Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јакшы тӱжӱм аларга

14.06.2019

Алтай Республика аграрный тергее болгон учун јурт ээлем бисте экономиканыҥ јаан ла учурлу деген бӧлӱктериниҥ бирӱзи болуп јат. Калганчы јылдарда агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱмине федерал кеминде јаан учур берилет. Ороон кеминде јурт ээлемниҥ ишчилериниҥ алдына бийик некелтелер тургузылат: јуук ӧйлӧрдӧ ороонныҥ эл-јонын аш-курсактыҥ бастыра бӱдӱмдериле толо јеткилдеер, ээчиде алтамда курсак-тамакты белетеп чыгарарында ла аш-курсактыҥ продукциязын иштеп аларында телекейде озочыл јерлерге чыгар.

Ороондо экономиканыҥ айалгалары кӱч те болзо, је јурт ээлемге јербойындагы бюджеттеҥ акча чыгарары калганчы јылдарда бир де јабызабаган.

Алтай Республиканыҥ аграрный бӧлӱги керегинде айдып тура, оныҥ тыҥып ӧскӧн ийде-кӱчин темдектебес арга јок. Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ крестьян ла фермер ээлемдери кӧп тоолу мал-аш ӧскӱрет. Мал-аштыҥ тын тоозын кӧптӧдип, угын јарандырарга чыҥдыйы бийик азырал белетеер керек.

Jаскыда нени, канай, кандый jерде отургызарыҥ, ондый ла тӱжӱмди кӱскиде аларыҥ. Тергеебистиҥ ээлемдеринде бӱгӱнги кӱнде кыра иш «кайнап» jат. Ай-кӱн быjылгы jылда ээлемчилерди jылу-айас кӱндериле сӱӱндирбей де турган болзо, jе ээлемдер кӱнниҥ кажы ла саадын тузаланып турган. Эҥ ле баалузы – ӧй.

Алтай Республиканыҥ jурт ээлем аайынча министерствозыныҥ тӧс амадузыныҥ бирӱзи – ээлемдерди чыҥдыйы бийик азыралла jеткилдеери. Оныҥ учун чыҥдыйы бийик азырал jеткилинче болзын деп, jаскы кыра ижине белетеништӱ иш кӱскиде, ӧлӧҥ-чӧпти белетеген ле ӧйдӧҥ ала, башталып jат. Быjылгы jылдыҥ тулаан, кандык айларында республиканыҥ бастыра аймактарында чыҥдыйы бийик азыралды канайда алары jанынаҥ семинар-jуундар ӧткӧн. Куучын jаҥыс ла азыралдыҥ чыҥдыйын, кемин кӧптӧдӧри керегинде эмес, кӧп jылдарга чыгар ӧлӧҥдӧрдиҥ кыраларын, ӧлӧҥ чабып турган ла уй-мал кабырып турган jерлердиҥ чыҥдыйын канайда бийиктедери керегинде ӧткӧн. Чындап та, jерди амырадып, удобрение-эдимдерле «эмдеп-толтырып», кичееп, jаан аjаруда тутса, азыралдыҥ чыҥдыйы бийиктеер. Бӱгӱнги кӱнде бу jаан сурак болуп jат. Таҥынаҥ ээлемдердиҥ тоозы там ла кӧптӧп, кажы ла аймакта фермер-крестьяндардыҥ тоозы кӧп болордо, jерди канайда чеберлеп, кичееп, бийик кемдӱ азырал белетеер ӧлӧҥ ӧскӱрери jаан иш болуп артат. Мында кажы да аймакта керектер оҥду, jакшы деп ылгаары келишпес. Нениҥ учун дезе, тергеебистиҥ он аймагы кӱн-айдыҥ да айалгаларын алза, турган jерлерин де алза, бойы бойынаҥ башкаланып jат. Эре-Чуйдыҥ, Кан-Оозыныҥ ла Майма аймактардыҥ jерлерин тӱҥдештирерге jарабас. Олор бой-бойынаҥ чик jок башка, онойдо ок чыгып турган ӧзӱми де, ӧзӱминиҥ чыҥдыйы да башкаланып jат. Бу айалгада кажы ла аймактыҥ ээлемдерине башка, таҥынаҥ баштаныш керек.

База бир jаан сурак – ӱрендер керегинде. Ээлемдердиҥ jалаҥдарында кандый чыҥдыйлу ӱрендер отургызыларынаҥ кӱскиде jуунадып алатан азыралдыҥ чыҥдыйы база jаан камаанду. Ээлемдерди ӱрендерле jеткилдеерин алза, федерал jасак бар. Бу jасакла болзо, садылып турган ӱрендер ГОСТ-ко келижер учурлу. Jе бӱгӱнги кӱнде ээлемдер ГОСТ-ко келижерин кӧрбӧй, jуугына ла jеҥилине аjару эткилейт. Кӧп ээлемдердиҥ бӱгӱнги айалгазы сертификатту ӱрендер отургызар арга бербей jат. Анчада ла оок ээлемдердиҥ арга-чыдалы сӱреен ас. Олор мындый чыгымдарга чыдабай jадылар. Оныҥ учун, «некондичка» деп адалган ӱрендерди отургызып, кӱскиде чыҥдыйы jабыс азырал алгылайт. Азыралдыҥ чыҥдыйы jабыс болгондо, уй-мал да тойынбай, jаан беске «тартып» болбойт. Бу – ончозы бой-бойыла колбулу сурактар.

Алтай Республикада jаскы кыра иш кандык айдыҥ учкары башталган болгон. Ай-кӱнниҥ айалгазыла колбой кыра иштиҥ ӧйи там ла чӧйилген. Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јетирӱзиле 2019 jылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 10-чы кӱнине јетире 5,2 муҥ гектар кыра сӱрилген (темдектелгениниҥ 101 проценти ле 2018 јылдыҥ бу ок ӧйиниҥ кӧргӱзӱзинеҥ 1,8 муҥ гектарга кӧп). 41,7 муҥ гектар jерде кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар jерлер сӱрилген (темдектелгениниҥ 87 проценти ле былтыргы јылдыйына кӧрӧ, 13,3 муҥ гектарга кӧп).

Јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы кӱбӱредижи 42,3 муҥ гектар јерде ӧткӱрилген (темдектелгениниҥ 92 проценти ле 2018 јылдыҥ бу ок ӧйиниҥ кӧргӱзӱзинеҥ 1,2 муҥ гектарга кӧп).

Яровой культуралар 44 муҥ гектар jерде отургызылып калган (темдектелгениниҥ 87 проценти ле былтыргы јылдыйына кӧрӧ, 9,3 муҥ гектарга кӧп). Аш ла ашбобовый культуралар 6,3 муҥ гектар јерде, бир јылдык азырал культуралар 37,5 муҥ гектар јерде отургызылган.

Минеральный удобрениелер 3,3 муҥ гектар јерде јайылган.

Текшилей алза, јут-јулакайлу да кӱндер турган болзо, јаскы кыра ижи Алтай Республикада, ӧткӧн јылга кӧрӧ, тӱрген барып јат.

 

Јабыскырлык јерлер

Майма аймакта – јалаҥдарда иштер тӱгенип јат. 130 гектар кыра сӱрилген (100 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 1781 гектар jер сӱрилген (106 процент), јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы кӱбӱредижи 510 гектар јерде ӧткӱрилген (104 процент), бир јылдык азырал культуралар 433 гектар јерде отургызылган (94 процент). Картошко ло маала ажы 24 гектар jерге отургызылган.

Турачак аймак – кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 560 гектар jер сӱрилген (61 процент).

Чамал аймак – кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 803 гектар jер сӱрилген (103 процент). Јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы кӱбӱредижи 546 гектар јерде ӧткӱрилген (78 процент), бир јылдык азырал культуралар 546 гектар јерде отургызылган (78 процент). Картошко ло маала ажы 30 гектар jерге отургызылган.

Чой аймак – 30 гектар јер сӱрилген (100 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 1379 гектар jер сӱрилген (100 процент), бир јылдык азырал культуралар 40 гектар јерде отургызылган.

 

Ортокырлык јерлер

Оҥдой аймак – 160 гектар кыра сӱрилген (100 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 2695 гектар jер сӱрилген (88 процент), јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы кӱбӱредижи 6155 гектар јерде ӧткӱрилген (92 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызылган 750 гектар јерде минеральный удобрение јайылган, 65 гектар јерде аш салынган (100 процент) ла бир јылдык азырал культуралар 5492 гектар јерде отургызылган (81 процент).

Кан-Оозы аймак – 300 гектар кыра сӱрилген (100 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 9243 гектар jер сӱрилген (65 процент), јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы кӱбӱредижи 19539 гектар јерде ӧткӱрилген (100 процент). 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 10-чы кӱнине јетире аймактыҥ ээлемдери 19839 гектар јерге (100 процент) ӱрен салган, олордоҥ бир јылдык азырал культуралар 19523 гектар јерде ле аш 316 гектар јерде.

Кӧксуу-Оозы аймак – 3977 гектар кыра сӱрилген (101 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 10076 гектар jер сӱрилген (98 процент), јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы тӧс кӱбӱредижи 9455 гектар јерде ӧткӱрилген (93 процент). 11699 гектар јерге (84 процент) ӱрен салынган, олордоҥ бир јылдык азырал культуралар 5802 гектар јерде ле аш культуралар 5897 гектар јерде. Ашла азырал культуралар отурызылган 1831 гектар јерде минеральный удобрение јайылган.

Шабалин аймак – 586 гектар кыра сӱрилген (100 процент), кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 13479 гектар jер сӱрилген (100 процент), јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы тӧс кӱбӱредижи 5640 гектар јерде ӧткӱрилген (80 процент), 634 гектар јерде минеральный удобрение јайылган. 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 10-чы кӱнине јетире 5492 гектар јерге азырал культуралар салынган (72 процент).

 

Бийиккырлык јерлер

Улаган аймак – кыра ижи ӧдӧт, кӧп jылдарга чыгатан ӧлӧҥ отургызар 1717 гектар jер сӱрилген (72 процент), јердиҥ кыртыжыныҥ јаскы тӧс кӱбӱредижи 299 гектар јерде ӧткӱрилген (63 процент), бир јылдык азырал культуралар 299 гектар јерде салынган (430 процент).

Кош-Агаш аймак – кейдиҥ ортокӱндик јылузы бийиктегениниҥ шылтузында сугарар системалардыҥ суу јуур бочколорына суулар јуулып баштаган. Ээлемдер кыра ижин баштап ийген. Јердиҥ кыртыжыныҥ тӧс кӱбӱредижи 120 гектар јерде ӧткӱрилген (11 процент), бир јылдык азырал культуралар 50 гектар јерде салынган (5 процент).

К. Куртов

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина