Алтайдын Чолмоны

Эрjинедий мал-ажыска аjару

18.06.2019

Кÿстиҥ сыгын айында öдöтöн Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ла Эл Курултайыныҥ талдаштары экилези jаан учурлу. Jе кöп улустыҥ санаазыла, тергеениҥ башчызын талдаганы баштапкы jерде турар учурлу. Башчы ла ого башкартып турган бÿдÿреечи jаҥ ал камык jÿрÿмдик сурактардыҥ аайына чыгары ла jÿрÿмде бÿдÿрери учун каруулу.

Бÿдÿреечи jаҥ деп бис jаҥыс республиканыҥ башкарузын, министерстволорды ла ведомстволорды эмес, jе каладагы ла аймактардагы муниципал jаҥныҥ тöзöмöлдöрин, jурт jеезелерди база ондый бÿдÿмдÿ деп кöрÿп jадыбыс. Республиканыҥ башчызы онойдо ок федерал тöзöмöлдöрлö бек колбуда иштейт, jондык биригÿлерле jöптöжöт. Чокымдаза, ол тергеениҥ jÿрÿмиле тудуш бастыра ууламjылардыҥ ижин аjарып, олордыҥ öзÿмин jеткилдеер учурлу деп оҥдооры бистиҥ албаты ортозында jаҥжыгып калган.

Jе керек jÿк ле эл-jонныҥ мындый кöрÿминде эмес – айалга чынынча ла ондый. Jасактар jöптöп турган депутаттар чыдуларыс башка дейле, чокым иштиҥ турулталары учун каруузына туратаны jок. Айдарда, эҥ jаан некелетелерди эл-jон башчыныҥ ла башкаруныҥ алдында тургузат.

Мындый айалгада Россияныҥ Президенти Владимир Путин тулаан айда Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бÿдÿреечизине jиит политик Олег Хорохординди тургусканы быjылгы эҥ jаан кубулталардыҥ бирÿзи болгоны jарт. Бу кÿндерде jиит башкараачы бу jамыга тургузылганынаҥ бери 100 кÿн толор.

Республиканы башкарып баштаганынаҥ ала О. Хорохордин Москвадагы бир канча федеральный органдардыҥ башкараачыларыла, ороон ичинде jарлу улусла туштажулар öткÿрип, олордыҥ Туулу Алтайга болужар аргаларын шÿÿшкен. Бистиҥ тергееде башкаруныҥ ижин баштаарынаҥ башка ол кöп тоолу окылу туштажуларда туружат. Удурумга башчыныҥ ижиндеги база бир jаан ууламjы – аймактарла jорыктап, улусла jолыгып, куучындажып, олордыҥ öҥзÿре сурактары аайынча иштеери болот.

Бистиҥ газетте бу jол-jорыктарда ла туштажуларда шÿÿжилгени ле айдылганы керегинде толо бичилген де, бичилет те. Кöдÿрилип турган сурактар jаан учурлу болуп турганы учун олор керегинде jетирÿлер элбеде эдилгенин кычыраачылар аjарып ийген болбой.

Темдектеп айткадыйы – Олег Хорохордин мында иштеп баштаганынаҥ бери бир де курч сурактаҥ туура баспай, ончо уур-кÿчтерди шиҥдеп, керек тушта jедикпестерди илезине чыгарып, улуска чокым каруулар ла jартамалдар берип турганы. Оныҥ мындый ижине кöп улус аjару эдет.

Кыска öйдиҥ туркунына кöп аймактарда jонjÿрÿмдик объекттерди тудары эмезе бÿткÿлинче чыныктаары jанынаҥ jакарулар берилерде, бу иштер башталып калды. Öскö учуралдарда, удурумга башчыныҥ аjарганыла, уур-кÿчтерди jетире шиҥдеп, кандый иштер öткÿрерин jаан эмес öйгö чокымдап алар керек. Ол онойдо ок республика мынаҥ ары канайда ичкери барары аайынча кöрÿмин айдат.

Мынаҥ озо jылдарда республика ла аймактар кеминде jаҥныҥ jединген jедимдерин темдектеп тура, Олег Хорохордин jедикпестер ле jастыралар болгонын jажырбай, ачыгынча кöргÿзет. Оныҥ шÿÿлтезиле, чынды jажырзабыс, öрö öҥдöйöр аргаларыс jок болор.

Бу бичимелде экономиканыҥ бир jаан учурлу ууламjызын алып кöрöктöр. Узак öйгö чыгара оны айландыра блааш-тартыштар да öдöтöн, санаа-укаалу шÿÿлтелер де айдылатан, jе оныҥ салымы тÿҥей ле jетире jарталбай турганы jаҥда да отургандарга, тегин де албатыга тирÿ шыра болуп калганына бодолду. Куучын jурт ээлемис керегинде.

