Алтайдын Чолмоны

Улу Улагашевтиҥ тили ундылбазын

14.06.2019

Калганчы ӧйдӧ телекейдиҥ, кижиликтиҥ алдында кӧп тоолу курч сурактар тура берди.

Ол сурактардыҥ тоозында калыктардыҥ аҥылу ич-кӧгӱс байлыктарын корып аларыныҥ сурактары база турат. Јаҥы чактыҥ бажында, качан ороондор ортодо гран-кыйулар ачылып, калыктар ортодо колбулар тыҥыган ла Интернет телекейдиҥ кажы ла толугына јеткен ӧйдӧ, кажы ла калыктыҥ јаҥжыккан культуразын, чӱм-јаҥдарын ла тӧрӧл тилин корып алары, келер ӱйелерге артырары сӱреен курч сурак болуп туру.

Анчада ла курч турганы – ол ас тоолу тургун калыктардыҥ тӧрӧл тилдерин корыыры. Бистиҥ де республикада јуртаган этностордыҥ тӧрӧл тили јоголорыныҥ ла ого ӱредериниҥ сурагы алдынаҥ бери турган.  Туба, куманды, чалканду этностор бӱгӱнги кӱнде тилиниҥ аҥылузын ајаруга алып, јаҥы алфавит, сӧзлик тургузып, тӧрӧл тилин орныктырар, оны јаш ӱйеге јетирер, ӱредер де деген ченелтелер эдип јат. Темдектезе, беш јыл кайра РИПКРО-до тӧрӧл тилдердиҥ курч сурактарына учурлалган јуунда бир кезик улус туба  этностыҥ сӧстӧрин јууп, олордыҥ учурын јартаар, орныктырар иш ӧткӱрип тургандарын айдышкан эди. Бӱгӱнги кӱнде бу улус  бир канча иш бӱдӱрип салгандар.

Олордыҥ бирӱзи Августа Сафроновна Кучукова   мынайда куучындады: «Бистиҥ туба тилис јоголып јат.   Мен  бойым ла баштаҥкай эдип, туба улус јуртаган јурттарла јорыктап, туба сӧстӧрди, ол тоодо ундылып брааткандарын јууп баштагам ла бу ишти он беш јылга улалткам. Кӧп сӧстӧрди айткан улус:  А. П. Кучукова, С. Р. Кучуков, А. Бедушева,  В. Т. Тарсамаева, Г. С. Ялбакпашева ла ӧскӧлӧри де.   Бу иштиҥ турултазында орус-туба сӧзлик тургузылды. Ого он сегис муҥ сӧстӧр, сӧсколбулар ла эрмектер де кирген.

Тургуза ӧйдӧ орто ло јаан балдарга керектӱ хрестоматия чыгарганыс. Онойдо ок Анастасия Семеновна Тодожокова туба тилле куучындажар бичик (разговорник) јазаган.  Бис олорды «Алтын-Туу» бичик басмага табыштырарга белетеп койгоныс, јаҥыс ла эксперт комиссияныҥ јарадузын сакып јадыс. Мен сананзам, кандый ла тил ундылбазын деп, ондо алфавит, бичиири болор учурлу. Онойдо ок алтай тилге ӱреткениле коштой, ас тоолу тургун калыкту кажы ла аймакта  алтай тилле коштой ол калыктыҥ тилине база ӱредер керек. Јӱк онойып, бис ас тоолу этностордыҥ тилин корып аларыс. Тургуза ӧйдӧ кезик школдордо алтай да тилге ӱретпей јат. Туба калыктыҥ оос чӱмдемелдери сӱреен кӧп: табышкактар, кеп сӧстӧр, чӧрчӧктӧр, кай чӧрчӧктӧр. Атту-чуулу чӧрчӧкчилерис, кайчыларыс: Улагашев, Черноева, Туймешев, Таштамышева, Чичкаков ло ӧскӧлӧри де. Балдарыс туба тилин, јарлу улузын јакшы билип, туба болгонынаҥ уйалбазын деп кӱӱнзейдис, иштейдис.

Мен јуукта Москвада ӧткӧн билим-практикалык конференцияда турушкам. Ол тӧрӧл тилдердиҥ курч айалгазына учурлалган, кӧп улус куучын айткан, кӧп курч сурактар кӧдӱрилген. Мен эвенк эпшиле таныжып алгам. Ол меге мобильный телефонго  ойынныҥ приложениезин тургузып, кийдирери керегинде айткан. Ол  јопон программа – канча ла кирези кӧп сӧстӧрди   чын бичизеҥ, ончо ло кирези кӧп баллдар аларыҥ. Тил билбес бистиҥ балдарга ол сӱреен јараар эди.  «Бойым бу программала иштеерим, турулта болзо, сениле колбуга чыгарым» — деп, эвенк таныжым айткан».

Анастасия Семеновна Тодожокова ӱредӱликтиҥ министерствозында алтай тилдиҥ  ӱредӱчилериниҥ, алтаеведтердиҥ ле   тилле колбулу  ӧскӧ дӧ ишчилердиҥ турушканыла јуун ӧткӧнин эзетти. Ол јуунда тӧрӧл орус тил ле тӧрӧл алтай тил ӱредӱниҥ стандарт программазына кирет, ада-энелер балдары кандый тилди ӱренерин талдаар учурлу деп айдылган. Бу јуунда Госдуманыҥ депутады И. И. Белеков ас тоолу тургун калыктар јуртаган кажы ла јуртта алтай тилле коштой диалект тилине ӱредер керек деп айткан эди.

«Бис эмди бастыра туба укту ада-энелер алтай тилди, онойдо ок коштой туба тилди ӱренерин талдазын деп иштейдис – деп, Анастасия Семеновна куучындады. – Јаҥы ӱредӱлӱ јылга јетире, чӧрчӧкчи Черноеваныҥ 100 јылдыгына уткый, бис «Ак-Тайчи» деп кай чӧрчӧкти алтай тилдеҥ туба тилге кӧчӱрип саларыс. Онойдо ок Улагашевти, Туймешевти ле арткандарын база кӧчӱрерге турубыс. Бу улустыҥ чӧрчӧктӧри алтай тилле чыккан да болзо, бир де катап тӧрӧл туба тилле чыкпаган. Кӧчӱришти Августа Сафроновна,  Надежда Федоровна ла мен эдип јадыс. Бис онойдо ок туба тилле «Алтын-Тайа» деп баштапкы хрестоматия-бичик чыгардыс.

Балдардыҥ садиктеринде тӧрӧл тилин ӱредерин баштаар керек. Бис олорго оогош бичигештер, оноҥ таныктӧс тургузып чыгарарга база амадайдыс. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ туба балдар ары орус та, бери алтай да эмес. Алтайда баштапкы филолог-билимчилердиҥ тоозында туба уктулар болгон: баштапкы алтай таныктӧстиҥ авторы Каланаков, Чунжекова, Тощакова, Чумакаева. Олор литературный алтай тилди ӧскӱрери јанынаҥ кӧп иштегендер.

Он јыл кайра Сурна Борисовна Сарбашева (ол эмди ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединиҥ деканы) туба алфавит тургузып, диссертациязын корулаган. Туба сӧстӧр айдылганда,  алтай алфавитле,  таныктарла бичиирге келишпей турган. Айдарда, алтай алфавитке ӱзеери база алты танык кошконыс. Тӱрк кӧп тилдерде туба таныктарга јуук таныктар бар. Бу факультетке туба тилле специалист белетеер амадула бир студент кийдирер јӧптӧжӱ бар. В. Кончевтиҥ студиязына Улагаевштиҥ јайалталу баркачагын кийдиргенис. Ол Урлу-Аспакта јуртаган учун, интернатка кийдирерге јӧптӧжӧдис.

Эмди бистиҥ амаду – грант ойноп алала, тегин ле јадын-јӱрӱмде тузаланып турган сӧстӧрди де болзо,  Google аайлу этирте электрон бӱдӱмле чыгарары. Онойдо ок туба тилле ого јӱк бир кай чӧрчӧктӱ дисктер чыгарарга турубыс.  Улус тӧрӧл тилин угуп, сонуркап турзын, чек ле ундыбазын деп. Оогош балдарга мульфильмдер јакыдарыс, јаандарга да, оогошторго до туба тилле моноспектакльдар  тургузар керек».

Надежда Федоровна Ельденованыҥ куучындаганы: « Мен Шабалин аймакта чыккам,је Чой аймактыҥ Кузя (Каракокшо) јуртында ӧскӧм.  Школго барарымда, орус тилди билбес болгом. Эмди ондор јылдар ӧткӧн соҥында јӱрӱм сӱреен тӱрген кубулган. Јаан да улус, балдарды айтпай да јадыс, тӧрӧл тилиле эрмектешпейт. Тил ундылып браады. Бис кӧчӱришле экинчи јыл иштеп турубыс, кӧп сӧстӧрди такыптаҥ эске алынарга келижет. Тилди балдарыс билзин деп, байла, биледе куучындажар керек.  Туба тил – ол телекейде элбеде таркаган тӱрк тилдерге кирип јат деп јартаарга келижет. Онойдо  кажы ла балага јартаар керек деп бодойдым. Бистиҥ акту кӱӱнисле бӱдӱрген бу ижис турулталу, тузалу болор деп иженедим».

Акту бойлорыныҥ кӱӱниле, ийде-кӱчиле тӧрӧл тилин орныктырып, јаш ӱйеге артырып койорго иштенип јӱрген бу улусла оморкоор керек. Је эҥ ле учурлузы эткен ижин кепке базарга, эл-јонго јетирерге болужар керек деп бодойдым.

Н. Бельчекова