Алтайдын Чолмоны

Оҥдой аймакта туризмниҥ сурактары

25.06.2019

Алтай Республиканыҥ Ӧзӱмниҥ тӧс јери Јаан-Јаламан јурттыҥ јанында «Лена јаанакта» деген амыраар базада туризмниҥ ӧзӱминиҥ сурактарына учурлалган јуун ӧткӱрди.

Тӧс јердиҥ координаторы Айдар Мызин башкарган јуунда аймактыҥ јааны Андрей Мунатов, базаныҥ ээзи Елена Шабыкова, ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология  ла туризм аайынча республикан министерствоныҥ чыгартулу улузы, туризмде иштеп турган ӧскӧ аргачылар ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ ишчилери турушты.

Тургуза ӧйдӧ тӧс јерде јондык биригӱлердеҥ, эрчимдӱ иштеп турган, ичкери кӧрӱмдӱ граждандардаҥ јетирӱлер јуур иш ӧткӱрилет. Олордыҥ болужыла тергеениҥ ӧзӱминиҥ кыска ӧйгӧ иштеер программазы тургузылар.

Онойып Јаламан-Оозында ӧткӧн јуунда туризмниҥ ӧзӱминиҥ, анчада ла јурт ээлемле колбулу  ууламјыныҥ сурактары шӱӱжилди. Мынаҥ ары мындый јуундар кажы ла аймакта ӧткӱрилери темдектелет. Олор онойдо ок башка да сурактар аайынча болор: су-кадыкты корыырына, јурт ээлемниҥ ӧзӱмине ле оноҥ до ӧскӧлӧрине учурлалар.

А. Мунатовтыҥ айтканыла, туризмниҥ сурагы аймакта курч сурактардыҥ бирӱзи болуп јат. Бӱгӱнги кӱнде аймакта туристтерле иштеер тӧзӧлмӧлӧрдиҥ тоозы јӱк 57 де болзо, туризм бӧлӱкти элбеде ӧскӱрер аргалар јаан. Администрация јаантайын јербойыныҥ туришчилериле, јурт ээлемниҥ, промышленностьтыҥ, товар эдериниҥ ишчилериле јуундар, башка-башка семинарлар ӧткӱрип, бу ончо ууламјыларды туризмле колбой бириктирип, ӧмӧ-јӧмӧ иштеериниҥ аайын шӱӱжет.

Бӱгӱнги кӱнде Себиниҥ ажузында иштерди элбедип, эрчимделтер јакшынак арга бар. Ондо јайы-кыжы амыраар айалгалар бары туризмге јарамыкту. Себиде туристтерди јакшы аш-курсакту, эптӱ, чыҥдый јерлерле јеткилдеериниҥ сурагы турат.

Онойдо ок Оҥдой аймак ичиле федерал учурлу јол — Чуйдыҥ јолы 220 километрге чӧйилген. Туйакту—Јоло јаар јолдоҥ јаан ыраак эмес јерде Эл Ойын ӧткӱрилген јакшынак јер бар. Бӱгӱн ол тегин ле турган болзо, келер ӧйдӧ ондо јуртээлемдик туризмге јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧр. Јурт ээлемниҥ продукциязын эдип чыгарар керек. Аймакта Туйактудагы эткомбинат бар, је туризм бӧлӱкте ол иштебей јат. Оҥдойдо колбасалар эдип чыгарар «Деликатесы Горного Алтая» деп цех бар — бу ууламјыла ол база иштебей јат. Оныҥ учун аймактыҥ башкартузыныҥ амадузы — бу ончо бӧлӱктерди туризмге ууландырары.

Тургуза ӧйдӧ тергеелик јолдорды јазаарына 1,5 млрд салковой акча-манат чыгарылган. Оҥдой аймакта  Јоло јурттаҥ ала Јабаганныҥ ажузына јетире јолго асфальт салылары пландалат.

