Алтайдын Чолмоны

Бир чак кайра «республика» тӧзӧлӧр аргалу болгон

02.07.2019

Јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱни тергеебисте Алтай Республиканыҥ кӱни деп темдектелет. Горно-Алтайский автоном областьты Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика эдип кубулта тӧзӧӧри керегинде РСФСР-дыҥ јасагы 1991 јылдыҥ  јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде чыккан.

Мынайда чоттозо, быјыл республика тӧзӧлгӧниниҥ 28 јылы толуп јат. Кереес ле байрам кӱндердиҥ «Хронограф Республики Алтай» деген кӱнтизӱ-бичигин јылдыҥ сайын чыгарып турган АР-дыҥ Архивтер комитеди, республика тӧзӧлгӧниниҥ быјыл юбилейлик јылы эмес деп, бу кереес кӱнди  эзедерин бичигинде темдектеерин керексибеген болор. Тергеебистиҥ тӱӱкизиле колбулу ӧскӧ дӧ учурлу керектерди «Хронограф» ундып салатанына бис темигип калганыс. Оныҥ учун, байла, бойыска ундыбай јӱрер керек.

Алтай Республика тӧзӧлгӧнин 1991 јыл деп чотоп јадыс. Бу јастыра деп сананадым. Нениҥ учун дезе Горно-Алтайский автоном областьтыҥ 21-чи тудуузыныҥ Влерий Иванович Чаптыновко баштаткан  депутаттары 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде ӧткӧн сессиязында областьты республика эдип кубулта тӧзӧӧр јӧпти јаратпаган болзо, суверенитет керегинде Декларацияны јарлабаган болзо, ээчий јылда республика тӧзӧӧри керегинде федерал јасак та чыкпас эди. Эҥ кӱч, тӧс ишти олор бӱдӱрип чыккан. Ол депутаттар бойлорын Горно-Алтайский автоном республиканыҥ депутаттары деп jарлап, оноҥ бир де јыл иштебей, республиканы тӧзӧгӧни быжу болзын деп, депутат молjузын ӧйинеҥ озо уштыган. Кичӱ тӧрӧлиниҥ келер ӧйи учун турушкан областьтыҥ Совединиҥ калганчы тудуузыныҥ депутаттарыныҥ бу алтамы нере керекке бодолду. Темдектезе, Хакасияда областьты республика эдип кубулта тӧзӧгӧн депутаттар молјузын уштыбаган ла чыдулары тӱгенгенче иштеп, республиканыҥ баштапкы депутаттары болгон ады арткан.

Алтай Республиканы, АР-дыҥ парламентин тӧзӧӧрине учурлалган кӧдӱриҥилерде бу депутаттардыҥ ады-јолы адалбай турганын, байрамга кычыртулу келген ас тоолузы «ӧскӱзиреп» калган отурганын кӧрӧргӧ ачу болуп јат. Декларацияны јарлаган тӱӱкилик ол сессияда  алаҥзыган депутаттар ас эмес болгон. Республика тӧзӧлзӧ, оноҥ чыгып, Алтайский крайга эмезе Кемеровский областька кирерге турганын Горно-Алтайскка jуук jаткан кезик аймактар газеттерде ачык угускан. Республика тӧзӧлгӧниле jамыга jолы ачылып, тоомjызы бийиктеп барган ас эмес улус оны тӧзӧӧрине удура болгондор деп, Алтайский крайдаҥ айрылары учун тартышкан депутаттардыҥ бирӱзи меге јуукта айткан эди.

1980-чи jылдардыҥ учынаҥ ала 2000 jылдарга jетире ӧй орооныста да, Алтайыста да jаан кубулталарлу ӧй болгонын эзедели. Ороонныҥ jаҥ тӧзӧлгӧзи солынганыла колбой албаты-jонныҥ jадын-jӱрӱми айдары jок коомойтыган: иш-тоштыҥ jаҥжыккан аайы бузулган, улус айлар сайын ишjал ла пенсия албай, тӱреҥиге тӱшкен. Текши албатыныҥ ар-jӧӧжӧзи келишкенче ӱлелип, садылып-jиилип эмезе сагышту ла эпчил улустыҥ колына кирип, тоолу jылдарга кайылган. Је ол ло ок ӧйдӧ бу јӱрӱм кубуларына иженген јилбилӱ,  кандый да кӧӧрӧм, кӧдӱриҥилӱ ӧйлӧр болуп санаада арткан.

