Алтайдын Чолмоны

Сапыр камныҥ алкыжы – албатызына

25.06.2019

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма ЕРКИНОВАНЫҤ «Архив А. В. Анохина: проблемы изучения» деген ижи кыскарта јарлалат.

Санкт-Петербургта РАН-ныҥ антропологияныҥ ла этнографияныҥ Улу Петрдыҥ адыла адалган музейинде (Кунсткамера) Сапыр камныҥ ук-тӧстӧрдиҥ коручылы Каршытка ла алтайлардыҥ чапты сӧӧктӱ улузыныҥ байлу туузы Алтай-Чаптыганга баштанып алкаганы-камдаганы бӱткӱлинче бар (Архив МАЭ, Ф.11).

А. В. Анохин камдаган чӱм-јаҥды 1910 јылдыҥ куран айыныҥ 3-чи кӱнинде Майма сууны јараттай јаткан алтайлардаҥ бичип алган. Чӱм-јаҥныҥ тексттери тетрадьтыҥ листтеринде алтайлап бичилген.

Томсктыҥ «Сибирская жизнь» деген газединде бичилгениле (1910 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱни, № 150), «Алтайда Онос деп јурттаҥ камдардыҥ алкыштарын јуур экспедицияны Билимдер академиязы аткарган. Экспедицияныҥ башкараачызы — А. В. Анохин. Экспедиция «кам јаҥыныҥ уйазы арткан» Онос ло Чамал јурттарла јӱретен учурлу болгон. Бу экспедицияны јурукчы А. А. Воронина ӱйдешкен.

«Сибирьди шиҥдеер обществоныҥ турчыларыныҥ текши јууны баазын тӧлӧбӧс библиотекада ӧткӧн. Ондо А. В. Анохин ӧткӧн јылда Алтайдыҥ камдарын шиҥдеген бойыныҥ ижиниҥ турултазыла таныштырган» деп, 1911 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 5-чи кӱнинде чыккан «Сибирская жизнь» газет јетирет. Анохин 1910 јылда Кадынныҥ оҥ ло сол јараттарын (Куйумды, Эликманарды, Майманы, Ӱзнезини, Чопошты ла Оносты), Апшыйактуныҥ сол јарадын шиҥдеген. Јол-јорык ӧйинде Анохин 24 камла ӧткӱрген эрмек-куучынын бичип алган. Онойдо ок ол куучын-эрмектер бичилген  80 тетрадин бойыла кожо апарган. Јетирӱлер кам јаҥыныҥ чӱм-јаҥына учурлалган јуруктарла кееркедилген (Хроника, 2000, с. 46).

Бӱгӱнги кӱнде Томсктогы государственный университеттиҥ Сибирьдиҥ археологияныҥ ла этнографияныҥ В. М. Флоринскийдиҥ адыла адалган музейинде А. А. Воронина-Уткинаныҥ јураган эки јӱстеҥ ажыра јуруктары чеберлелет. «Оныҥ јуруктарында ады јарлу улус, темдектезе, Саатан, Мама, Сапыр, Баланди, Болтой, Чоодыр, Мачагой Ченчибаев деген кам улустыҥ сӱр-кеберлери» (Ожередов, 2000, с. 247).

Ойрот областьтыҥ краевед музейи 1933 јылда Билимдер академиязындагы СССР-дыҥ калыктарын шиҥдеер институдына (ИПИН) Андрей Викторовичтиҥ кӧмзӧзин кепке базарына белетеер амадула табыштырган. Ол оныҥ Тӱштӱк Сибирьдиҥ албатыларыныҥ јаҥжыккан культуразын шиҥжӱлеери аайынча кӧп јылдарга кыракы бӱдӱрген ижи болгон. 1933 јылдыҥ чаган айында музей ле ИПИН јӧптӧжӱ тургускан. Ол аайынча ИПИН шиҥжӱчи А. В. Анохинниҥ билим кӧмзӧзин јазаарын ла кепке базарына белетеерин бойына алынган. Билим кӧмзӧ этнографиялык материалдар, кам јаҥы аайынча материалдар ла кӱӱлик этнография аайынча материалдар деген бӧлӱктердеҥ турган.

Быјыл А. В. Анохинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына уткый бис кычыраачыларды Алтайда баалу-чуулу Сапыр камныҥ алкыштарыла таныштырадыс.

 Чӱм-јаҥныҥ алкыштары бичилгени ле аайынча берилет.

 

Сапыр камныҥ алкыштары

Алтай, 1910

Сапыр камныҥ Каршытты, Чапты-каанды алкаганы. Томский губернияныҥ Бийский уезди. Телеут ла орус тилдерле бичилген (полевой записьтер). Автограф. 03.08-22.08.1910. Листтердиҥ тоозы — 47.

1. Сапыр камныҥ Каршытты алкаганы. Май-ма. 1910 јылдыҥ куран айыныҥ 3-чи кӱни. Коручылдары: эпши кам Канаа, камдар Надигаш, Бакыш, кам кыс Ӧбӧкӧ-кадил (олордыҥ сӧӧги тоҥжоон).

Сапыр 26 јашту, 15 јаштуда камдап баштаган. Талып, санаазын ычкынып туратан. Курубаш оны тӱҥӱрлер ле манјак эдип алзын деп айткан.

Ӱстӱгӱни Каршытка эткен. Чапты-каанга (Алтайга), Језим-бийге (ол оноҥ тӱҥӱрлер алган). Таш билектӱ Маатырга (Алтыгы ороонго).

Ӱстӱгӱ алкыш:

Ӱстӱгӱге айттыру алган кам айылында тӱҥӱрди, ӱч јаламалу тере тонды ла ӱлбӱректӱ бӧрӱкти аткарардаҥ озо алкап јат.

Албаты кижи амадап келди

Мунуҥ учун бажым билген Байанам

Баштап турган jaaн кудайым.

Бу албатыдыҥ учун мени баштап алкатсын

Jep теҥери бӱдерде

Jaҥдaп калган jаҥыбыс

Jети ӱйедеҥ тургуза бажырып келген,

Jaҥдап калган Кудайыбыс.

Бу албаты сурап келерде

Муныҥ учун ак japык, ай, кӱн теп

Муныҥ учун амадап jалбарып jат албаты

Кара башты jайап койгон

Канду киндик кезип салган

Japык кӱндӱ теҥерим

Муны jайап jаткан

Мунуҥ учун jалбарып, jайнап jадырыбыс

Карлагаштый албаты jайап jaткан теҥери

Кара башту элди jайап jaткан теҥери!

Эртен чыккан jарык кӱннӱҥ алдына

бажырып jаткан.

 

Кам озо ло баштап отко баштанат:

Алыр оттыҥ ээзи

Ал jалгыныҥ улузы

Айрылбас тын jайаган

Астыкпас тын бычыган

Алыр отту ак-jайык

Теҥеридеги кудай

Мунуҥ учун jалбарып jaдым

 

Теҥериге:

Ӱлген Бийдеҥ айрылган

Ӱч текпиштӱ Бай Каршыт

Озогы улус бӱдерде

Адам Ӱлген деп јалбарып турган

Озогы jаҥыбыс бӱдерде

Арткан калган ӱрени

Аныйта ок jаҥдап турубыс

Jep jеҥис бӱдерде

Jeти ӧбӧкӧ jаҥдап калган jaҥыбыс

 

Тайатан малды алкап јат:

Ас ӱӱрдеҥ талдап алдым

Айдар малдаҥ шӱӱдим,

Теҥериде кудай кӧрӧр болзо

Ӱстӱне айак салып jaдым

Алча тӱшсин деп

Теҥериде кудай муны кӧрбӧс болзо

Бу салган айак кӧмкӧрӧ тӱшсин

Божодып jaдым

Муны кӧргӧни чын болзо

Бу малды тайып турум

Малды кагып ийди

Алкаган кийнинеҥ кам ойто айылга кирип, оноҥ ары улалтат.

Јайыкка:

Айас-канга баштазын

Ӧлбӧс jypты бек jaйa,

Ӧчпӧс отты чокту бычы

Ӧлбӧскӧ башты бек jайа,

Jaмангa баштабай

Jакшылыкты беригер

Колтук алтынаҥ коробозын

Эдек алдынаҥ энделбезин

Баштыҥ сузын сурадым

Баш кожуларын тиледим

Эки бойы эзен болзын

Энделбестеҥ сурап турум

Бала сузын берзин

Мал кудын jайазын

Балалу болуп jаткай нем,

Малым эзен тургай не?

Баш кудын бычызын

Jобол теп неме jок болзын

Качан амыр jaдapгa сурап турум.

Кандый jaман неме табылбазын

Jамынганым jyкa болды,

Jacтанганым jaбыс болды

Japaштыра jайап бергей беди

Jaкшынак бычып койгой беди

Jалбарганым Теҥери

Jалтанганым Айас-кан!

Эртен чыгap кӱн алды

Эҥир тийер ай алды

Айас- каныҥ jаргызы

Jараштыра jайачы

Алтайды кееркедип jайаган

Албатыды теҥ jайаган

Эҥир агаш бӱрленди

Эрлӱ кӧӧк этти

Эл албаты эзен болуп jадарда

Эмил агаш бӱр jайды

Jайучы деп jалбарып турум

Ат бажынча

Ала Карлык

Кой бажынча

Коҥур Карлык

Ӱч олбукту Бай-кайыҥ

 

1) Jалагалу Бай тепсеҥ

Ол албатыныҥ эткенин

Ак каралаҥ шылайтан

Албатыныҥ азрап jaткан

Малын билетен

Jypтап jaткан jypтыныҥ

Jaкшы jаманын билетен

Ол эткен немени

Канча jепселди билетен

(Ол Карлыктаҥ билетен)

Мал азрайтан кижиниҥ

Тебези анда туруп jaт

Бала азрайтан кижиниҥ

Балазы анда туруп jaт

 

2) Jepдиҥ ӱстӱн сайып jaткан солоҥы!

Айлу кӱндӱ теҥери!

Алтан сегис ак солоҥы!

Албатыны jaйaп jaткан

Ада ӧбӧкӧ теҥери!

Айлыктуды бычып jaткан.

Энем ака Айас — кан!

Каталышкан Казык-бура

Кайлап турган Ӱч-сӱргек

Куба jaлкын ээзи

Куу jалтаҥ улузы

Бу кучыйакты

Jaш ӱренди jайап койгон

Jep ӱстинде албатыны бычып jaткан

Jайап jaткан jaйyчы

Japык кӱндӱ Теҥери

Бычып jaткан бычучы

Бу теҥериде jaҥыc Кудай

Ол эрјинени бычыган

Теҥеридиҥ jаргызы

Бу эл албаты jалбраган

Ада энениҥ jаҥы.

 

3)   Бу ак japыкты амадап

Албатаа быйаныҥ jеткей не деп келдим,

Бу албаты слерди кӱзеп

Такып туру

Теҥеридиҥ эжиги

Алтын эжик ачылзын

Ак кӱре бириксин

Кӱмӱш ӱйген сугулзын

Кӱлер ээр салынзын

Алтын ноктом

Ойто аайланып

Амыр отко табышсын

Алкыш берип калыгар

Оп курый, оп курый, оп курый!

Оп курыйдык курый!

Ол откончо бириксин

Алтын айраа табышсын

Ак jайыкка бектеп тут,

Ол оп курыйды

Агар бажы амыр болзын

Ас ӱӱри энчи болзын,

Ак jайык сен бектеп тут оп курый!

Балагалу Бай кайыҥ!

Ат кулакту Ала-кас!

Ӱч балалу Коҥур-кас!

Алыр отко табыштырзын

Ал jалынга бириктирзин

Айрылбас тынымды

Ашпас бажымды

Амыр эдип табыштырзын

Айылга алты айраа ойто табыштым

Бу теҥеридиҥ jаргыбызыла

(Кас ойто табышсын деп качып ийди)

Ак jeдекe оролгон албаты кижи

Эм мунаҥ ойто бурулып jат

Аныҥ ӱлежи ойто jaнзa

Эм келетен коҥур кӱсте

Бир элик кудай оо берзин

Берилди! Оп курый!

Jайык, теҥери сее jалап берзин

 

Чаалуныҥ ээлерине:

Эмди амырап joкшоп токунагар

Эрте таҥныҥ алтыбыла кӱн чыкса

Алтын чолбу теҥдеп туругар

Ак ширдее кӧдӱригер

Аны буруп, jaзaп слерге теҥдеп берер.

 

Эртезинде кам тагылга тӱҥӱр јогынаҥ келет:

Эмди таҥ адарда

Кӱн чыгарда

Сӱнезине табышсын

Тӧрт шаҥкылу Бай кайыҥныҥ

Оҥ jанына коштолып

Jӱлӱн болгон тӧр бакан

Ару алдынаҥ шиделип jaт

Алтай кечкен ак кечкил

Агарарда ак койон

Арба алдынаҥ баштап туру

Ӱлекерлӱ Ала шоҥкор Ат карчыга!

Ак булутка шиделзин

Айга-кӱнге табышсын

Ӱч ӱйелӱ Ӱле тепкиш тебилзин

Ӱлбректӱ куш бӧрӱк силкинип

Айас-канга шиделзин

Ӱч jалама jайылып

Ак japыккa jалбырап jадым

 

Оныҥ кийнинде кам ойто айылга кирет, удабай ойто чыгып, от ээзин аракыла ӱрӱстеп јат:

Бу кудайын сананарда

Азраганыҥ ак сӱдӱн азып алды

Оны кижее амзатпай

Jaман быjар этпей томдоп jат

Арт-бочыны айланып келди

Агын суды кечип келди

Кудайым деп сананып келди албаты

Бу албаты учун мен слерге томдоп jадым

Алча айак и чалу

Je, бу амадаган барылгазы

Теҥере japaган болзо

Бажы эзен бе?

Бала амыр ба?

Амыр-энчӱ кудай jaкшы кӧргӧн болзо?

Бу алча айак jaкшы тӱшсин

Бу табышпаган, кӧрбӧгӧн болзо, кӧмкӧрӧ тӱшсин

 

Оныҥ кийнинеҥ эл-јон этти ончо јип јат. Айлына јӱк ле картаны, айланчыкты, малдыҥ ичин, киндигин, јалын, ичегезин апарат.

 

Отко берил jaт, тепши тудуп кам отко:

Бу теҥерее jeткен малдыҥ ӱрсӱ толу, ӱлежи

Кудайымныҥ jаргызы отко jедижип турзун

Тӧргӧ:

Бу Кудайдыҥ ӱлежин

Мунаҥ алып турзун

Албатаа jаманы jетпей турзун

 

Мӱргӱӱл ӧткӧн айылда, ол айылдыҥ ук-тӧзиниҥ јаандарыныҥ ээзине ӱч јалама ла ӱч тилим ӱс-јууны белетеп, очоктыҥ ӱч будына салар деп айтты.

«Ӱрсӱлӱ» кам озо барат ла ӱстӱ јаламаларды салат:

Ада чаккан от jалгын

Эне кӧмгӧн таш очок

Ӱч бургалган бос тӱдӱк

Айас- канга томулган

Изӱ чаккан jалыр адым

Jep jеҥиске эбир кӧн

Ак jайыктаҥ алтын japгы сурап турзун

Айдаҥ кӱннеҥ бир быйаны jедишсин

Алыр отко табышсын

 

Кам чалуны айлына јандырып, мынайда алкап јат:

Бу аайланган jypтыҥ амыр болзын

Качанда jаманга jуктурбай  jaкшы jатсын

Эм мен тереҥиризине камдап алкадым

Эм jанып ойто айлымтен сананып jaдым

Jep ӱстинде канча албаты алкыжын

Ончо jaкшы берзин

Эмди jaнып jaдым

 

Сапыр Туяна, с. Куртукӧл

3.07.1910 ј.

***

Совет государствоныҥ XX чактыҥ 20-30 јылдарында ӧткӱрген репрессивный политиказы камдарды да тууразыла ӧтпӧди. ОГПУ-ныҥ 1930 јылдагы «О ликвидации кулачества класса» деген јарлыгы кулактардыҥ контрреволюционный активин кыйалтазы јогынаҥ тургуза ла јоголторын некеген. Олорго ло «церквелердиҥ советтериниҥ эрчимдӱ турчылары», чокымдап айтса, священниктер, муллалар, камдар, јарлыктар кийдирилген.

1930 јылдыҥ бажында Алтайда ады јарлу Сапыр Туянин камды арестовать эткен. Областной ОГПУ-ныҥ материалдары аайынча ол «кулак, кам, 1929 јылдыҥ туркунына јуртта партияныҥ ла совјаҥныҥ кӧдӱриҥилерине удура агитацияны кӧнӱ ӧткӱрген. Агитацияга кам  јаҥын (мӱргӱӱлге јуулгандар ортодо) тузаланган. Оромдордо куучын-эрмек ӧткӱрген» (Архив УФСБ РФ по РА, АУД 19417-ПФ). Ӧрӧ айдылганына тайанып, оны 1930 јылдыҥ тулаан айыныҥ 14-чи кӱнинде адып салган, јӧӧжӧзин айрыган. Сапыр Туянин эткен каршулу кереги јок учун јӱк ле 1989 јылда акталган. Оныҥ уулы Санат, кулактыҥ ла албатыныҥ ӧштӱзи деп, 1933 јылда тӱзединер-иштеер лагерьге 5 јылга аткырылган. 1958 јылда акталган.

***

Алтай калыктыҥ јаҥдаган кам јаҥы керегинде А. В. Анохинниҥ колбичимелдериниҥ бир канчузы керегинде кыскарта таныштырып турум. Кычыраачылар РАН-ныҥ антропологияныҥ ла этнографияныҥ Улу Петрдыҥ адыла адалган музейинде (Кунсткамера) кандый баалу ла јилбилӱ материалдар чеберлелип јатканын ӧзӧгиле сезип, бойына ачсын.

1. Темдектезе, Эрликти алкаганы ла Мампыйт камныҥ алкыштары, 1910 ј. 10.06-19.07 темдектелген. 72 лист (Д. № 5). Бу алкыштар А. В. Анохинниҥ «Материалы по шаманизму у алтайцев» деп бичигинде јарлалган (1924 ј.).
2. Саата камныҥ Эрликти алкаганы. Онос Бажы (Алкыштарды П. Тюхтенев кӧчӱрген (Д. № 8). Алкыштар. 1910 ј. 06.06-10.07 бичилген. Кӧмзӧдӧ алкыштардыҥ башка-башка ӱзӱктери де бар: «Саата 20 јаштуда камдап баштаган. Ол јуртту, кижиге барбаган, эпши кижи болордо, ого Ӱстӱгӱ тужында камдаарга јарабас болгон, је арткан ӧскӧ учуралдарда камдаар аргазы бар. Тагылды чадырдаҥ ыраак, сууныҥ агыныла, аайыла тургузар». (Лист 126); Эрлик 7 уулду: Таш билектӱ Бий Маатыр, Керей, Караш, Окпор, Темир-кан, Кӧмӱр-кан, Шор. Эрликтиҥ кыстары: Эрлик бийдиҥ кара кыс, Эрлик бийдиҥ Алтан Солтон кара кыс». (Лист 128). Саата Кадынныҥ сол јарадыла јаткандар ортодо эҥ ле јарлу кам болгон. Ол камдаганда, јаҥыс та јерлештери эмес, је онойдо ок дачниктер (мынайда Чамалдыҥ јуугында амырап тургандарды адайтан — Р. Е) ле алтай улустыҥ јадын-јӱрӱмиле јилбиркеп турган јорыкчылар, јурукчылар јуулатан. Олор Саата керегинде бойлорыныҥ јол-јорыкта бичиген бичимелдеринде јаркынду ла јылу эске алыныштарын артыргыскан. Јурукчылар оныҥ сӱр-кеберин кеденде (холстто), чаазында, фотосогоочылар дезе фотојуруктарда артыргыскан. Эҥ ле озо ондый ишти Г. И. Чорос-Гуркин ле А. А. Анохин бӱдӱрген. Григорий Иванович «Саата», «В юрте Саата», «Бубен шаманки Саата» деп адалган ӱч јурукты јураган. Бодолында јурукчы келер ӧйдӧ кам эпшиниҥ јаркынду ла сӱрлӱ сӱр-кеберин чадырдыҥ ичинде јураарга сананган болор. Варшавада поляктардыҥ Билимдер академиязыныҥ кӧмзӧзинде А. В. Анохинниҥ 1909 јылда тетради чеберлелет — ондо Саата камныҥ чалуга, Јайыкка, Јер-сууга баштанганы бичилген. Эл музейдиҥ фондторында эпши камныҥ тӱҥӱри ле колотушказы чеберлелет.

1907 јылдыҥ јайында Г. Н. Потанин Алтайла Томсктыҥ јурукчызы Л. П. Базановала кожо јорыктаган. Билимчи јол-јорыгын «В Чемальском тупике» деген очеркинде Саата камныҥ камдаар тужындагы алканар марын ла тӱҥӱрди колына эптӱ, јакшы алатанын сӱреен чындык ла толо, јаркынду эдип кӧргӱскен. Базанованыҥ санаазында Саатага јолыкканы ла оныҥ камдаганы качан да ундылбас ис артыргыскан. Томсктыҥ јурукчыларыныҥ баштапкы периодикалык кӧрӱзинде (1908-1909) јурукчы Саата камга учурлап јураган јуруктарын кӧргӱскен.

Бардам деген база бир эпши камныҥ отты, Бурча канды алкаган алкыштары бар 12.08-13.08.1910) (Д.13, 33 лист).

Алтайлардыҥ тӱӱкилик учурлу ла кеп куучындары сӱреен байлык. Олор алтай элдиҥ кӧксинде, јӱрегинде.

 

Алтай

Ӱстӱгӱниҥ (Каршытка) кийнинеҥ Алтайды такып јат. Сапыр Алтайды «Чапты-кан» деп айдып јат. Эҥирде кам камдайла, айакты ӧрӧ чачат. Айак тӱбиле саҥ ӧрӧ тӱшсе (алча), тайылга керек јок дегени.

Тайатан малга ла тайылганы сӱтле јунар тужындагы алкыш. Арткан чӱм-јаҥ «Ӱстӱгӱ» тужындадагы ла ошкош.

Айгыр jалду Кан Чапты-кан

Оҥ кулакка угар болзо

Оҥ кӧзине кӧрӧр болзо

Бу малыҥнаҥ ака бӱткен

Малымды айгыр jалду

Чапты-кан деп берип jaдым

Бу малымды Айгыр-jалду Чапты-кан алар болзо

Бу айагым алча тӱшсин

 

Тайылга керек болзо

Муны албас керек joк болзо

Кӧмкӧрӧ тӱшсин

Барылгазы табышсын

Бай толу jедишсин

Бу jазаган немедеҥ

Kӧп jaйап берзин

Тумчуктуды баштадып jадырым

Jакалудаҥ jазап берип турум

Албаты кижи кунукпаска, ачынбаска

Алтай амыр japгы бергей не?

Малыма мал кожулза

Бажыма баш кожулып

Oноҥ jaйап бергей не?

Качанда амыр бычып койгой не?

Ак сагалду адам!

Айа, тузак jайаган

Аҥдап меҥдеп турарда

Азык ӱлеш берген

Азрайтан бала кудун jайаган

Арбадайтан малдыҥ кудун jайаган

Ару Алтай Jepим-cy!

Буура jалду кеҥ Алтай

Муҥ кулакту Jepим-cy!

Ару Алтай Чапты-кан

Муны сурап jaдым

Алкаганым jaкшусун

Бу амадаган jypтка

Быйаны jeтсин

Бу качанда алкап турган

Албаты jакшы jатсын

Бу качанда jаргым

Jaкшы болзын

Бу албатыдыҥ ортозында

Эки тегилдӱ болуп

Тилмеш болуп калды

Jepдиҥ ӱстӱнде албатаа

Ончо jакшы болзын

Канча jӱзӱн албатаа

Ончо jaкшы болзын

Ала кӧскӧ кӧрӧр болзо

Ару Алтай ай кулакка угар болзо

Аар jypт амыр болзын

Албаты эзен-jакшы jадатан болзо

Бу айак алча тӱшсин

Ак jӱкелип шиделзин

Алтын чолбу теҥдеп бер

Бу мал japaбac болзо

Кӧмкӧрӧ тӱшсин

Бу jypт амыр jaтпac болзо

Бу айак кӧмкӧрӧ тӱшсин

 

Качан айак тӱбиле кӧҥкӧрӧ тӱшсе, кам оноҥ ары алканып суранат:

Ӧргӧзине бириксин

Ӧркӧжине бириксин

Бу jазаган мал учун

Мунаҥ кӧп мал берзин

Бу албатыныҥ jуртуна

Ууру jобол кийдирбей jaкшы jaтсын

Узун jеле jайык берзин

Улу аркыт бычып берзин

Малды бычып,

Башты кожып jaтсын

Кату ташту канча сӱргек,

Jaш агашту Чапты -кан

Бу jaзaган барылга

Чапты-канга табышсын

Ту ӧткӱре кӧзин кӧрӱп

Jep ӧткӱре кӧксин санап,

Japaштыра мал jайап

Jакшынаҥ jypтyн бычып берзин

Качанда болзо эзен-амыр jaтca

Кара бажы кажайганча jaдap

Качанда болзо jаҥдаганга jaдap

Баш.

 

Эҥирде кам  Ӱстӱгӱде ле чилеп алкап јат,

Суйлага, Чапты-канга:

Aт каракту кан Суйла,

Айры тилдӱ Кам-келе!

Айгыр jолду Кан-Чаптыган

Бу барылганы табыштыр

Анаҥ алтын japгы сурап тур

Агар jypтка ак быйанды тилеп кӧр

Астыкпастаҥ бек jайа

Айрылбас баш амыр быч

Качандa jаҥдаган балбарганча турар

Jaҥдаганда быйан бер

Ак jӱкели кадилу

Арталыштаҥ jемелип

Айану jердеҥ шиделип

Кара агашты аралап

Кату ташты jакалап

Канча сӱргек jалбарып

Кату будак чӧгӧдип

Бай толудаҥ ӱлежип

Барылгадаҥ алыжып

Агартуды сӱрӱн jайап

Адыстуды оҥду бычып берзин

Ӱч сыранын бек jайазын

Изӱ одын чокту бычызын

Кунукпаска Кудай

Ачынбаска Алтай

Алтайым деп бажырып турум

Ӱргӱлjее бек jайазын

Ӱйебиле амыр бычызын

Кату келзе jакарзын

Кайыр келзе тыйгарзын

Ок тыгынбас куйак болзын

Jyу тыгынбас черӱ болзын

Jaш агажы ээлген

Jажыл бӱри jайылган

Эдер куштын- ӱнибиле jалбырдым

Эмди келер jылгa

Эзен-амыр эткейбиде

Ак jарыктыҥ алтына

Бу Алтайым  ӱстине

Амыр jaкшы jӱргейбидем

Каралтаа кийдирбей

Кандый jаманга тӱбелтпей

Качанда кара бажым калганча

Албатыма jaкшы jӱргейбидем

Jакаладып мени тутурбаска

Jaкшы jайап бергей ине?

Jaманга мени кидирбей

Jaжым jeдип ӧлгӧй нем?

Бу ак-jарыктыҥ алтына

Бу албатымныҥ алтына

Jaманы jок jакшынак jӱргей нем?

Бу jaҥдап jaткaн кудайым

Бир алкыжын берзин

Бу алкаткан албатым комудабай

Качанда сӱгӱмчилӱ  jӱрзин

Айлык болгон адым jaмaн болбозын

Албатымды алкап турарымда

Алкыжым jeтсин

Бу бажырып jаткан кудайым

Мениҥ учун бир быйаны jeтсин

 

Камныҥ кӧрӱмиле Алтай кандый бир чокым, јарт, аҥылу-адылу неме эмес, је кандый да аайы-бажы јок, — кам оны сезип, ӧзӧгиле оныҥ айтканын угат, кӧксине салат. Келген айттыруны ол баштапкы катап камдап, айылдыҥ ээзине айдат:

Je бу айланган jypтyм амыр болзын

Эбирген jypтyм энчӱ болзын

Бу албаты кижи jaкшы jaтсын

Бу бала-барка энчӱ, амыр jaтсын

Кийнимнеҥ jаман айтырбазын

Эм jанып jадым

Jypтка jaмaн неме кирбезин

Бойына аар jypтуна табыш

Алтын айрыҥа бирик

Арт боочыны алкап аш

Аккан суды амыр кеч

Ак адамныҥ ээзи

Ар кумактыҥ улузы

Ат каракту Кан-Суйла

Адам Јeзим jети бура!

Алтын кӧлдиҥ Ӱч-бура

Ээс башту Абу-кан

Ӱч эжикту Ӱжебе

Таш jакалу Ала-кан

Кан jакалу Кан-Сумулты

Казыр тайкам Кайыр-Кӱбӱ Кан-Чамал

Кату туум Кара-кӧл

Таайларым алкап

Тарак тиштӱ тарткан Кан-Адыган

Айгыр јалду Кан-Чолобо

Алты эжиктӱ Ак-кайа

Ӱч ӱйелӱ Кӱреҥ-арт

Jажыл тонду Аба-сас

Ээлгелӱ  Jaжыл-jaш

Каптал тонду Кан-Чабыр

Тарак тиштӱ Кан-jожо

Кайа тӱшкен Кан-Чоо

Карай jӱcтӱ Ээни!

Ӱч мӱӱстӱ Кара-кайа

Jec кӱрее Jeзим бий

Jайан кайыр тужунда

Алкап турган канча тайкам бу

Бойымныҥ алты айраа табышсын

Алыр отко бириксин

 

Баш болды. Jанды кам.

Сапырдыҥ алкыштары тӱгенди.

Куртукӧл суу

1910 јылдыҥ куран айыныҥ 4-чи кӱни