 Эттиҥ баазы

Кÿÿк айда Кан-Оозы аймактагы «Меркит» деп ООО-ныҥ башкараачызы Александр Кулаков олордыҥ ээлеминиҥ ижиле таныжарга келген республиканыҥ удурумга башчызына бир кезек амадуларын куучындаган. «Меркит» кöп саба учуралдарда уй-малды тирÿ бескезиле садып jат. Ороондо jарлу «Мираторг» деп компания бу этти садып алала, белетеген аш-курсагын, ол тоодо ойто бистиҥ тергеедöӧн, садуга экелет.

А. Кулаковтыҥ айтканыла, бойлорыстыҥ аргачыларыска jöмöлтö эдилип, иштейтен аргалар тöзöлгöн болзо, бу эттеҥ курсак-тамакты jербойында белетеп, jедимдÿ садып, бастыра кирелтени туура божотпой, мында артыргызар эдис.

Кан-Оозы аймакта этле иштеп турган база бир jаан предприятие – «Эт-Опт». Ол улустыҥ табыштырып турган jоон малын сойып, аш-курсакты бойы белетейт. Бу ООО-ныҥ jааны Андрей Фролов этти jербойында ла тузаланар керек деп шÿÿлтелÿ. Ондый да болзо, продукция мында тыҥ ла садылбас болбой. Рынок оогош, баалар бийик.

Бистиҥ билерисле, кезик ченемелдÿ ле арга-чакту аргачылар, ол тоодо мындый jаан ээлемдер, этти öскö тергеелерге jарамыкту баага болуп саткылайт. Таҥынаҥ ээлемдерге ле тегин улуска уй-малын ыраада тартып апарарга öткÿре баалу болуп турарда, олор кöбизинде мындагы эткомбинаттардӧöн эмезе тууразынаҥ келген öдÿштиреечилерге саткылайт. Калганчылары бааларды jабызадарга умзангылайт – кажызы ла jакшы кирелте аларга турбай.

Jурт jаткандарга этти садып алатаныныҥ баазы jарабай да турза, öскö арга jок. Койлордыҥ баазы база jаан эмес. Кöптöҥ сатканынаҥ jаан кирелте болбос. Кöп алтайлар калганчы jылдарда кой азыраары чыгымду болуп калган деп комыдажат. Оныла колбой арга ла болзо, бу тындуларын туристтерге бир-эки баштаҥ садып ийерге албадангылайт.

Jе кой öскÿргени алтай улустыҥ азыйдаҥ бери jаҥжыккан кереги болордо, мыны, кирелтези ас та болзо, кем таштайтан? Онойдо ок уй-мал да, jылкы да болзын, олорго баалар эптÿ эмес те болзо, олорло улам сайын уружары чылаазынду да болзо, jурт jердиҥ улузына, анчада ла алтайларга, бу иш jебреннеҥ келген культурабысла, тÿÿкибисле бек колбулу артып, оныҥ ÿстине кöп jылдарга аргаданатан эп-арга болуп артат, кöбизиске сок jаҥыс.

Jуукта Оҥдой аймактыҥ башчызы Андрей Мунатов бистиҥ газетке куучын-эрмек айдып, инвесторлордыҥ баалары кандый болуп турганыныҥ темдегин кöргÿскен. Оҥдойдо эттеҥ аш-курсак белетеер цехке акчазын Новосибирсктиҥ улузы салган эмтир. Цех jылына 10 муҥ тонна этле иштеп, сервелаттар, колбасалар чыгарып, оны öскö тергеелерде садат. Бир килограммныҥ баазы 500-600 салковой. Кандый да jакшы колбаса болзо, бистиҥ улус мындый баага чыдап болбозы jарт.

Ол ок öйдö магазиндерде эмди мындый курсактыҥ ондор тоолу бÿдÿмдери jадат – узуны да, jаражы да кöп. Баалары да кезикте бийик эмес. Jе ондый jеҥил баалу курсактыҥ чыҥдыйы бийик деп айдып болбозыс. Ого кöрö, бистиҥ аймактарыста эттеҥ белетелип турган курсак канча кире ару ла чыҥдыйлу болгонына бÿдерге jараар.

Темдек эдип, Туулу Алтайда эдилип турган сырды, сарjуны, бир кезек öскö курсакты алзабыс, онызы сÿрекей jакшы. Баазын кöрзö, магазиндерде jатканынаҥ тыҥ бийик эмес. Амтамы дезе башка. Улус ачыгынча айдат: «Резина чайнаганча, рыноктоҥ бистиҥ курсакты, эмеш баалу да болзын, садып аларым». Jада тура керектиҥ аайын там ла кöп улус аайлап алат ошкош. Оныҥ учун кичÿ тöрöлисте белетелип турган аш-курсакты эм тургуза бир де кöпчитпей, ток, ару ла чыҥдыйлу деп айдар арга бар.

Республиканыҥ удурумга башчызы эттеҥ курсакты jербойында белетеер керек деп бÿткÿлинче jöпсинет. Оныҥ тургускан амадуларыныҥ эҥ баштапкылары jурт ээлемди орныктырары, улуска иштеер jерлер тöзööри, эл-jонныҥ кирелтелерин бийиктедер аргалар табары, аргачылыктыҥ, анчада ла таҥынаҥ аргачылардыҥ, öзÿмин jеткилдеери.

Амадулар бой-бойыла бек колбулу. Кажызын да алза, jурт та, кала да jерде jаҥы кичÿ ле орто предприятиелер, ээлемдер тöзööри учурлу болот. Оныҥ учун, темдектезе, эттеҥ курсак белетеерге, тÿктеҥ кийим кöктööргö, агаштаҥ эдимдер эдерге, öскö jÿзÿн-башка ууламjыларла иштеп, jонго до туза экелип, бойлорына да кирелте аларга турган улуска jол удабастаҥ ачылар керек.

Мал-аш ла эттиҥ курсагы керегинде айдар болзо, бажынаҥ ла ала кичÿ амадулар бар болгонын чокымдап алзабыс jакшы. Тегин jурт jаткандарда ла таҥынаҥ ээлемдерде продукциязын – эт те, тÿк те, ноокы да, öскöзи де болзын – jарамыкту баага табыштырар айалгалар тöзööри jанынаҥ иштер башталар керек. Эттеҥ аш-курсак белетеерге турган улуска, курсагын мында садар арга болзын деп, баазын канайда да кирезинде тудар керек.

Мындый сурактар jаан удабай ла шиҥделер ле шÿÿжилер деп, Олег Хорохордин айдат. Бу ууламjыда темдектелген алтамдардыҥ ортозында – тоолу ла улус государстводоҥ «блат» деген неме ажыра субсидиялар алатаны токтодылар. Тергееде государстводоҥ болушты таҥынаҥ ээлемдер ле предприятиялер алар учурлу деп, республиканыҥ удурумга башкараачызы темдектеп салган. Jуук öйлöрдö эдиниҥ, сÿдиниҥ, ноокызыныҥ ла тÿгиниҥ чыҥдыйы бийик мал-ашты öскÿрерине кöчöрин jеткилделер.

Jурт ээлемниҥ текши уур-кÿчтери

Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бÿдÿреечи Олег Хорохордин бастыра аймактарды эбирип келеле, кöп jурттарда эл-jонло туштажулар öткÿрген. Туштажуларда улус башка-башка уур-кÿчтерди ададылар – jÿрÿмниҥ текши кеми там ла jабызап браатканынаҥ ала jурт jерлердиҥ чокым курч сурактарына jетире.

Анайып, Оҥдойдо öткöн jуунда Кеҥидеги СПК-ныҥ башкараачызы Владимир Шадрин jурт ээлемге республикан бюджеттиҥ jÿк ле 1,5% чыгарылып турганын темдектеген. Бу отрасльга чыгымдалып турган акча табынча астап баштаганынаҥ бери чындап та кöп jылдар öткöн. В. Шадриннеҥ jурт ээлемниҥ öзÿмин jöмööрине бир öйдö бюджеттиҥ 7% берилетенин угуп, бис бу керектер 2000 jылдардыҥ бажында болгон деп эске алынадыс.

1990 jылдарда бюджетте акча коркышту ас болгон. Jаҥы чак башталарда, айалга бастыра ороондо оҥдолып келген. Бисте jурт ээлемге аjару кезем тыҥыйла, jаан удабай jаҥ солынарда, берилип турган акча ойто кыскарып калган. Öскö тергеелерде айалга башка-башка. Jе бистиҥ республиканыҥ аҥылузы – албатыныҥ 75% jурт jерде jатканы.

Тергеениҥ бу аҥылузына Олег Хорохордин jаан аjару эдет. Оныҥ угусканыла, республиканыҥ öзÿминиҥ jаҥы стратегиязында jурт ээлемниҥ öзÿмин jöмööри баштапкы jерде турар. Мындый амадула башкарынып, республиканыҥ удурумга башчызы бÿдÿреечи jаҥла, Эл Курултайдыҥ депутаттарыла öмö-jöмö jурт jердиҥ кöп öҥзÿре сурактарын бÿдÿрип салар кÿÿндÿ. Республикан ла муниципал бÿдÿреечи jаҥдардыҥ кажы ла уур-кÿчти jеҥерге ууландырылган иштериниҥ чыҥдыйын ол ченегендÿ кöрöрин темдектейт.

Оҥдойдогы туштажуда мÿстÿ аҥ öскÿрерине jöмöжöри, аймакты тÿндÿкке тÿҥейлелген jерлерге кийдирер аргалар бедиреери, аймактагы культураныҥ 35 jылга тудулбаган ла jазалбаган тураларын чыныктаары эмезе jаҥыдаҥ тудары, jолдорды jазаары ла оноҥ до öскö сурактарды бÿдÿрериниҥ аайы-тööйин кöрöр деп jöптожÿге келдилер.

Кÿрлерди ле jолдорды jазаарына республикага беш jылга бÿдÿретен иштерге 11,5 миллиард акча берилип турганыла колбой мында jакшы кубулталар болор деп иженерге jараар. Темдектезе, Туйактунаҥ Jабаганга jетире jолды jазаарына 1,1 миллиард салковой чыгарылар деп jетирÿ канча jылдарга чöйилген сакылтаныҥ кийнинде сÿреен jакшы угулат.

А. Адыкаев