Республиканы  тӧзӧгӧн депутаттар тергееде jаткан кандый ла укту улустыҥ орооныстыҥ Конституциязында бичилген тап-эриктерин ле jайымдарын корыырыла коштой, Туулу Алтайда jаткан ӧс калыктыҥ культуразын, тилин, калык болуп артарын корыыр амадузын ачык угускан. Ӧйдиҥ куйун-салкындары республикага иженген кӧп амадуларысты суйуда учуртып jат, бойыс та олорды кичеебей барганыс бар.

Је Алтайда республика тӧзӧӧри керегинде баштапкы јӧп бир чак  мынаҥ кайра, 1918 јылда јӧптӧлгӧнин база эске албайдыс. 1918 jылдыҥ кочкор айыныҥ 22-чи кӱнинде (jаҥы тоолошло, тулаан айдыҥ 7-чи кӱнинде) Улалуда крестьян ла «инородческий» деген депутаттардыҥ Горно-Алтайский краевой тӧзӧмӧл jууны ӧткӧн. Ондо азыйгы Ойрот каандыкка кирген калыктарды jери-jоныла бир республикага бириктирип, Россия государствоныҥ бӧлӱги болуп jадар jӧп jарадылган. Республиканы тӧзӧӧри аайынча бу курултай-jуунды ол ло 1918 jылдыҥ jаан изӱ айыныҥ 23-чи кӱнинде Кош-Агашта ӧткӱрери темдектелген. Jе ороондо ӧткӧн граждан jууныҥ бускалаҥына Сибирь jалбырап, курултай ӧтпӧй калган. Бу керегинде документтер jӱк ӧткӧн чактыҥ учында, СССР jайрадылып, ороондо башталган jаҥырта тӧзӧшлӧ колбой архив-кӧмзӧлӧрдиҥ кӧргӱспейтен документтери ачыларда, чыгып баштаган. Ол керектер керегинде бистиҥ билерис эмди де сӱрекей ас ла кӧп немени jӱк бодоштырып биледис.

Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ 1924 jылда «СССР-дыҥ чыгартылу кижизи Давтянга» Туваныҥ Кызыл талазынаҥ бичиген самаразы бар. 1924 jылда Я. Х. Давтян таҥынаҥ башка ороон болуп jаткан Тува Республикада СССР-дыҥ элчизи болуп иштеген. Гуркин дезе 1919 jылда Алтайдаҥ качып барала, jанып болбой шыралап jӱрген ӧйи.

(Яков Христофорович Давтян (1888-1937) бистиҥ ороонныҥ государстволык jеткер болбозыныҥ органдарыныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи, дипломат кижи болгон. 1920-1930 jылдарда ол Прибалтиканыҥ ороондорында, Китайда, Францияда, Иранда, Грецияда, Польшада СССР-дыҥ элчиликтеринде иштеген ле 1937 jылда политикалык истежӱлерде  аттыртып божогон).

