Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтайыстыҥ байлыгы – аҥ-кужы, балыгы

25.06.2019

–Сууныҥ аҥын сыймап тутпай… кӧӧркийдиҥ куйругыла ойноп турала, кӧксинеҥ тудуп албай… – оноҥ кенетийин, тала берген кижи чилеп, бастыра бойы курулып келеле, эрдин кӧгӧртӧ тиштенип ийди –в-в, в-в, ых-х!…

Карабай чараганды jарат jаар ыраак мергедеп ийди. Балык кӱнниҥ чогына, мӧҥӱн чилеп, суркурап, jаратта койу jыраалардыҥ ортозына барып тӱшти…

Карабаш кеден торбычказын ийини ажыра салынып ийеле, jырааныҥ ортозында октолып jаткан балыкты бажынаҥ тудала, торбычкага кийдире таштап ийди…

Л. Кокышев, «Туулардаҥ келген балдар»

Балыктардыҥ алтай аттары

 

Чараан, чараган–хариус

Алабука – окунь

Сӧӧк балык–ерш

Суртай – елец

Кумар, сары балык–осетр

Бакабаш, бактамаш широколобка

Кызык – сиг

Тыран – лещ

Чортонщука

Балбакбаш–подкаменщик

Ак балык–нельма

Чодрак – сибирский голец

Тоҥбос балык – карась

Ӱркене — икра

Бел – таймень

Азыбаш – карп

Осман, боской – стерлядь

Сыла – судак

Корты – налим

Кара балык – линь

Битӱрген – пескарь.

 

…Ӧлӧ-чоокыр канаттарлу кызыл-кӧк чараган jалтырт эдип, балыктардыҥ алдына чыга конуп, сурады:

–Jуунга ончогор jуулдыгар ба? Келген болзоор, ачар керек.

–Ачар, ачар! – деп, аткыстый тизилип калган балыктар айдышты. Олор чакпынга араай jайканыжып турулар.

–Jе бат – деп, байагы ӧлӧ-чоокыр кӱдӱреш кӱлӱк куучынын баштады. –Бис бӱгӱн jаан сурак шӱӱжип jадыс. Кӧлдиҥ суузы артап jат. Улай ла айры бутту кокымай кӧлиске кара неме чачат. Ол jастыкса, сӱреен кӧп нӧкӧрлӧрис кырылат…

А. Ередеев, «Ажуда балыктар»

 

…Айулар ончолоры ичегенде кыштабай турганын аҥчы кӧслӧ кӧрӱп, туштап та јӱрген. Кузукту јылда айу кар тереҥжигенче аркадаҥ айрылбас. Оны ла јиир болуп, айланыжып јӱрер. Оноҥ тереҥ кыштыҥ бойы тӱшсе, кажы бир мӧштиҥ тӧзинде кӱбӱрге казынып алала, узак уйкузына атанып калар…

…Быјыл кар да тереҥ тӱшкен, јемит те ас, албаа да база андый ла эди. Jол-јорыгыҥ та кандый ла болбогой…

Кылганы килтирегенинеҥ ле беретен болзо, ол агас-сарасты бойым билерим – деп, Тийиҥчи талканду баштыгын сыймалады…

Э. Тоюшев,

«Тайга кычырза»

 

Аҥдардыҥ алтай аттары

Элик – косуля

Куран – самец косули

Керекшин – самка косули

Чаап – косуленок

Сыгын – марал

Мыйгак – самка марала

Тугуш – мараленок

Булан – лось

Энкен, тижи булан – лосиха

Буланныҥ бозузы – лосенок

Ак кийик – северный олень

Чоокыр аҥ – пятнистый олень

Jеерен – дзерен

Jердиҥ текези – горный козел

Аркар, кочкор – архар (дикий баран)

Jуҥма – дикая коза

Тооргы, табыргы – кабарга, мускусный олень

Какай, jердиҥ чочкозы – кабан, дикая свинья

Койон – заяц

Тӱлкӱ –лиса

Jеекен – росомаха

Борсык – барсук

Тарбаган – сурок

Мӧндӧлӧ – детеныш сурка

Ӧркӧ, jумуран – суслик

Ак-којоор – крупный суслик с белым животом

Кумдус – бобр

Айу, мајалай – медведь

Бӧрӱ – волк

Арчы, кызыл бӧрӱ – красный волк

Ирбис – снежный барс

Шӱлӱзин, чокондой – рысь

Мааны – манул (дикая кошка)

Тийиҥ – белка

Бабырган, кее куш – белка-летяга

Кӧрӱк – бурундук

Jалман – тушканчик

Сыгырган – пищуха, сеноставка

Момон, тескери таман – крот

Кушкулы, солоҥой, калазак – колонок

Камду – выдра

Агас, јолос – горностай

Суузар – куница

Киш, албаа – соболь

Токтонок – ласка

Торос – мамонт

Каракула, арслан – лев

Бар – тигр

Jарганат – летучая мышь

Тӧӧчинек, тӧӧчычкан – бурозубка

Кӱскинек, jерчычкан – мышь-полевка

Jараа, jаракан, кирпин – еж

Мечин, кижи-кийик – обезьяна.

 М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ишчилери белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина