«Туу-Кайа» парк: ӧзӱмниҥ јаҥы јолдоры

18.06.2019

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрген Олег Хорохордин быјыл Туу-Кайада каланыҥ панорамный паркы тудулар јерде болуп, бу ӱлекерге чыгарылган акча-манатты тузаланарын аҥылу шиҥжӱде тударын јакыган.

Каланыҥ «Туу-Кайа кыр» деген паркын тӧзӧӧр ӱлекер былтыр Кичӱ калаларда эл-јонго јадар јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр текшироссиялык конкурста јеҥӱчил болуп чыкканын ла ол аайынча кандый иштер эдилип турганын Горно-Алтайсктыҥ башкартузыныҥ јааны Ольга Сафронова куучындаган.

«Бу ӱлекерге бис федерал бюджеттеҥ 100 млн салковой акча алганыс. Ӱлекердиҥ документтери белен, тургуза ӧйдӧ ол государстволык экспертиза ӧдӱп јат. Тудум иштер бодоштыра быјыл куран-сыгын айларда башталар. Бӱткӱлинче ӱлекер јаан кемдӱ ле оны јӱрӱмде бӱдӱрерге аргачылыктыҥ акчазын тузаланары темдектелген, бу акча келер јылда билдирлӱ кӧптӧӧр» – деп, Олег Хорохордин айткан.

Туу-Кайада каланыҥ паркын тӧзӧӧр ӱлекердиҥ баштапкы бӧлӱгин быјыл бӱдӱрип чыгары темдектелген. Федерал бюджеттеҥ чыгарылган акчага јолдор, кырдыҥ эдегинде кӧлӱктер турар јер, баштапкы тӧстӧк јерде чӱм-јаҥдар ӧткӱретен јер ле о. ӧ. тудумдар тудулар. Ээчий јылдарда таҥынаҥ инвесторлордыҥ арга-чыдалыла Туу-Кайаныҥ бажында јаан комплекс тудулары темдектелет.

«Сӱрекей јилбилӱ ӱлекер, ол чаначыларга да, кырга чыгып, эбире јерди кӧрӧргӧ кӱӱнзеген ончо улуска да јилбилӱ болор. Чыннаҥ ла сӱрекей јараш јер. Ӱлекерди толо бӱдӱрген кийнинде бу парк Горно-Алтайск каланыҥ эҥ танылу ла јарлу јери болорында алаҥзу јок» – деп, тергеениҥ удурумга башкараачызы ајарган.

Калада эл-јонго јадар јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри аайынча ӱлекерлердиҥ текшироссиялык конкурсы 2018 јылда јарлалган. Горно-Алтайскта эл-јон амыраар кандый јерлерди јазаары јанынаҥ былтыр јаскыда каланыҥ улузыла ӧткӧн шӱӱжӱлерде, туштажуларда, ӱлекерлер ортодо ӱнбериште Туу-Кайаны каланыҥ паркы эдип јазаарын кӧп саба улус јӧмӧп, талдап алган.

Конкурстыҥ «Кичӱ калалар» деген бӧлӱгине ороонныҥ 82 тергеезинеҥ 455 ӱлекер-сурулар келген. Олордоҥ талдалган эҥ артык 60 ӱлекердиҥ тоозына «Туу-Кайа» кирген ле быјыл кӱӱк айда Москвада конкурстыҥ уч-турултазы кӧрӱлер тушта бистиҥ тергеениҥ ӱлекери јеҥӱчил болуп чыккан, оны бӱдӱрерине 100 млн салковой федерал акча берилген.

Туу-Кайада каланыҥ паркын тӧзӧӧр ӱлекер керегинде элбеде куучындап берзин деп, бис Горно-Алтайсктыҥ башкартузыныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Юлия Мягкованы сураганыс.

– Ӱлекерди белетееринде бирлик амадулу јаан команда иштеген, каланыҥ башкартузыныҥ ончо бӧлӱктери, башкартулары, специалисттери оны белетееринде акту кӱӱнинеҥ турушкан – деп, Юлия Сергеевна куучындаган. – Бис улустыҥ айткан ајаруларын ла шӱӱлтелерин бӱдӱрерге кичеенгенис. Темдектезе, Туу-Кайаны амыраарга эптӱ јер эдип јазаарга турала, кырдыҥ бӱткен бӱдӱм-кеберин, аҥылузын, јаражын бузуп-ӱреп салар чочыдулар айдылган болгон. Анайда ок Туу-Кайа каланыҥ тӧс јери болуп јат ла оны Горно-Алтайсктыҥ эҥ јарлу, сӱрлӱ-јараш јери эдип јазаар керек, тургуза ӧйдӧ республиканыҥ тӧс калазында јорыкчыларга кӧргӱзер јерлер јокко јуук деген шӱӱлтелер айдылган. Ӱлекер јӱрӱмде бӱтсе, парк Горно-Алтайсктыҥ экономикалык ӧзӱмин јӧмӧгӧн јер болор деп сананадыс.

Юлия Мягкованыҥ айтканыла, ӱлекер тӧрт бӧлӱктеҥ туруп јат. Быјыл Туу-Кайаныҥ бери јанында кӧлӱктер турар јер јазалар. Ол кырга кийдире, јердиҥ бӱдӱмин буспай ла эл-јонго јеткер јок болорын јеткилдеп тудулар. Кырдыҥ эдегинде спорттыҥ эски тудумдарын бузуп, ордына јиит чаначыларга болушту эки кат јаҥы тура тудулар. Ол ончо ээжи-некелтелерге келишкен, су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ де улуска тузаланарга эптӱ болор. Кӱн-ай кубулганыла колбой кырдыҥ бу јанында канча јылдарга јыҥылаар кар јок, оныҥ учун мында искусственный эп-арганыҥ «кары» салынар ла јаан эмес канатный јол эдилер.

Кырды ӧрӧ чыгатан тепкиштер ар-бӱткенниҥ таштарынаҥ эдилер, коштой јойу чыгатан орык јолдор јазалар. Баштапкы тӧстӧк јерде, оҥ јанында, чӱм-јаҥдар ӧткӱретен јер болор. «Чага байрамда Туу-Кайаныҥ сынында Јаҥы јыл киргенин уткыган чӱм-јаҥ ӧткӱрери јаҥжыгып калган. Оныҥ учун бу јер туристтерге эмес, је байлу, амыр-тыш јер болор ло келиштире јазалар учурлу – деп, каланыҥ башкартузыныҥ јааныныҥ ордынчызы айткан. – Каланы ла эбире јерди бу тӧстӧктӧҥ ајыктап кӧрӧтӧн јер башка болор».

Быјыл анайда ок Байат микрорайон тужынаҥ Туу-Кайаныҥ бажына чыгар асфальтту јолдор салылар. Туу-Кайаныҥ бажында кӧлӱктер турар јер ле эбиреде јерди ајыктаар јер база быјыл јазалар. Бу ончо иштерге конкурста јеҥип алган 100 млн федерал акча ла каланыҥ кошкон 20 млн салковойы, инвесторлордыҥ акчазы тузаланылар.

«Туу-Кайаныҥ бажында капитальный тудум иштерди эзенде баштаары темдектелген – деп, Юлия Мягкова куучындаган. – Мында јаан панорамный комплекс тудулар, аш-курсак, албаты устарыныҥ эдимдерин садар јерлер, айса болзо, ачык теҥериниҥ алдында музей ле амыралта-сооттыҥ ӧскӧ дӧ јерлери болор. Бу – келер беш-алты јылга таҥынаҥ инвесторлордыҥ акчазыла тудулатан тудумдар. Бого темдектелген јер элбек, 2 муҥ кв метр кире. Анайда ок кырдыҥ эдегинеҥ бажына јетире гондола бӱдӱмдӱ (кабинкаларда отурып кӧдӱрилер) канатный јол тудулар. Јӱк бу јолды тудар баа 150 млн салковой кире, ол база инвестордыҥ акчазыла тудулар. Је кырдыҥ бойында јӱзӱн-јӱӱр тудумдар тудулбас деп шӱӱгенис, ол эмдиги седеҥ бӱдӱм-кеберин јылыйтпай артар учурлу.

Ӱлекер бӱтсе, «Туу-Кайа» деген панорамный комплекс Горно-Алтайсктыҥ јаҥы бӱдӱм-кебериниҥ темдеги, калада јаткан улустыҥ ла айылчылардыҥ сӱӱген јери болор деп сананадыс. Ол каланыҥ экономикалык ӧзӱмин јӧмӧӧр, келер ӧйдӧ бӱдӱретен јаҥы ӱлекерлерге јол ачар.

«Туу-Кайа» каланыҥ паркы болгон адында, оныҥ јерине киргени, амыраганы учун кандый да акча-јал алынбас, ол бастыра улуска ачык јер болор. Мыны бис јарт айдадыс. Аргачылыктыҥ јеткилдежин айтса, ол учун кайда ла тӧлӧп јат».

Горно-Алтайсктыҥ јери тапчы, элбеп ӧзӧр јерлер јок болгоны – тургуза ӧйдӧ республиканыҥ тӧс калазыныҥ алдында турган эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи. Бу да сурактар јаҥы ӱлекерле колбой чыгып келген. Темдектезе, Туу-Кайаныҥ карлу, чанала јыҥылаарга эптӱ тӱндӱк јанын, Комсомолка кырды ла о. ӧ. јерлерди эл-јонго јадарга јарамыкту эдип јазаар шӱӱлтелер бар. Је бу ончозы — келер ӧйлӧрдиҥ иштери. Бӱгӱн турган тӧс амаду – «Туу-Кайа» ӱлекердиҥ баштапкы бӧлӱгин јеҥӱлӱ бӱдӱрип чыгары.

Светлана Кыдыева

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым