбаева таскаткан јиит бијечилер келген улуска кӱӱлик сыйларын сыйлаган. Јаҥжыкканы аайынча Беш-Ӧзӧктиҥ улузы айылчыларга курлар курчаган. Кӧдӱриҥилӱ ле јылу уткуул сӧстӧрди ээчий 2018 јылдыҥ турулталарыла республиканыҥ эҥ артык јылкычылары ла атту маргаандардыҥ туружаачылары кайралдаткан.

Маргаандар тай аттардыҥ 1000 метрге јарыжыла башталган. Кижиниҥ бӧкӧ, јӱгӱрӱк, чыйрак, чыдамкай ла турумкай болор кылык-јаҥы јылкы малда база болуп јат. Шак бу темдектерле атты талдап, маргаандарга белетейдилер. Байла, оныҥ да учун јарыш ӧйинде ат ла кижи бир амадуга јӱткиген бир немедий боло берет. Кӧрӧӧчилердиҥ кыйгызы, сыгырыжы ӧткӱре јарышта озологондор темдектелген чийӱни ӧткӱре шуҥуп, оноҥ ары учуртадылар. Аттардыҥ маҥын ченемелдӱ јарышчылар јӱк беш-он минут ӧй ӧткӧн соҥында араайладып токтододылар.

Маргаандар ӱзӱги јогынаҥ улалат. 1000 метрге эки јарыштыҥ кийнинде маргыжар јол узадылат: 1200 метрге јарышка укту јӱгӱрӱктер – ээлериниҥ оморкодузы, кӧп јылдарга ӧткӱрген малдыҥ угын јарандырар иштиҥ шылтузында ӧскӱрип алган ла јарышка ӱредип таскаткан эрјине чыгат. Кӧрӧӧчилердиҥ ӧкпӧӧрижи тыҥыган. «Серега, сен меге нени суна бергеҥ! Не де болбос… Болды, эки кӱнди амыралтага берип јадыс, оноҥ…». Ачынышту бу куучын јаныста ла угулат. Јылкы кӧӧркийдиҥ салымы маргаандарда мынайда ла аайлалып туратан болбой.

Јелек јарыштар. Ат јарыштыҥ база бир јаҥжыккан бӱдӱми. Јеҥил абра-качалкаларга јеккен аттар јарыштыҥ јолына чыгат. Таҥ атту маргаандардыҥ шуҥдурган тӱргени ыраактаҥ ла сезилип турза, абралу јарышчылар амыр ла токуналу отурган немедий. Је кол јаҥыган ла кийнинде абралу ат ла оны башкарган кижи бир кӱӱндӱ тудуш немедий ичкери болот. Ӧдӧтӧн јолдыҥ ортозында ла јеҥӱчил болуп чыгатан кижи кӧрӱне берет. Је, јок, јарышта озолодо айдары – темей куучын. Соҥдогондордоҥ бир ат озолоп чыгат ла јеҥӱчил деп кӧрӱп турганга јаба једижет. Ӧдӧтӧн јолдыҥ учы јууктаган сайын тартыжу там тыҥыйт, аттардыҥ тискинин божодып ийзе, аттар абразыла кожо теҥери ӧрӧ уча бергедий… Шак мындый ӧкпӧӧриш, кӧӧрӧм, ӧзӧк-буур аҥданган кӱӱн учун эр улус ат маргаандарды сӱӱйтен болор. Јаҥыс та эр улус эмес, бу кӱн кӧрӧӧчилердиҥ ортодо эпшилердиҥ сӱӱнген эмезе ачуурканган кыйгы-кышкызы кӱӱлеген текши табыш ортодо аҥыланып, ӧкпӧӧришти там кызыдып турган.

Јарыштардыҥ баштапкы эбирӱзи тӱгенген. Јеҥӱчилдерди кайралдаары ӧдӧт. Туку байа ла башталган јааш табырап јааганча. Бу база јакшы – серӱӱн, тооозын-тобрак јок, јааштыҥ тамчылары јарышта изиген эт-канды соодот…

Бу кӱн 1000 метрдеҥ ала 4800 метрге јетире 18 јарыш ӧткӧн. Ондо кӧбизинде укту аттар турушкан. Маргаандар јорго аттардыҥ јарыжыла тӱгенген. Бу чек башка, сӱрекей кӧрӱмјилӱ бӱдӱм – аттыҥ маҥы јымжак, кайып бараткандый кӧрӱнет. Јылкы малдыҥ ортодо јорго болуп бӱткени бар. Кезик аттар јарышта јоргодоҥ јелишке кӧчӧ берип турганы кӧскӧ иле болгон ло јеҥӱчилдерди талдаарында бу келишпес болуп темдектелген.

