Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Азыйгызы мындый деп айдып берген энейим

18.06.2019

Jайым куштыҥ эткени

Jаш агашка томылгай,

Jаандарыстыҥ айтканы

Jаш jӱрекке арткалгай.

Кару энем Пӧтӱш Ајысовна Сумешева Какай јыл чыгып, кӱӱк ай jууктап келерде, ак чечектӱ алтайына, ада-ӧбӧкӧлӧрине jана берди. Кычыраачыларды энемнеҥ укканымла таныштырган айас, кайран энем керегинде јӱректеҥ келген сӧстӧрлӧ таныштырадым.

Бӱткен jерим бӱдӱн алтын,

чыккан jерим чын алтын

Угы-тӧзим, ада-ӧбӧкӧм туку Кадын ичинеҥ келген тоҥжаандардаҥ. Ол ӧйдӧ кӧчкӱн улус jуртта кандый бир jарашпастар болзо, бала-барказын, мал-ажын, ар-jӧӧжӧзин артынып, jер солып кӧчӱп барар. Бу улус Беш бажына келип токтогон. Тӧс угы Астамчы, оныҥ уулы Чумашкадаҥ Копей, Копейке, Ӱлӱке, Илӱшке, Самташ, Меҥдеш, Окпош, Куйка чыккан. Ӱлӱкениҥ ӱйи Чӱрмеш Беш ичиниҥ иркиттеринеҥ. Кызы Карын, уулы Ајыс. Чӱрмеш jаанам ус кижи болгон, тере илеп, бай улуска тон кӧктӧӧр, чакыга атту келип тӱшсе, оны уткугылаар. Карындажы Тасмас jаап клееткен jааштый, айаза берген кӱндий кылыкту кижи болгон. Балдары Jалку (Ајый), ол Солум таайды азыраган. Jаланныҥ кыстары Кан ичинде, уулы Петке Тарпаков болгон (мында энем-эшке jадып туратаны санаама кирет). Jинjибей Кан ичинде jуртаган. Илӱшке карындаштаҥ – Боролдой абаш, Чечек эjебистеҥ – кызы Зоя. Эртечи акабыстаҥ Сергей, ол балдардыҥ туразында ӧскӧн, санаалузы коркыш, врачка ӱренип jӱреле jеткерге учурап, jанып келген. Мында колхозко кой-мал ижинде иштеген. Камайдаҥ кижи алган, ӱйи Тамара. Олордыҥ балдары Саша, Миша, Галя.

Адыбыс jаҥыс чакыда,

jерибис jаҥыс ӧзӧктӧ

Мен Шыргайты деп jуртта Курманты Кобыда 1928 (Улуу) jылда чыккам. Пӧтӱк эдип ийерде чыккам, оныҥ учун Пӧтӱш деп адаган. Кинимди Келеш деп кижи кескен. Адам тоҥжаан сӧӧкту Ајыс, бӧкӧ, чыйрак кижи, энем сойоҥ сӧӧктӱ Шыҥкырак Шоҥкоровна, jымжак кылыкту, аскан казаны сообос, кӱндӱзек кижи болгон. Ол одузынаҥ таайлар Шонкоровтор, бӧлӧлӧр Бошпор ло Майаныҥ бала-барказы бар.

Бис ӱч бала болгоныс, бирӱбис кичинекте божоп каларда, мен Бӧдӱр карындажымла кожо артканыс. Беш jашту болорымда, адамды колхозтыҥ буказы учун он jылга айдай берген. Бичик билбес кижи табыш-эш jок ло барган. Кийнинде угуп ийер болзо, Уралдыҥ аҥдык кырларында ссылкада jӱрген. Энем ага-карындаштарыма jанадым деп айдарда, jаанам калjуурып, баратан болзоҥ, бойыҥ бар, балдарды артыр деген. Мени адамныҥ Карын эjези ле иркит сӧӧктӱ Сумешев Темден jестем азыраган. Эjемде ле jестемде балдар jок болгон, jестем меге бойыныҥ Сумешев деп ӧбӧкӧзин берген.

Jестем jемшиктеп jӱрер кижи болгон. Школды Шыргайтыда ла Бешпелтирде ӱренгем. Александр Григорьевич деп качыдаҥ коркыйла, тӱрген кычырып, тоолоп ӱрене бергем. Карын, мында энемниҥ айлына кирип, ажанып аларым. Шыргайтыда коркышту кӧп арба, сула ӧзӧр болгон, jуулыжып, Чалчикова Унуттыҥ энезиниҥ сокызына талкан, кӧчӧ согорыс. Бу ла ӧйдӧ Унуттыҥ сабарын сокыга балбара согып ийген туш болгон.

Амыр jӱрӱмди 1941 jылдыҥ јуузы бусты. Ол тушта теҥериде кып-кызыл таҥдак болгоны санаама артып калган.

1941 jылда јестемди атка учкаштырып, пересыльный пунктка Кӧдӧти ажыра jетиргем. Албатыныҥ кӧби коркыш. Jестем бажымды сыймап: «Кӱн эртеде jан, балам» — деп айткан. Ол ло кӱсте похоронка келген. Ачузын не деп айдар…

Аш-курсак ӱзе фронтко. Тӱнде аш кладтаар, тӱште сноп буулаарыс. Кӧдӧтиде карындажымла кожо кой кабырганыс. Бӧрӱ деген немениҥ кӧби коркыш болгон, бис экӱ олордоҥ коркыырыс. Jаныста тоҥжаан сӧӧктӱ Торбок акабыс бисти килеп азыраар, кандый болуш керек, абамга ла баштанарыс, уулы Камылды коркыш чотчыл кижи болгон. Ол ӧйдӧ jаҥыс сӧӧктӱ улус бой-бойлорына кару болгон, jаҥыс jаан чадыр айылда jуртагылап jадар. Санаа, Нӧкӧр акабыстар, эjебис Тадыш, jаан Адучы байдыҥ кызы Тахтаев Кӱчӱктиҥ энези. Ол ӧйдӧ «Большевик» колхозтыҥ председатели Тонгужанов Jаҥар акабыс иштеген, оны jууга база апарган. Бастыра уур-кӱч иште бис, балдар, бригадага jӱреле, ас эт берип турарда, jанарга сананганыс. Салак ӧрӧкӧн аҥтара тон кийеле, jолдо кӧрмӧс болуп кортылдаарда, кайра jанганыс, ол керегинде Улужай бичигинде чийет. Бу ла ӧйдӧ бастыра шыркалу адам jанып келген. Кӧрӧр болзо, бу кижи генерал Рокоссовскийдиҥ «Бир алтам кайра jок» деп тӧзӧлгӧн штрафной батальонында кату эжиктеҥ барган улусла кожо jуулашкан. Салымы бек болуп, тирӱ арткан. Албатыныҥ кӧбиле jеҥӱни ал согорыс деп, адам ижендиретен. Адам энемди барып кӧрӧлӧ, кайра jанбас, карындаш сӧӧкту кижиге бартыр деген. Оноҥ Jаш jеҥемди алган, jеҥем Солумай деп уулду болгон. Олордыҥ балдары Михаил, Тамара, Нина, база бир уул болгон, ол jада калган. Jеҥем баладаҥ улам божогон. Мишкени Майкак эjебис алып азыраган.

Jуу 1945 jылда май айда божогон, jеҥӱге сӱӱнип, jаан казан аскан, jуун ӧткӱрилген.

Jаҥы jӱрӱм

Мен 1946 jылда Беш-Ӧзӧккӧ кижиге келгем. Уур буудактарды ӧдӧргӧ энем болушты, ол айлына Бырчыт акабыстыҥ уулын Петекти, jеенин Куранды jӱргӱзип азыраган. Кебезенге агаш агызып Араjан эjебистерле кожо jӱрдим. Арык аттарды jединеле jойу jанарыс, jолой jакшы улус айлына кийдирип чайладар, картошконыҥ терезин jип jӱрдибис. Ол ӧйдӧ jаҥыс карындажым агаш агызып барала, Ак-Јӱрек деп jерде (Турачак аймак) сууга барган, кожо jӱрген улус ондо jууп койгондор. Ӱйи Jаҥарчы карынду арткан, оноҥ чыккан кыс бала Иженер (Варвара Петровна). Карындажым Бӧдӱр Иженер сыйнымныҥ jаан уулы Аматка кеберлеш, кожоҥдозо, ӱни jараш, чийзе, почеркин кайкаар болгом. Мен оны сананып, тӱнде ыйлап турарым, оноҥ тыҥ оорыгам.

Бир ӧйдӧ Белокурихада «Дом алтайки» болгон, ондо курстар ӧткӧм. Курсак быжырар, кӧктӧнӧр, вышивать эдип, ару-чекке ӱреткен. Оноҥ келип јадала, Кумжулуда карындажым Мишкеге барып јолыктым.

Тӧҥӧзӧк тӧзи бек болбой,

Тӧрӧгӧн кӱӱни кӱн болор

Кайыҥ тӧзи бек болор.

Карындаш кӱӱни кӱн болбой.

Бу јӱрӱмди эске алынарга кӱч те болзо, је ундыыр арга јок.

Чактаҥ арткан корболу

Энем Сумешева Пӧтӱш Ајысовна беш бала азыраган, кандый да иштеҥ туура калбай иштеген.

Энемниҥ ижиндеги једимдерин кӧп тоолу кайралдары недеҥ де артык керелейт. Оорыдым, чыладым деп качан да айтпай туратан. Бисти кичинектеҥ ала кандый иш эдерге ӱретпеди деер: талкан, кӧчӧ согорына, мал-аш кичеерине, ӧлӧҥ чабарына, амтамду курсак азарына таскадып ӱреткен. Бойы тере илеер, тон, бӧрӱк, ӧдӱк кӧктӧӧр, ийне-учугы jаантайын бойыла кожо. Бастыра jӱрӱминде баштапкы jерде иш ле ӱредӱ болгон.

Ӱредӱчиниҥ jакылтазын бӱдӱрип албазаҥ, бичикчи улустаҥ сура деп ийер. Мен бир катап бодолгоны Шурка таайга бододоло апарарымда, Августа Михайловна бу мыны jаан кижи бодоптыр деп билип ийген jокпо. Бистиҥ айылда баш кайырчакта кӧп бичиктер болгон. Эҥирлер сайын солун чӧрчӧктӧр кычырарыс, табышкактар табарыс. Бу ӧйгӧ jетире балдарыныҥ балдарыныҥ балдарын кӧрӱжип, jакарып айдар: «Су-алтай тилге балдарды ӱредер, ада-ӧбӧкӧгӧр jиген курсакты jигер. Эмди jуу-чак эмес, кандый ла ишти кӱчсинбей бӱдӱргер, мал-ажарды ычкынбай, бала-баркагарды шымды, шыраҥкай эттире азырагар». Бу ла балдардыҥ азырап турган кулунын кӧрӱп, jараш этире уткалап айдып ийер:

Эки кулак сертейген

Эмдик турган болбайсын,

Айры кулак сертеҥдеп,

Ат балазы болбайсын.

Кажы ла jӱрӱмниҥ учуралына кеп-куучынды келиштире куучындап, айса болзо, кеп сӧслӧ кыскарта jартап ийер. Балдар балыктайла келзе, уткалап айдар:

Эне Бештиҥ эки суу,

Эбирип аккан болбайсын,

Кайран Бештиҥ кара суу

Кайнап аккан болбайсын.

 

— Канча балык тудулган?

— Балык jок, jаана.

— Бачалдыра, бу кайткан — деп ачуурканып айдар. — Айларда ижерди jетире этпей барганар, оныҥ учун кудай бербеген эмтир.

Эне Бештиҥ эки суу

Эреени jок балыкту,

Эне Беште бойлорыс

Эреени jок jыргалду.

Алтайдыҥ эм ӧлӧҥдӧрин jуур, оныҥ учун бистиҥ кичинек сыйныбыс бастыра jӱрӱминде биологияныҥ ла химияныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп, амыралтага барды. Акам врачтыҥ ӱредӱзин божодып, улуска быйанын jетирет. Ортон сыйнымныҥ профессиязы база ар-бӱткенле колбулу, оныҥ балдары эмчи болуп Москвада, Каспада иштегилейт.

Азыйда бистиҥ jаныста коркышту кӱӱнзек орус улус jуртаган. Арзамас ла Марчук одын тартып экелип берер. Проскуриков, Метковский аҥдап барза, тапкан-јӧӧгӧниле ӱлежер. Одынды сӱӱртеп jӱрер, киреелӱ Антроп Малофеевич кезип ийер. Айрууш, тырмууш, чеденин чыныктаарын Богустаев Степан ӧрӧкӧн, jестем Н. М. Тыдыков, С. Ф. Баженов ӱзе болужар. Jымжак ӱндӱ Кӧҥӧлӧй jеҥем бисти, балдарды, кӧрӱжер болгон. Ол болушкан улустыҥ бала-баркаларына энемниҥ алкыжы jетсин.

Анчада ла бир учуралды jылу эске алынадым. 70 jылдарда алтай аракызын кеден таарга jӱктенип, Оҥдойдо сыйнын айылдаган. Jеҥем Jаҥарчы, кичинек Ӧлӧҥчи, мен једип барарыста, кой сойылган, кур курчалган. Jамы кудала кожо кандый jараш jаҥар кожоҥдор чӧйилген. Володя jестем бисти мотоциклге отургызала, Хабаровкада Кавалердиҥ айлына апарган. Ондо каска кийип алган jеҥемди кӧрӱп, «бу слер Терешкова туругар не» деп кокырлаган эди.

Ӧйдиҥ кандый да уур-кӱчтерине турумкай, ичкери барганы ол jӱрӱмниҥ толкузы, оны канай jӱрерин кажы ла кижи бойы талдайт. Јанында кандый улус учураар, олордыҥ камааны база jаан деп бодойдым. Энемниҥ кӧп айткан куучындары, кожоҥдоры артып калды. Калганчы ӧйдӧги кожоҥы биске кереес јакылта кептӱ артып калды:

Айры кулак сертеҥдеп,

Аҥдар кайда jӱрет не?

Ак санааны сананган

Акалар кайда jӱрет не?

 

Эки кулак сертеҥдеп,

Эликтер кайда jӱрет не?

Эки кӧзи мелтиреп,

Эjелер кайда jӱрет не?

 

Кайран Бештиҥ ичинде

Карыганча карузыжып jӱрӱгер,

Эне-Бештиҥ ичинде

Энчилӱ jакшы jӱрӱгер…

Энемниҥ айтканы учурлу да, ийделӱ де. Кӱӱнис болгон кару энейис, слер биске недеҥ де кару…

Ю. Кукпеева,

Беш-Ӧзӧк јурттаҥ

Фотојурукта: энебис Пӧтӱш Ајысовна ла ӱӱре-јелези Шемдышева

Јаҥарчы Нӧкӧровна

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина