Алтайдын Чолмоны

Бастыразы Себиниҥ суузынаҥ башталган

25.06.2019

Быјыл да јаскыда Себиниҥ суузыныҥ Треугольник деген бурылчыгында рафтингле јаҥжыккан јаан маргаандар ӧткӧн.

Бу маргаандар Себиниҥ суузында 50-чи катап ӧтти. Ол баштапкы ла катап Владимир Иванович Неустроев јогынаҥ ӧткӧни карыкчалду болгон. Бу кижи маргаан-дарга јетире бир ай кире ӧй артарда, јада калган. Эш-нӧкӧри Лия Станиславовнала, јаҥыс санаа-кӱӱндӱ туристтерле кожо тӧзӧп ӧткӱрген суудагы јаҥжыккан байрам быјыл Владимир Ивановичтиҥ эземине учурлалган болгон. Себиниҥ суузындагы бу маргаанды канча јылдардыҥ туркунына шак ол ӧткӱрген эди.

Суудагы бу байрамныҥ тӱӱкизи тазылдарыла алтанынчы јылдардӧӧн барат. Ол тушта Неустроевтердиҥ тӧзӧгӧн «Горизонт» клубына јӱрӱп турган туристтер Туулу Алтайдыҥ кемеле јӱскедий сууларын шиҥдеп баштаган. Бу керек бийик кемдӱ белетениш, бек су-кадык, анайда ок аҥылу јазалдар некеген учун тазыктырынатан база, јыл туркунына тазыктырынарын тӧзӧӧр, маргаандар ӧткӱрер керек болгон.

Алтайдыҥ ла Сибирьдиҥ турист-водниктериниҥ Себиниҥ суузындагы баштапкы следы 1970 јылда Горно-Алтайск, Бийск, Барнаул ла Новосибирск калалардыҥ спортчыларыныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн. Тӧзӧмӧл лӧ акча-манатла колбулу сурактардыҥ аайына чыгарга болужын Горно-Алтайский областьтыҥ ла Алтай крайдыҥ туризм аайынча советтери каланыҥ «Кедр» деп туристический клубы (ойто ло Неустроевтер тӧзӧп башкарган) ажыра јетирген. Ачылтаныҥ парады јаҥыс ла маргаандардыҥ башталганыныҥ эмес, је анайда ок 1-кы Майдыҥ байрамына учурлалган митингтиҥ темдеги болгон.

Ол тушта јеҥӱ учун сегис команда тартышкан. Ӧрӧ тоололгон калалардыҥ чыгартулу улузынаҥ башка Новосибирсктеги Академгородоктоҥ, Кемероводоҥ, Томсктоҥ ло Уфадаҥ туристтер келген.

Физический ле технический белетеништиҥ кеми јабыс кеминде, је кӱӱн-санаа ла јеҥӱге јӱткимел артыгынча болгон. Тартыжу сӱреен болгон деп айдар керек. Сууныҥ јаандап калганы, јаҥмырлу кӱн турганы айалганы там да курчыткан. Узун јарыш-гонкада байдаркалардыҥ јарымы дистанцияныҥ учына једип болбогон. Олордыҥ кезиги сынган эмезе агын апарган. Ырыс болуп, маргаандардыҥ туружаачыларынаҥ кем де алдыртпаган.

Ол маргаандардыҥ јеҥӱчилдери ле призерлоры болуп Галина, Николай ла Юрий Малковтор, Леонид Буньков, Алексей Иванов, Алексей Вишерский, Анатолий Вайгульт, Лия Неустроева, Галина Терентьева, Галина Черникова, Барнаулдаҥ Александр Александров ло Людмила Колмогорова, Бийсктеҥ Владимир Широков чыккан эди.

Экинчи слетко Красноярсктыҥ спортчылары келген. Олор ол тушта Сибирьдиҥ эҥ артык водниктери деп чотолгон. Бу спортчылар экинчи ле ӱчинчи слеттыҥ текши командалар ортодо ӧткӧн маргаандарыныҥ јеҥӱчилдери болуп чыккан. Јерлештерис олорго бир ле эмеш јетпеген эди. Бистиҥ спортчыларысты ээчий бийчандар ла кемеровчандар болгон.

1973 јылда ӧткӧн тӧртинчи слетто Горно-Алтайск ла Красноярск эки командадаҥ тургускан. Маргаандарга Свердловсктоҥ келген туристтер база кожулган. Бу учуралда Туулу Алтайдыҥ спортчылары баштапкы ла катап текшикомандалык алтын медальды ойноп алган. Экинчи јерди Красноярсктыҥ ла ӱчинчи јерди Бийсктиҥ командалары алган. Бу ок јылдыҥ кӱзинде Горно-Алтайсктыҥ водниктери Башкаусла јӱскен.

Бежинчи слет 1974 јылда Урсулда суудагы туризмниҥ техниказы аайынча бастырароссиялык маргаандардыҥ алдында ӧткӧн. Суудагы туризмниҥ тӧс секциязында јерлештеристиҥ ижин темдектеп, РСФСР кеминде керек-јарактар ӧткӱргенде, олордыҥ болужына иженерге јараар деп шӱӱгендер. Ол тушта командалык маргаанда Красноярсктыҥ спортчылары озолоп, реванш алган. Экинчи ле ӱчинчи јерлерди Горно-Алтайсктыҥ спортчылары алган эди.

Урсул сууда ӧткӧн маргаанда јерлештеристиҥ командаларыныҥ бирӱзи баштапкы јерди ал соккон, экинчи командабыс ӱчинчи болгон. Экинчи јер Куйбышевтиҥ командазына келишкен эди. Бу једим талдап алган ууламјы аайынча чын иш – јыл туркунына тазыктырулар ла маргаандарда келишкенче ле туружатаны — ӧткӱрилип турганын кӧргӱскен. Бу ок јылдыҥ кӱзинде Чолушманныҥ суузыла јӱзӱш ӧткӧн.

1975 јылда маргаандар јаҥжыкканы аайынча Себиниҥ суузында эмес, калада Майма сууда ӧткӧн. Мындый баштаҥкайды каланыҥ ла областьтыҥ башкараачылары эткен. Улу Јеҥӱниҥ 30 јылдыгына учурлал-ган бу маргаанды бастыра албаты кӧрӧр учурлу деп. Спортчыларга парадта туружар керек болгон. Бастыра ла јерлерде парадтар ӧдӧринеҥ улам маргаандарга јӱк ле Бийск, Красноярск, Новокузнецк ле Прокопьевск калалардыҥ спортчылары турушкан. Баштапкы ӱч јерди Горно-Алтайсктыҥ эки ле Новокузнецктиҥ командалары ӱлешкен эди.

Ол ло јылда јерлеш спортчыларыс баштапкы катап бастырасоюзный маргаанда турушкан. Бу маргаан Узбекистанда Чаткала сууда ӧткӧн. Бистеҥ барган эки команданыҥ бирӱзи Алтайс край, экинчизи Горно-Алтайский автономный область учун турушкан. Москваныҥ, Ленинградтыҥ, Украинаныҥ, Прибалтиканыҥ  ла јаан ороонныҥ ӧскӧ дӧ тергеелериниҥ кӱчтӱ командаларыла теҥ-тай тартыжып, бирӱзи бежинчи, экинчизи онынчы јерге чыккан.

Баштапкы составта Александр Минаев, Валерий Гонохов, Сергей Гребенников, Татьяна Шмакова, Виктор Алейников, Наталья Звягинцева, экинчизинде – Вяче-слав Шипунов, Борис Суртаев, Петр Гайдук, Юрий Нем-чанинов, Сергей Щербаков, Ольга Амелькова, Анатолий Сафронов, Лия Неустроева болгон.

Јакшы једимдер кӧргӱзип турган спортчылардаҥ Александр Минаев, Сергей Волжин, Вячеслав Шипунов, Борис Суртаев, Николай Коротеев, Виктор Алейников ло Сергей Гребенников Горно-Алтайсктыҥ государственный пединститудын ӱренип божоткон ло лидерлерди солыыр деген сурак тура берген.

1976 јылда Туризм ле экскурсиялар аайынча тӧс совет эжер-четный јылдарда российский кеминде, четный эмес јылдарда бастырасоюзный старттар ӧткӱрерин јӧптӧгӧн. Бу ээжи 80-чи јылдардыҥ учына јетире иштеген. Ол јыл бисте ӧткӧн слетто беш каладаҥ сегис команда турушкан.

Иркутский областьтыҥ Утулик суузында Россияныҥ первенствозына ӧткӧн зональный маргаандарда јерлештерис ӱчинчи болгон ло Союзтыҥ первенствозында туружар јараду алган.

1977 јылда Себиниҥ суузына Приморьедеҥ эки команда келген. Ол маргаандардыҥ программазына узун трассага командалык јарыштар деп јаҥы бӱдӱм кийдирилген. Баштапкы ӱч јердиҥ бастыразын јерлештерис алган эди. Бу ок јылдыҥ јай ӧйинде бистиҥ спортчылар ороон ичинде ӧткӧн кӧп тоолу маргаандарда једимдӱ турушкан.

Тогузынчы ла онынчы слеттордыҥ ӧйи «Чуя-ралли» деп јаҥы маргаандардыҥ ӧйине келишкенинеҥ улам Себиниҥ суузында маргаандарга келгендердиҥ тоозы ас болгон. 1978 јылда Чаган-Узунныҥ јанында Ӱстиги Чуйда Кӱнчыгыш зонаныҥ маргаандары база ӧткӧн. Олорго јазап белетенип алар амадула Горно-Алтайсктыҥ спортчылары Чуйдыҥ суузында бойлорыныҥ маргаандарын база ӧткӱрген. Анайып, ээчиде Россия кеминде ӧткӧн маргаандардыҥ јеҥӱчили болуп чыккандар.

Себиниҥ суузында маргаандар јылдыҥ сайын ӧткӧн лӧ спортчыларыстыҥ узы кажы ла катап бийиктеген. Ӧйлӧр ӧткӧн соҥында мындый ок маргаандар одоштой тергеелерде ӧдӱп баштаган. Је јастыҥ эҥ учурлу маргааны болуп, Себиниҥ суузында ӧдӱп турган маргаан арткан. Ого «Чуя-ралли» база кожулган.

1983 јылда јерлеш спортчылардаҥ турган экипажтар баштапкы катап гребной слалом аайынча ӧткӧн РСФСР-дыҥ чемпионадында турушкан. Соликамскта ӧткӧн бу маргаанда Сергей Милехин кӱлер призер болуп, спорттыҥ узына кандидаттыҥ нормативин бӱдӱрген.

Тергеебисте суудагы туризмниҥ техниказыла колбой гребной слалом ӧзӱм алынып баштаган. Бир кезек ӧйдӧҥ спорттыҥ база бир бӱдӱми — рафтинг кожулган. Олордыҥ кажызы ла јилбилӱ, уур ла јараш. Бу бӱдӱмдердиҥ кажызында ла јаан једимдерге јеткен спортчы јерлештерис бар. Је бастыра неме Себиниҥ суузынаҥ башталганын ундыбас керек.

Г. МИРОНОВА белетеген