Онойдо ок Росавтодорло Ийиндеги кӱрди јазаар јӧптӧжӱлер ӧткӱрилет. Бӱгӱнги кӱнде Минэкономикала тургузылган јолдордыҥ картазына кӱр кийдирилип калган. Баштапкы квантовый кӱрге 30 млн салковой акча чыгарылары ла оны јаан турист объект эдери пландалат.

Каракол ӧзӧктӧ, Куладыдагы јурт јеезе јаар туризмниҥ оогош объекттери јакшы иштейт. Ондо форель балыкту кӧлдӧр, корумдар, тӱӱкилик ле этникалык ууламјылар аайынча јакшынак айалгалар бар.

Кадын ла Чуй суулардыҥ бириккен јеринде база туробъект тӧзӧӧри аайынча ӱлекер белетелген. Экономика аайынча министерство бу ӱлекерди бӱдӱрерине 10 млн салковой кире акча-манат чыгарарын пландайт.

«Туризмди ӧскӱрери аайынча кӧрӱм андый. Эмди таҥынаҥ улуска удура барып, туризмди ӧскӱреринде јӧмӧжип (ол тоодо јуртээлемдик «јажыл туралар» тӧзӧӧринде), эҥ ле учурлузы улусты ишле јеткилдеери, акча-манат аргаларын бийиктедери болуп јат.

Бӱгӱнги кӱнде экономика бӧлӱктиҥ ишчилериле бу сурактарды аҥылу ајаруда тудадыс. Федерал, тергеелик јаҥныҥ органдарыла, кӧмзӧлӧрлӧ, инвесторлорло ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге бис белен. Ийиндеги ӱлекер аайынча Москва каладаҥ инвесторлор кирип јат, келер јылда коночылык тудары пландалат. Бу инвесторло, ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министр Е. Ларинле куучын-јӧптӧжӱ болгон. Туризмниҥ бӧлӱгин ӧскӱрери аайынча кӧрӱм, концепция бар» — деп, аймактыҥ јааны јетирди. Онойдо ок јурт јаткандардыҥ сотовый колбу качан болор деген сурагына ол Јаан ла Кичӱ-Јаламандарда быјыл сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде сотовый колбу болор деп каруу берди.

Туристтер анчада ла Турачак, Чамал аймактарда амыраарын сӱӱр болгон. Эмди дезе кӧп улусты јурт ээлем, этникалык ууламјылар јилбиркедет, айылчылар Оҥдой, Улаган јаар ыраада барары кӧптӧйт. Уткып јаткандарга туристтерди јакшы аш-курсакла, эптӱ конор јерлерле, башка да чыҥдыйы бийик аргаларла јеткилдеер керек.

Амыраар базаныҥ ээзи Елена Ундубасовна Шабыкова туризмге келген бойыныҥ јолы, бу иштиҥ уур-кӱч сурактары керегинде куучындады. Ол крестьян-фермер ээлемнеҥ баштап, эмди балдарыла, баркала-рыла кожо туристтер ортодо јарлу болуп калган базаны башкарат.

«АилТур» тӧзӧлмӧни башкарып турган Эркелей Кучинованыҥ айтканыла, баштап тарый јууктай тергеелердеҥ туристтер келген болзо, эмди орто Россиядаҥ, башка ороондордоҥ улус келери кӧптӧгӧн. Аэропортто  авиаколбуныҥ јаҥы ууламјылары ачылганыла колбой туристтердиҥ тоозы  кӧптӧгӧни иле.

Баштапкы туристтердиҥ керексиништери јаан эмес болгон. Олорго конор јер, ажанып алар арга бары јеткил болгон. Эмдиги амыраачылардыҥ некелтелери бийиктеген. Улус эмди јунунып, тыштанып алар јылу, јакшы јазалган конор кыптар, амтанду, солун аш-курсак керексийт. Канча кире ыраактаҥ келген улустыҥ некелтелери ончо киреге бийик болот.

