Алтайдын Чолмоны

Тирӱ јӱректӱ јаанак

18.06.2019

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ јаҥылгазы јайылганынаҥ бери 75-чи јыл барып јат. Бала тужы ол ӧйлӧргӧ келижип, јууныҥ јылдарында јӱзин кӧстиҥ ачу јажыла јунган улустыҥ бирӱзи – Раиса Кулеева.

Раиса Сӱремеевна Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында 1934 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 8-чи кӱнинде чыккан. Биледе ӱч уул, ӱч кыс чыдаган. Энези Анна Нӧкӧровна Кулеева, коболы сӧӧктӱ. Адазы, јети-сары сӧӧктӱ Сӱремей Келешевич Кулеев 1941 јылда Ленинградты ӧштӱнеҥ корыырында туружып, анда корогоны, мӧҥкӱзи табылганы керегинде бичик јӱк ле 1945 јылда келген. Адазын јылыйтканы јарталып келерде, эзен јӱргенине калганчыга јетире иженген улус ыйлап-сыктап, чай ичкен эдис деп, Раиса Сӱремеевна куучындайт. Ол бичикке бӱтпес арга јок болгон. Анда адазыныҥ чыккан јылы да 1907 јыл деп чын темдектелген, јууга атанган ӧйдӧ ол одус тӧрт јашту болгон, алты баланыҥ адазы.

–Адам јууга атанып јаткан кӱнде энем ыйлап-ыйлап туруп, калбак ла айак бедиреп, чикпеерип турганы санаама кирет. Бойыста калбак та јок, та кайдаҥ да алган болбой. Беш балазын адам кӧргӧн, калганчы карындажыс 1941 јылдыҥ јаҥар айында чыккан. Ол уулын адам кӧрбӧди. 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде ол Шыргайтынаҥ јууга атанган сегизен кижиниҥ тоозында болгон — деп, Раиса Сӱремеевна куучындаган.

Сӱремей Келешевич јуудаҥ озо башкараачы иштерде иштеген. Бойы биледе јаҥыс бала болгон. Кобы-јиктеҥ улусты ончо тӱжӱрип, колхоз тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкан. Јууга атанар ӧйдӧ заведующийдиҥ јамызында турган.

–Јети-сары сӧӧктӱ улус кӧп эмес. Бис јаҥыс уйаныҥ улузы. Оҥдой аймактагы Јаш-Корбо, Талду јурттаҥ келген кижи Беш ичине келеле, јурт тудуп, артып калган дежет. Бу сӧӧктиҥ табылганы керегинде кеп куучында айдылганыла болзо, бир аҥчы буды сынып, аргазы јок јадарда, кырдаҥ бир кыс тӱжип, оныҥ будын эмдеген эмтир. Оноҥ ол ло кырда јуртап калган. Бу ла чыкканы уул, бу ла чыкканы уул, анайып, уулдарыныҥ тоозы јетиге јеткен. Оныҥ учун адазы «јети сары уулду болдым, сӧӧги јети-сары болзын» деген эмтир — деп, Р. С. Кулеева айткан.

Он сегис јашту Раиса Сӱремеевнаны 1952 јылда Кебезен јаар одын кезеечиниҥ ижине ийген. Анда эки јылдыҥ туркунына колкирееле агаш кескен. Эткен-туткан иштерди сананза, бу темир бе мен, эмдиге тирӱ деп, Раиса Сӱремеевна кокырлайт.

–Је чынын айтса, эмди де ыйым келет, кӱч иштерге канай чыдап иштеген болбоойыс… Оныҥ кийнинде уй саачы болгом. Кату јылдардыҥ ижине су-кадыгын берген энем 1955 јылда короп калган — деп, ол куучындаган.

Јажы једип, ол байлагас сӧӧктӱ Сарт Темдешевич Рыжкин деп кижиле айыл-јурт тӧзӧгӧн. Јиит биле баштапкыдаҥ ла алала малчыныҥ јеҥил эмес ижине барып, 28 јылдыҥ туркунына солынтазы јоктоҥ иштеген. Экӱ одус эки јыл јуртап, эки уул ла бир кыс азырап салган.

–Мынаҥ озо јылдарда байрамдар ачуны сескен јӱректӱ, ӧҥзӱре ӧдӧтӧн. Эмди улустыҥ тоозы да кӧп, бала-барканыҥ бу байрамга кӧрӱми де башка немедий. 74 јылга кӧп неме солынып калган. Энеме кураа улус кажы ла јыл јууга атанган эш-нӧкӧрлӧрин эске алынып, бу байрамды ыйлап, айдынып ӧткӱретен. Эр улусты јоктоп, јурт тӧзӧгӧн эжерлерин санап, не аайлу кожоҥдожотон эди…

Кызыл јеерен эрјинем

Кызыл кырда тур калды.

Кызыл-кӱреҥ эжим

Кыйынду јууга јӱр калды.

Карайлаган кара кер

Каају јерде тур калды.

Кайран кару эжим

Канду јууга јӱр калды – деп, энемниҥ ыйлап-ыйлап, комыдалду кожоҥдоп туратаны јети јашту баланыҥ јӱрегине томулып калгандый, јажына санаамда артып калган. Адам јууга атанган јылда мен Шыргайтыныҥ школыныҥ баштапкы клазына баргам. Анда тӧрт классты ӱренип божодоло, бежинчи класстаҥ ары Шабалинниҥ школында ӱренгем — деп, јаанак куучындады.

Раиса Сӱремеевна Лазарь Кокышевле кожо бир класста ӱренгенин эске алат. Оҥду кийим јок ӧй. Јаҥыскандыра арткан ӱй кижиде алты баланы кийиндирер арга да јок. Фронтовиктиҥ балазы дейле, јӱк ле будына кийер ботинка берген. Ондый ла шылтактардаҥ улам кӱчӱрген айда кӱски каникулга јанала, ойто ӱренип келбеген. Јууныҥ кийниндеги кату јылдар болзын, кызычак ол туштаҥ алала колхозто иштеп баштаган.

–Эмдиги ӱйениҥ јадын-јӱрӱмин айдар ба? Кийиминиҥ ле курсагыныҥ јакшызын талдап кийер, талдап јиир. Мен эмди сӱрекей тыҥ сӱӱнип јадым, нениҥ учун дезе мынча кире јаш јажайла, мындый кийим кийип, мындый јакшы ӧйдӧ јӱрерим деп качан да сананган эмес. Бу јӱрӱмимде нени ле кӧрдим, алтынды да кийдим. Ол јерге барза, бир ӧйдӧ кожо иштеген уй саачы ӱӱрелериме јакшы јӱрӱм јӱрдим деп мактанарым деп кокырлап јӱредим. Кожо иштеген кӧӧркийлердеҥ кем де эзен артпаган — деп, Раиса Сӱремеевна айдат.

Јӱреги тирӱ, иштеҥкей јаанак јӱрӱминде озочыл малчы деп ададып, кӱндӱӱде јӱрген. Тургуза ӧйдӧ калада кызыла кожо јадат. Кажы ла кӱн – сӱӱнчи, амыр-энчӱ ӧйдӧ ару кей тынганы – ырыс деп, Раиса Сӱремеевна тереҥ сананып, токыналу айтканы јолду.

Марина ЯБЫКОВА