Алтайдын Чолмоны

…Јай бажында Јажыл каан, Јас бажында јараш каан…

18.06.2019

Озодо Алтайды эки катап кӧдӱретен: кичӱ изӱ айда, кызу јайгыда, теҥери унчугып, ӧлӧҥ ӧзӱп, агаштыҥ бӱри јайылган кийнинде ле оноҥ коҥыр кӱскиде, агаштыҥ бӱри саргарган кийнинде. Алтай улус азыйдаҥ бери

Јажыл бӱрдиҥ ле Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдерин ӧткӱрет. Кычыраачыларды Јажыл бӱрдиҥ алкыштарыла таныштырадыс.

Алтай улус сабаны белетеер чÿм-jаҥ

1995 jылдыҥ jай öйинде Оҥдой аймакта  Алтыгы Талду (Ленин-Jол) jуртта ол тушта 73  jашту туба (туу) тодош сööктÿ  Jалаачы Топосович Яилгаковтоҥ бичип алган jетирÿле ÿлежер кÿÿн-санаа бар. Нениҥ учун дезе, быjыл текши Алтайла кÿÿк айда «Jажыл бÿрдиҥ» мÿргÿÿлдери öтти. Кезик jерлерде кÿÿктиҥ ÿни эткелекте, öлöҥ-чöп тадыра öскöлöктö, тÿби-талаш болгоны база бар. «Jажыл бÿрдиҥ» мÿргÿÿл байрамы элкем-телкем, аайлу-башту öдöтöни учурлу. Айдарда, бу узак öйгö jарлалбаган куучынды газетке салза, солун болор деп иженедим. 

«Jажыл бÿрди»  jайгыда jайлуга кыштудаҥ кöчкöн кийининеҥ, оноҥ öлöҥ-эш öзÿп калган öй не, ол тушта эдер, «Сары бÿрде» база анайып эдер.

Саба деп немени Тоҥкос деп jарлык эткен болгон.   Ол ло тушта «Алтайды чööктöп турган» деп. Бистеҥ башка Кабар деп кижи база саба эттирген.  «Алтайды кöдÿрген тушта» отко казан азып койгон, тышкары казан кайнап jат. Ол тушта jайык деп неме бар. Оттыҥ бажында jайык, эжиктиҥ jаагында jайык. Башка-башка öҥдÿ бöстöрди (метрдый бöстöрди) илÿ эдип илип койгон. Бисте ол тушта койон jайык болгон. Бистиҥ jайыгыс. Бу ла jердиҥ койонныҥ тÿги аҥтара колы-будын кожо эделе, jайыкла кожо илип койгон.  Кыйра деп неме бар. Кыйра jаан болгон. Ол кыйрабыстыҥ тууразы мындый бар. Чичке бöстöр эмес. Оныҥ ортозында илÿ деп бöс. Кур эдип турган бöс ошкош, бир кыйра эжиктиҥ эпши jанында болуп jат, бир кыйра – оттыҥ бажында. Улус jуулган кийининде Тоҥкос деп jарлык оны баштап jат.

Мениҥ адам саба деп немени эткенин кöргöм, 1929 jыл болор керек.  Оны эдерде, байа кемшик-эш темдектÿ, кöстöҥ-эштеҥ уйан кижи эдерге jарабас. Су-кадык кижи эдер. Ашты дезе уут эдип  (арбаны, буудайды чыктыдып) öскÿрип турган. Ойндо оны соголо, кÿп тööн уруп ийер. Оноҥ бу ла талканды канайып эдип туру: арбаны куур jат, актап jат, талкан эдип, койу эдип базып jат. Ойндо ол талканды ол дööн урала, ачыдып, быжып jат. Оныҥ чарагын jиирге jарабас. Jаан байлу неме болгон. Ӱч кӱпке урган. Ӱч кӱп дезе ӱчӱлези тӱҥей эмес: узунду, оныҥ бирӱзи оноҥ кыска, бирӱзи оноҥ кыска. Темдектезе, «Короты-Бажы алтай» деп адайла урган, бирӱзин дезе «Карагол-Бажы алтай» деп адайла, байла, урган, база андый алтайлардыҥ адын адайла, «Алтайды кöдӱр jаткан» деп айдып турган.