Республикада ат јарыштардыҥ бу јаан маргаандарында 1-кы јерди Кан-Оозы аймактыҥ командазы алып чыккан, экинчи јерде – Кӧксуу-Оозы аймак ла ӱчинчи јерде маргаандардыҥ ээлери – Шабалин аймак.

1000 метрге јарышта

1-кы јер – эки јашту Сухарь деген тай ат. Јарышкан кижи – Ренат Орлов, аттыҥ ээзи – Кан-Оозы аймактаҥ Азамат Дюсембаев.

2-чи јер – эки јашту Югория деген тай ат. Јарышчы – Алексей Белоусов, аттыҥ ээзи – Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Александр Кыпчаков;

эки јашту Сынок деген тай ат. Јарышчы – Аргымак Чанчин, аттыҥ ээзи – Беш-Ӧзӧк јурттаҥ (Шабалин аймак) ­– Виталий Брысов.

3-чи јер – эки јашту Буян деген тай ат. Јарышчы – Јыргал Черукенов, аттыҥ ээзи – Кош-Агаш аймактаҥ Болотжан Муграшев.

Эки јашту тайлардыҥ 1600 метрге јелек (јелиш) јарыжында

1-кы јер – орус рысак укту Губернатор деген ат. Јарышчы ла аттыҥ ээзи – Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Роман Куликов.

2-чи јер – орловский укту Паутинка деген ат. Јарышчы – Сергей Кажеев, аттыҥ ээзи – Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Георгий Чевалков.

3-чи јер – орловский укту Лазурит деген ат. Јарышчы – Вадим Амыров, аттыҥ ээзи – Беш-Ӧзӧк јурттаҥ Роман Ойношев.

1600 метрге экинчи јарышта Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактардыҥ орловский укту јелишкир аттары ончо јеҥӱчил јерлерди ӱлежип алган.

Аттардыҥ 1200 метрге маҥ јарыжында 1-кы ла 2-чи јерлерге Кӧксуу-Оозы ла Улаган аймактардыҥ јӱгӱрӱктери чыккан. 3-чи эки јерди Шабалин аймактыҥ аттары ӱлешкен.

Маргаандар ӧткӧн кӱн 18 јарыш ӧткӧн деп, мынаҥ озо айдылган эди. Оныҥ турулталарыла 60 кире кижи кайралдаткан. Олордыҥ ончозыныҥ ады-јолын адабай, јӱк Шабалин аймактыҥ јеҥӱчилдерин темдектеп ийейин.

1600 метрге јарышта 2-чи јер – Армагедон, Виталий Яковлев, јарышчы Аргымак Чанчин. 1800 метрге јарышта – Аргымак, Родион Ойношев, јарышчы Аргымак Чанчин. 2400 метрге јарышта – Мелман, Адабас Шонкоров, јарышчы Аргымак Чанчин.

Эҥ ыраак, 4800 метрге јарышта 2-чи болуп Аткыр Тужаловтыҥ Престиж деген ады ла 3-чи Олег Таркрашевтиҥ Звездочет деген ады келген.

Маргаандардыҥ јаргычылары республиканыҥ јарлу јылкычылары болгон, олорды Олег Таркрашев башкарган. Олег Николаевичтиҥ айтканыла, ат јарыштардыҥ ачылтазыныҥ сый кӧмзӧзи 300 муҥ салковойдоҥ ашкан: Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы ла Шабалин аймактар 90 муҥ салковойдоҥ салган. Таҥынаҥ ӱлӱзин јылкы малды туткан ла сӱӱген улус база кошкон. Сыйларды, грамоталарды белетеерин, айылчыларды азыраарын ла кондырарын Шабалин аймактыҥ улузы, кӧбизинде крестьян ээлемдер, јербойыныҥ аргачылары бойына алынган.

Маргаандардыҥ турулта кайралдажын Ирина Чаптынова башкарган «Чедирген» деген ӧмӧлик кееркеткен, бу ӧмӧлик Беш-Ӧзӧктиҥ јииттериниҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧн. Беш-Ӧзӧктиҥ улузы маргаандардыҥ туружаачыларын ла айылчыларын јеткилдеер саду јерлер тӧзӧгӧни сӱӱндирген. Аттыҥ ээлери болгон эки уулчак дезе бирӱзи 50, экинчизи 100 салковойго атка отурып јортор јеткилдеш эдерге белен болгон. Је јарыш кӧрӱп отурган улуста соотоорго бош болбогон ошкош, бу кӱн олорго акча иштеп аларга келишпеген. Је олор аргачы иштиҥ баштапкы ченемелин алган ла керектиҥ аайын кӧрӱп-ченеп, экинчи јорыкта кыйалтазы јогынаҥ једимге једер деп сананадым.

Јай туркунына республикада атту кӧп маргаандар ӧдӧр. Кӱскиде дезе Беш-Ӧзӧктиҥ јери ат јарыштардыҥ маргаандарын јабарга келген айылчыларды катап уткыыр.

 Надежда Селекова