«Алтайга амырап келерге «АилТур» бюрого баштанып тургандардыҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧйт» — деп, Эркелей Сергеевна темдектеди. Ол онойдо ок стратегияга јолдорды јакалай кыска ӧйдиҥ туркунына тыштанып алар, туалеттерлӱ јерлер, аҥылу јеткилдеш тӧзӧп, јолдыҥ карталарына кийдирери аайынча кӧрӱмин айтты.

Ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча республикан министерствоныҥ специализи Дайана Саймина тергееде туризмниҥ кӧргӱзӱлери, турулталары керегинде јетирди. Оныҥ атйканыла, 2018 јылда тергееде туристтердиҥ тоозы 2115 муҥ кижиге јеткен, бу кӧргӱзӱ јылдыҥ ла бийиктейт. Республикада 900 кире туробъект иштейт. Садылган турпродукттыҥ текши кеми 4 млн салковойдоҥ ажыра. Бюджетке каландарла 180 млн салковой келген.

Бӱгӱнги кӱнде туризмниҥ ӧзӱми аайынча концепция тургузылат.  Јолдордыҥ  чыҥдыйы, керектӱ инфраструктура тудары, кышкы туризмди эрчимделтери, авиаколбуны элбедери, ол тоодо тергее ичинде, туризм аайынча программаныҥ тӧс сурактарыныҥ бирӱзи болот. Албатыны туризмде иштееринде јилбиркедип, туризмди ӧскӱрзе, башка да јонјӱрӱмдик ууламјылар јаранып ӧзӧр (јурт ээлем, товарлар эдери).

Амыраар эптӱ, чыҥдый айалгалар тӧзӧӧргӧ инженерный структуралар керек. Јунунар душтар, јылу туалеттер, мылча — амырап, јорыктап јӱрген улуска анчада ла керектӱ. Эптӱ айалгалар тӧзӧӧринде учурлу электроот, альтернативный ийде керегинде јетирӱни эрчимдӱ аргачы, Алтай Республикада аргачылардыҥ биригӱзиниҥ јааны Андрей Ялбаков этти: «Бир канча јыл кайра альтернативный ийде алар јазалдар тургусканда, чыгымдалган акча-манаттыҥ бир кезик ӱлӱзин јандырар программа болгон эди. Бӱгӱнги кӱнде ол программа иштебей јат. Јуртээлемдик товарлар эдеечилерге мындый программа бар ла улус ол аайынча јӧмӧлтӧ алар аргалу деп, база катап ајару эдедим. Онойып, бу јӧмӧлтӧлӧ јуртээлемдик товарлар чыгарып турган туроператорлор тузаланар аргалу. Је бу эки ишти бир ле уунда апарып турган аргачылардыҥ тоозы ас».

А. Ялбаков Оҥдой аймакта Эл Ойын ӧдӱп турган јерди Јоло-Кайырлыктаҥ Кӱпчегенде Кер-Кечӱ деп  эптӱ јерге кӧчӱрери, онойып событийный дейтен, кандый бир керек-јарактарга учурлалган туризмди ӧскӱрери керегинде баштану этти. «Туристтер Оҥдой аймакта бу јерге келип, конып, амырап, маргаандар, кӧргӱзӱлер, ойын-концерттер кӧрӱп, культурала, тӱӱкиле таныжып, керек-јарактарда туружып турар туризмниҥ ууламјызын ӧскӱрер керек» — деп, ол айтты. Онойдо ок Алтайдыҥ брендин элбедип, сырье садар эмес, ар-бӱткенниҥ тӱжӱмин јербойында белетеп, каптарга салып садары керегинде айдылды (темдектезе, јулуктар белетеп чыгарары, тереле иштеери).

Онойдо ок јуунда кичӱ ле орто аргачылыктыҥ чыгартулу улузы курч сурактары аайынча јартамалдар  алдылар.

Э. КУДАЧИНА