Ойндо бу ла айылдыҥ кедери jанына тöрт тöҥöш кондырган. Тöрт тöҥöштиҥ ӱстине агашла сене эдип койгон, ӱстине неме салар эдип. Оноҥ койды öлтӱреле, нени де этпей, бӱдӱн койдыҥ эдиле чööктöгöн (байла, кайнадала салган болбой, чийге салды эмеш пе? Ол санаама кирбейт.) Кайыҥдар кадаган. Оныҥ кийнинде дезе мал öлтӱрген, кой öлтӱрген. Ойндо чыгары «jуука» деп неме каскан. Jерди мынайып казып турган. Ондо jаан казанды ол ло jердиҥ ӱстине азып jат. Чыгартулу улус ӱйде jаан казанга база курсак азып jат. Оныҥ кийнинде оттыҥ бажында дезе эки кайыҥ тургус койгон, болчок кайыҥ. Оныҥ ӱстинде туткалу «jула» деп неме бар, мындый тегерик. Оны ол эки кайыҥ болчоктыҥ ӱстине тöрдиҥ бажында отургызала, оныҥ ӱстине тулку свеча ошкош неменеҥ отургызала, оттоҥ тут койгон турган.

Ончо улус jуулган, тышкары казан аскан, эт кайнаткан. Мал туткан, кыйралаган jарлык. Ойндо мындый неме кöргöм. Мынайда бастыра келиндер тур jат, мынайда дезе бастыра эр улус тур jат. Эм келиндер бе, уулдар ба, кожоҥдоп турала, ойндо бир келтейи ойто ло кожоҥдоп jат.

Улус ончозы jуулган, сакып jат, тойго канай сакып туру. Jарлык дезе айылдыҥ ичинеҥ ле баштап jат. Мындый агаш суску болгон, узун сапту, анда дезе чоктоҥ салалан, арчыннаҥ салалан, ыш быркырап jат (ыш буулап турган не, jалбырабай), ол ло айылдыҥ ичинеҥ алкап баштап jат. Айылдыҥ ичинеҥ баштайла, сабанаҥ ӱрӱстеп чачып jат, оноҥ алкап jат. Оноҥ алкайла, айылдыҥ ичин айландыра алкайла, айылдаҥ чыгып jат. Чыгала, айылдыҥ эр jаны келтейин дööн эбиреле, оноҥ ойто кӱнниҥ аайыла айландыра jарлыктап jат. Улус дезе оны ээчий эбире базып, мӱргӱгӱлеп jат (эки катап, тизе бажына эмес, чӧмчӧйӧ, кӱнниҥ чыгыжы дööн, ӱй улус чачын тудуп, тӱҥей ле отура тӱжӱп jат). Кыйралап койгон, тудуп койгон малды айланып алкап jат. Кыйралаган койды база айланып алкап jат, jарлыктап jат. Алкап божогон кийининде, улус мӱргӱп салып барып jат.

Ойндо, анайып эдип божогон кийининеҥ, албатыны отургызып, казан-айакты ӱзе уруп jат. Сабаны баштап jат.

Оныҥ кийнинеҥ jарышкылап турар, атту чапкылап турар, эмди оны сананзам, бу ла jас-кӱс алтай улустыҥ байрам ошкош немези ол деп бодоп jадырым.

 Jартамалдар

«Jажыл бӱрде» ле «Сары бӱрде» саба белетеген чӱм-јаҥ керегинде куучында 1904 jылда öткöн буркан мӱргӱӱлдердиҥ камааны бары иле. Бу кудайлык учурлу кыймыгуларда jебрен jаҥ ла jаҥыртуларлу «ак jаҥ» (буркан jаҥ) блааш-тартыжуда да болзо, озогызын ончозын jеерибей, тöзöлгöзи бирлик болгонын артыргызып салган. Темдектезе, койон jайык озогы jаҥдаганынаҥ келген болзо, ого ӱзеери ак jайык, сырга jайык, керел jайык, мааны jайык база тургузылатан. Ол керегинде А. Данилинниҥ «Бурханизм» керегинде бичигинде толо бичилген. Бу мӱргӱӱлдерди jарлык кижи öткӱрип турганыныҥ учурын Кош Агаш аймакта Нариман Константинов чокым jартаган эди. Оныҥ айтканыла болзо, Алтайдыҥ кудайы сӱрекей ару, оныҥ учун оны кара-боро ийделерле билижип, тартыжып, jöптöжип  турган улус öткӱрбейтен, андый учур ак ийделерле иштенип турган jарлыктарга берилген.

Бу куучында Ј. Т. Яилгаков саба белетеер чӱм-jаҥныҥ учурын jартаганы солун, нениҥ учун дезе бу jаҥ ундылып калган. Сабаны  ууткан аштаҥ тургузып ачытканын аjаруга алзабыс, бистиҥ калыктыҥ jадын-jӱрӱми jаҥыс ла малла колбулу эмес, анайда ок аштыҥ, öлöн-чöптиҥ öзӱми база аjаруда болгон.

 Т. Садалова,

филология билимдердиҥ докторы