Алтайдын Чолмоны

«Алтайым ийде-кӱч берет»

18.06.2019

Кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде А. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде солун кӧрӱ-выставка ӧдӧри элбеде јарлалган. Ондо јиит јурукчы Аржан Ютеевтиҥ јуруктары тургузылар.

Кычыраачыларыс јайалталу јерлежиниҥ једимдери керегинде бичимелди газедистиҥ бӱктеринеҥ бир јыл кайра кычырган ла болбой. Ӧткӧн амыралта кӱнде Аржан иштеп турган Красноярск каладаҥ Алтайына самолетло учуп ла келеле, бисле туштажарга јӧпсинди. Оныҥ ижи, тӧрӧл јерине экелген баштапкы кӧрӱзи керегинде куучынысты јарлайдыс.

—Аржан, элдеҥ ле озо ижигердиҥ аайы, ишмекчи кӱнигер керегинде элбеде куучындап берзегер?

—Мен Россияныҥ художестволор аайынча академиязында ла иштейдим, 2017 јылдаҥ ала. Ол јуранарыныҥ, скульптураныҥ ла архитектураныҥ Санкт-Петербургтагы И. Е. Репинниҥ адыла адалган государстволык академический институдыныҥ филиалы болуп јат. Ондо Владивостоктоҥ, Уралдаҥ ла Сибирьдеҥ улус ӱренет ле иштейт.

Кажы ла јурукчы таҥынаҥ иштеер кыпту. Иштеер баштапкы ӱч јылдыҥ туркунына бойымныҥ кӱӱнимле, јайым темаларга јуранадым. Јурукчы улустыҥ иштеер ӧйи башка-башка болот, тӱнде де иштеп турган улус бар. Мен эртен тура ла барып, эҥирдиҥ сегис-тогус саадына јетире иштенедим. Иш ӧйинде јаантайын башка-башка кӱӱлер, кожоҥдор угадым, ол јогынаҥ иштенерге кӱч.

Ӱредӱ ӧйинде иштеер темаларысты ӱредӱчилерис берип турган болгон — натюрморт, портрет, пейзаж… Эмди бис јайым учушта, бойыс талдайдыс. Мениҥ јайаандык јолым, кӱӱним бойы ла Алтайымныҥ тӱӱкизине тартты. Јуруктарым чыккан-ӧскӧн јеримле, оныҥ јебрен тӱӱкизиле тудуш учун, кӧп сабада алтай кожоҥдор, алтай кай, кӱӱлер угадым. Ол ӧйдӧ эдерге турганым кӧзиме иле кӧрӱнип келет: баатырлар, камдар, чӱм-јаҥыс, кеп-кийимис…

—Јураган иштеригерди кӧрзӧ, чек фотојурук ошкош. Бу јуранарыныҥ таҥынаҥ эп-аргазы ба, јуруктар канча кире ӧйгӧ бичилет, кеми кандый болот?

—Карандашла јураар техника «аҥылу графика» деп адалат. Мен оныла 2014 јылда бир јурукчыныҥ ижиниҥ копиязын эдип турала јууктада танышкам ла ол ичиме кирип, јарап баштаган. Кийнинде ӧйдӧ бу техникала бойымныҥ сананган иштеримди бӱдӱрип баштадым, ол тоодо «Кайчы», «Тишина» деген иштер. Олор кӧргӧн улуска да јараган. Мынайып, кӧрӱлерге канча иштерим эдилди. Бу техникала јуранып турган јурукчылар бар ла, је санат шиҥдеечилер мениҥ иштеримниҥ аҥылузын темдектеп, та кандый да иле кӧрӱнбес, јажыт сӱрлер, кӧлӧткӧлӧр барын айдат.

Чындап та, чике портрет јураарынаҥ мен туура барып калгам, нениҥ учун дезе, портрет — ол бу ла деген бир ле кижи. А мениҥ баатырларымныҥ чырай-јӱзи кӧлӧткӧдӧ, кӧрӧӧчилер оны шыкап, сезип, јетире сананып, кажызына ла оны башка эдип кӧрӧр аргалу. Ӱредӱчилеримниҥ айтканыла, кезикте јуруктар ээленип, бойлоры да јетире бӱдӱп калар аргалу…

Јуруктардыҥ кеми јаан: бийиги, тууразы бир метрдеҥ ажыра. Бир иштиҥ бӱдер ӧйи — неделе эмезе айдаҥ ажыра.

—Кӧп улус ижинде кемнеҥ-кемнеҥ тем алып, оны тыҥ тооп турат. Слер телекей ичинде јарлу јурукчылардаҥ кемди аҥылап, јайалтазын, иштерин тыҥ тоойдыгар?

—Ајарып, кӧрӱп турган јурукчылар кӧп лӧ. Је јаанаган сайын аҥылап, јарадып турган јурукчылардыҥ тоозы астаган ошкош. Байла, кижи бойыныҥ ууламјызын, јолын тапса ондый болбой. Је бир јурукчыны аҥылайдым. XVI чактыҥ итальян јурукчызы Караваджоныҥ иштери меге јуук ла јилбилӱ, мен олорды оҥдоп баштадым деп айдарга јараар. Ондо база та кандый да куулгазын, баш јымырагадый јажыттар бар.

—Кӧрӱлерде иштеригерди кандый бир кижи јарадып, садып аларга кӱӱнзеген учуралдар болуп ла турган болбой…

—Эм тургуза јуруктардыҥ бойын сатпайдым. Је кӱӱнзеген улуска копиялар јурап, садып турадым.  Иштеримде, орустап айтса, оригиналдарда ӧзӧгимнеҥ келген агару санаа салылган, оныҥ учун карам болот дезем, јастыра болбос. Анчада ла «Очы Бала», «Баатырлар» деген иштерим. Мастерскойымда иштенип отурала, кезикте јуруктарым тынду, бӱдер салымду, учурлу болгон, башка јӱрӱмдӱ, эмди мени ол јанынаҥ та кем де ајыктап турган деп сезилет.

—Јуруктарды улус јӱрӱмде бойлоры кӧрзӧ, Интернетте бӱктеригер ажыра кӧргӧнинеҥ артык болор эмей, кӧрӧӧчилер олордыҥ куулгазынына алдыртарында алаҥзыш јок. Эл музейде ӧдӧр кӧрӱге белетеништӱ иштер кандый болды?

—Бу кӧрӱни бойым да энчикпей сакыдым. Тӧрӧлимге јетирер, јерлештеримге кӧргӱзер деп тыҥ ла албаданып, санаамга, карын, јединдим. Кӧрӱге текши тооло 33 јурук экелдим. Олордыҥ ортозында јаҥы иштер, бийиги эки метр јуруктар да бар. Олордо јебрен тӱрктер, алтай баатырлар, алтай балдар, тӧрӧл јеристиҥ энчизи јуралган. Оныҥ да учун кӧрӱниҥ ады «Энчи».

Ачылта кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧдӧр. Ол кӱн јуруктарды акча тӧлӧбӧзинеҥ кӧрӧр арга болор. Онойдо ок ачылтада, улусты јилбиркедип, баштапкы келгендердиҥ тоозында розыгрыш-ойын ӧткӱрилер. Сый эдип јерлештерге бир јуругымныҥ кепке базылган бӱдӱми ле башка да јуруктар базылган футболка-кийимдер табыштырылар.

—Кӧрӱге алты јашту балдардаҥ ала келип кӧрӧр аргалу. Олордыҥ кемизи де, Слер чилеп, јурукчы болорго кӱӱнзеердеҥ маат јок. Слердиҥ шӱӱлтегерле, јурукчы болорго турган кижиге кандый болор керек, бойында кандый кылык-јаҥ ӧскӱрер керек, айдып берзеер?

—Јурукчыныҥ ижи кӱч. Мында бир јерге отурарга јарабас. Отурып калзаҥ — ӧзӱм болбос. Јажырбай айтса, кӧп акча-јал иштеп аларга база кӱч. Је јурукчы јолын талдап алгандарга Красноярск, Москва (В. Суриковтыҥ адыла адалган институт) ла Санкт-Петербург (И. Репинниҥ адыла адалган институт) калаларда ӱредӱге барзын деп айдар эдим.

Бойым јаштаҥ ла ала јуранып баштагам. 2004 јылда Горно-Алтайскта јуранарыныҥ школын божотком, кийнинде культураныҥ ла санаттыҥ школында јуранары аайынча ӱренгем ле оноҥ ары Красноярскта јуранарыныҥ институдын 2017 јылда тӱгескем.

Кижиге бойына чокым амадулар тургузар керек. Ол јогынаҥ бойыныҥ јолын табып болбой, ары-бери узак согулып јӱрӱп каларынаҥ айабас.

База бир айдарга турганым: кижи тӧрӧл тилин, чӱм-јаҥжыгуларын, тӱӱкизин билип, ундыбай јӱрер керек.

Бойымныҥ иштерим ажыра мен алтай калыгымныҥ уулы болгонымла, культурамла оморкоп турганымды кӧргӱзедим. Кӧрӱге келген јашӧскӱримниҥ јӱрегинде ада-ӧбӧкӧлӧрис берген энчибисти кичееп алар деген санаа тыҥыыр, Тӧрӧлиниҥ энчизи оморкодор, санандырар, ичкери јӱткидер деп иженедим. Ончо јерлештеримди кӧрӱге кычырадым.

Э. КУДАЧИНА куучындашкан