«1917 jылда мен революцияда туружар аргам jок болгон. Национальный Алтай автономияныҥ башкараачызы болгом. «Алтайский Горный Думаныҥ» председатели. «Алтай автоном областьтыҥ» тӧзӧӧчизи. Колчак ӧйинде дезе «Алтайдыҥ тургун калыктарыныҥ тӧс национальный комитединиҥ» председатели…– деп, Г. И. Чорос-Гуркин самаразында бичийт. –  Бистиҥ алдыста турган тӧс ижибис—кооперацияга кирип алган коjойымдары ла кулактары ажыра Бийск бистиҥ мал ӧскӱрер ле аҥдаар ээлемдеристи ээ болуп кулданбазын деп, Алтайды Бийский уездтеҥ айрыыры болгон. Революцияныҥ jарык амадуларлу jеҥӱлерин тузаланып, албатыбыска тузалу jайым jӱрӱмисти бойыс тӧзӧп баштаарга сананганыс. Бого ӱзеери, бистиҥ ончобыстыҥ jаан амадубыс — эрмектешкен тилисле, кӧгӱс кӧрӱмисле, мал азырап jаткан кӧчкӱн jадын-jӱрӱмисле, озогы тӱӱкибисле, эмдиги jаткан айалгаларысла тӱҥей карындаштарысла биригерге Монголияныҥ граныныҥ jанында jуун «курултайлар» ӧткӱрери болгон. Нениҥ учун дезе jаткан jериле Алтай, Танна-Туваныҥ jери ле Абакан бой-бойлорыла бек колбулу, озогы да, эмдиги де ӧйдӧ калаш-ашла, малла ла о. ӧ. толыжып jаткан. Мениҥ шӱӱгенимле, jуук келер ӧйлӧрдӧ, арга болзо, эмдиги де ӧйдӧҥ ала, Совет jаҥныҥ jилбӱлерине, СССР-дыҥ экономикалык ла географиялык jилбӱлерине бу ишти бӱдӱрерин баштаар керек ле Танна-Туваныҥ jонын биригерине jӧмӧп, ӱч албатыдаҥ «Ойрот» деген кичинек республиканы тӧзӧӧр. Нениҥ учун дезе бу ук-калыктардыҥ биригӱзи азыйда болгон ло кӧп чактар мынаҥ кайра Китайдыҥ базынчыгыныҥ ла Сибирьди бактырган Россияныҥ олjочы политиказыныҥ шылтузында jайрадылган. Шак бу шӱӱлтени бис Бийсктеҥ айрылып, «Каракорум Алтайский автоном областьты» тӧзӧӧр Улалуда албатыныҥ баштапкы jууны ӧдӧр тушта jарлаганыс. Jе бийчандар, олордыҥ уездный земствозы бистиҥ ижиске бӱтпей, анайда ок алтай эл-jонды азыйда ла чылап jайым кулданарга колынаҥ божотпоско, «Кара-Корумга» удура иш ӧткӱрген ле бис, алтайлар, айрыларга jӱткӱп, башка барала, орус улусты Алтайдаҥ чыгара сӱрерис деген тӧгӱнди Алтайда jаткан орустар ортодо jайган. Орус эл-jон алтайлардаҥ камаанду болуп калар деп. Орус кулактар бу тӧгӱнге сӱӱнгени, агитацияга бӱткени ле бистиҥ jайымыска ла автономиябыска удура болгоны jарт. Олор, Алтайда ээ болуп артарга, алтайлардыҥ баштамы революциялык jӱткӱмелдерин jаба баскан! Мынайда Колчактаҥ озо ло оныҥ ӧйинде «эки тӱптӱ политика» ӧткӱрилген…

Бу самарала кожо Москвада СССР-диҥ ас тоолу ук-калыктарыныҥ бӧлӱгине ле Улалуда Ойрот областьтыҥ башкартузына баштануларымды салып, мени тыҥ jилбиркеткен бу чокым сурактарыма каруу берзин деп Слерди сурайдым:

1. Бой-бойлорыла jаткан jериниҥ аайыла, экономикалык ла jадын-jӱрӱминиҥ айалгаларыла тӱҥей ӱч карындаш албатыларды—Ойрот-Алтайдыҥ, Танна-Туваныҥ ла Абаканныҥ калыктарын—СССР-дыҥ jилбӱлерине Советтердиҥ бир кичӱ республиказы эдип бириктирер арга бар ба? Мениҥ санаамла, бу шӱӱлте jӱрӱмдик, экономикалык тереҥ тӧзӧлгӧлӱ ле бирлик тӱӱкилӱ болгон карындаш калыктарды ойто бириктирер. Совет jаҥды jараткан кӱӱнди, оныҥ эткен керектерине бӱдӱмjини албаты ортодо бу тыҥыдар. Улустыҥ революциялык кӱӱнин кӧдӱрип, бу иште туружарына ӧскӧ дӧ кичӱ нацияларды jилбиркедер. СССР-дыҥ башкарузы биригерин буудактабай турганын ла бу керекти бойлоры башкарынып ӧткӱрерге албатыга бергенин, базынчыкта jаткан кичӱ нациялардыҥ jайымданар улу керегин jӱк наjылык кӱӱндӱ башкарганын улус билер болор.
2. Бис, алтайлар, албатыбыс толо jайымду ла автономиялу болорына иженер аргабыс бар ба? Jӱк бу jайым ажыра бастыра орус албатыла, оныҥ идейный башкараачызыла кожо революцияныҥ керегин тыҥыдарына иштеерис деп бӱдерге; бу керегинде бис, алтайлар, Алтайда да, Бийскте де, революцияныҥ баштапкы кӱндеринеҥ ала jаҥыс катап эмес угусканыс.
3. Москвада СССР-дыҥ ас тоолу ук калыктарыныҥ керектерин башкарган бӧлӱкте алтай нацияныҥ бойыныҥ чыгартылу улузы бар ба? Олор бар болзо, кемдер, адрези кандый? Москва jаар jӱре берген бистиҥ алтайлар: Ойрот автоном областьтаҥ ВЦИК-тиҥ турчызы болгон Павел Строев, Сергей Борисов (ол нӧк. Нацевле кожо Иркутсктаҥ барган, оноҥ озо Ургада турган) ло Сары-Сэп Конзычаков кайда болгонын Слер, айса болзо, билеригер?
4. ВЦИК-тиҥ Известияларыныҥ 1922 jылдыҥ 259-чы номеринде Ойрот областьтаҥ ВЦИК-тиҥ турчызы бичиген Алтай национальный кыймыгуныҥ керегин кӧрӧр Москваныҥ камызы Алтайга келип иштеген бе?
5. Бойымныҥ jайым албатымныҥ jурукчызы болуп, Алтайыма бурылып jанарга, айрыттырган ар-jӧӧжӧмди jандырып аларга, jайаан иштеримди экелип, албатыма табыштырарга ла чаксырашка ла тонокко алдырган ороонымныҥ, Ойрот областьтыҥ тузазына мынаҥ ары jайаан бӧлӱкте Jайым ла амыр иштеерине иженер аргам бар ба?

Тоогон акту кӱӱнимле алтай jурукчы Чорос-Гуркин».

Ойрот республиканы тӧзӧӧри учун турушкан улустыҥ кӧп сабазы 1920-1930 јылдардыҥ политикалык кыстажына кирип, тӱрмеледип, аттыртып, айдуныҥ јеринде корогон.

Быјыл Кан-Оозы аймактыҥ Тӧрӧм ӧзӧгинде алтайлардыҥ буркан јаҥ јарлаган амыр-энчӱ мӱргӱӱлин тоскырганыныҥ 115 јылы толгон. 1904 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде Тӧрӧмдӧ јуулган 3000 кире алтайларды мылтык-јепселдӱ тоскырганы, башчыларын тӱрмелегини ле јаргылаганы керегинде ас тоолу бичимелдер ле билим иштер база ороондо јаҥырта тӧзӧш башталганыла колбой чыгып баштаган. Кӧп јылдарга тудуулу болгон ло јӱк албатыныҥ куучындарында арткан бу керектер бойыныҥ ајарулу шиҥжӱчилерин сакыйт.

Је, республиканыҥ ӧдӱп келген јолы керегинде айдып тура, база бир айалгага ајару эдип ийели. 1922 јылда тӧзӧлгӧн Ойрот автоном область 1948 јылда Горно-Алтайский автоном область деп кубулта адалат. Областьтыҥ ады мында јаткан албаты-јонныҥ сураганы аайынча солынган деп, КПСС-тыҥ Ойротский  обкомыныҥ  1947 jылдыҥ jаҥар айыныҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн јууныныҥ протоколында айдылат.

Областьтыҥ адын солыган шылтактардыҥ тоозында:

«…Туулу Алтайда «ОЙРОТ» кара ийде-кӱчтерди бириктирген мааны болгон. Оны тӱӱкилик мындый керектер керелейт.

1904-1905 jылдарда Алтайда «бурханизм» деген кыймыгу табылган. Оныҥ башчылары jаан байлар, алтайлардыҥ jайзаҥдары ла монгол ламалар болгон. Бу кыймыгу мӱргӱӱл jаҥыныҥ кычыруларыла ӧткӧн лӧ Алтайды Японияныҥ камаан башкартузыла jадарына айрыыр амаду тургускан. Бурканчылардыҥ «мӱргӱӱлдеринде» алтайлардыҥ кааны деп Ойрот-каанла тӱҥейлештирген Jопон-каан адалган («Jопон-каан—Ойрот-каан»). 1918 jылда, Колчактыҥ черӱзи Туулу Алтайда jаҥды блаашкан ӧйдӧ, эсерлер, акгвардеецтер ле jербойыныҥ буржуазный националисттери Туулу Алтайды, Минусинский крайды, Урянхайский крайды (эмдиги Тувинский автономный область) ла Кытат Туркестанды бириктирип, «Ойрот государство» тӧзӧӧр ченелте эткендер. Бу jаан кемдӱ ченелтедеҥ Алтайда Колчактыҥ акгвардиялык управазын тӧзӧӧринеҥ, ол Каракорум управа деп адалган, ӧскӧ не де болбогон, ишкӱчиле jаткан алтайлардыҥ ол керегинде эмдиги эземи jескинген ле кӧрӧр кӱӱни jок.

Учында, он jыл мынаҥ кайра jербойыныҥ буржуазный националисттери, троцкистско-бухаринский отрепьеле кожо, революцияга удура бойлорыныҥ амадуларын ойто ло «ОЙРОТ» деген сӧслӧ колбоп, «Ойрот-Го»* тӧзӧӧргӧ амадаган.

Бу ончо айдылганын кӧрзӧ, областьты Ойротский деп адаарга jарабас.

ВКП(б)-ниҥ Ойротский обкомы ла Облисполком Ойротский автономный областьты Горно-Алтайский автономный область деп кубулта адаганы чын болор деп чотойт. Бу ат, баштапкыда, эл-jон (алтайлар) бойын аданганын чын кӧргӱзер, экинчиде, Алтайский крайла булгаларын токтодор ло jаткан jериниҥ аайын чокымдап темдектеер, нениҥ учун дезе областьтыҥ jери бӱткӱлинче Туулу Алтайда. Бого келиштире областьтыҥ администрациялык тӧс jерин Ойрот-Тураны Горно-Алтайск деп кубулта адаар.

Ойрот-Турский jурт аймакты Майма аймак деп кубулта адаар.

ВКП(б)-ниҥ Алтайский крайкомын ла крайисполкомды бу jӧпти jӧмӧзин деп сураар.

ВКП(б)-ниҥ Тӧс Комитединиҥ Политбюрозын бу jӧпти jӧптӧзин деп сураар.

* — 1931 jылда Японияныҥ Китайдыҥ jеринде тӧзӧгӧн Маньчжоуго деген государствого тӱҥейлеп» – деп, областьтыҥ адын солыыры керегинде документте бичилген.

Бу калыгыстыҥ автономиялу јадары учун тартыжузыныҥ, ӧдӱп келген јолыныҥ тоолу ла темдектери. Олор керегинде республиканы тӧзӧгӧнине учурлалган байрамдык кӧдӱриҥилерде кӧп айдылбай јат. Је республика учун тынын кысканбай тартышкан ла јӱрген улустыҥ ады-јолын, тӱӱкилик јолыстыҥ учурлу керектерин бис керексибей, ундып салзаас, республикабыстыҥ ӧзӱмин бис кечеебезебис, кийниндеги ӱйелер кандый улус болуп ӧзӧр?

Республиканыҥ кӱнинде мындый да санаалар келет.

 Кӧмӱрчи Петешева

Сары-Сэп Канзычаков ло оныҥ кереги

Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧн кӱнин темдектеп тура, алтайлардыҥ автономиязы, Алтайда республика тӧзӧлӧри учун јолдо јана баспай, тынын кысканбай турушкан улустыҥ бирӱзи Леонид Алексеевич Сары-Сэп Канзычаков болгон.  Бӱгӱн бис ол керегинде статьяны јарлап турубыс.

Григорий Иванович Чорос-Гуркин Колчактыҥ тӱрмезинде, кыска ӧйдиҥ туркунына да болзо, эки катап отурып, уулдарын ээчидип, jуруктарын  коштоп алала, Монгол талазы jаар 1919 jылда Туулу Алтайдаҥ ырбап барган. Алтайда сӱрекей кату ла булгакту ӧй турган.

Кара баштулар   граждан jуу-чактыҥ бажында кызылдарга да, актарга да теҥ-тай базындырып, кайыр кырларда бала-барказыла качып, jажынып jӱргендер.  Алтай калыктыҥ келер салымы  бычактыҥ миизинде болгон. Айалга анчада ла  курчыган ӧй чактыҥ башталганынаҥ ала jирменчи jылдардыҥ башталарына jетире улалган.

Тӱӱкидеҥ кӧргӧндӧ, ол туштагы ас-мас бичикчи эрлер калыгын корып аларга чырмайып, бойлоры ортодо текши тил табып,  аайлашпастарды jедимдӱ jеҥип иштеген. Текши амаду калыкты корып алары ла оныҥ jадын-jӱрӱмин ӧҥжидери болгон.

Бичикчи бастыразына шыдар алтайлар Орус Кудайлык Миссияныҥ сургалдарында ӱренген ле ончозына jуугы, эмдиги оҥдомолло, тӱндӱк алтайлар болгондор. Jе бичик-билик билер ол туштагы улус  айалганы чике оҥдоп, мал-аш ӧскӱреечи тӱштӱктеги арга-чыдалду байларла, ӧктӧм алтайларла бирлик болорго бастыра аргаларды тузаланган. Олор бойлорына Аргымай ла Манjы Кульжиндерди ле эмдиги Кан-Оозы аймактагы арга-чыдалду алтай jакшыларды тартып алгандар.

Бойыныҥ ӧйинде Туулык Думада ла КараКорумда чогулып иштеген ас эмес алтайлар Совет jаҥ jеҥип ийерде, калыгын корып аларга, коммунисттерле jуук колбу тургузып, каруулу бӧлӱктерди башкарып иштеген.

Ондый улустыҥ бирӱзи эмдиги Кан-Оозы аймактыҥ Чаргы-Оозы jуртында (Черный Ануйда) абыстыҥ билезинде чыккан Леонид Алексеевич Сары-Сэп Канзычаков болгон. Ол канду 1937 jылдыҥ кӱӱк айыныҥ 21-чи кӱнинде тӱрмелеткен ле НКВД-ныҥ 7963 таҥмалу шылу кереги аайынча jаргылаткан. Бу керекле бурулаткандар—Сары-Сэп Канзычаков Леонид Алексеевич (аттырткан), Сафронов Борис Сергеевич (аттырткан), Пьянков  Иван Васильевич (8 jыл айдуга jаргылаткан), Толток Иван Семенович (аттырткан), Алагызов Алексей Савельевич (10 jылга айдуга jаргылаткан), Таушканов Леонид Павлович (10 jылга айдуга jаргылаткан), Казагачев Кирилл Афанасьевич (5 jылга айдуга jаргылаткан), Гуркин Геннадий Григорьевич (Г. И. Гуркинниҥ уулы, аттырткан).

Адар эдип jаргылаткан ӧрӧ адалган улусты Григорий Иванович Чорос-Гуркинди, Николай (Никита) Федорович Ивановты, Иван Савельевич Алагызовты, Сергей Сергеевич Сафроновты, Павел Семенович Хабаровты, Максимилиан Алексеевич Борисов-Кочубеевти атканыныҥ кийнинеҥ ӱч конок ӧдӧрдӧ, ӱлӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде ӧлтӱргендер.

Алтайлардыҥ 1997 jылда ӧткӧн баштапкы Курултайыныҥ jӧбиле ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱни Эземниҥ кӱни деп jарлалган ла ӧткӧн чактыҥ 90-чы jылдарыныҥ учында  Эл Курултай бу кӱнди окылу jасактап салган. Jе кайкамчылу айалга тӧзӧлгӧн: Алтай Республиканыҥ архивтердиҥ керектери аайынча комитеди jылдыҥ ла кепке базып турган Учурлу ла юбилейлик  кӱндердиҥ кӱнтизӱзинде  Эземниҥ кӱнин адабай jат.  Ондый ок айалга Алтай  Республиканы тӧзӧгӧни керегинде  Декларацияла колбулу. Республикан јасактар бу jанынаҥ бар, jе олорды республиканыҥ кӱнтизӱзинде бичииринеҥ архивтиҥ ишчилери та нениҥ де учун мойножып jадылар. Бу айалга керегинде  «Звезда Алтая» ла «Посткриптум» газеттерде бир канча катап бичигем, jе республикан архивтиҥ специалисттери Эл Курултайдыҥ Jасагын бӱдӱрер кӱӱндери jок болгодый. Байла, тереҥжиде шӱӱзе, ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱниндеги Эземди бис алтай калыктыҥ коромjыгыла колбоп, оны бойлорыс, ӧскӧ уктуларды шакпыратпай,  таҥынаҥ  темдектеер учурлу болгодыйыс. Декларацияныҥ да кӱнин  база онойдо ок темдектегедийис. Былтыр ӱлӱрген айда,  Алтай  Республиканы  jарлаган  Декларацияга 20 jыл толгон кӱнде, республикан архивтиҥ башкараачызын  «Слерди байрамла!» деп, бир депутат уткыган болтыр, jе ол кижи «Кандый байрамла?» деп, удура сураптыр. Байла, бу мындый оок-тобыр деп билдирген, jе учуры jаан сурактардыҥ аайына тӱрген чыгар керек.

Быjыл кандык айдыҥ 27-чи кӱнинде Леонид Алексеевич Сары-Сэп Канзычаковтыҥ чыкканынаҥ ала 120 jылдыгы толуп jат.  Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кийнинеҥ бу кижи, шӱӱгежин, алтайлардыҥ автономиязын тӧзӧӧрине эҥ jаан ӱлӱзин кошкон кижи болгодый. 1922 jылдыҥ кичӱ изӱ айында чыккан  «ВЦИК-тиҥ Известияларында» ойрот калыктыҥ автономиязын тӧзӧӧри керегинде окылу jӧп jарлалган.

Jе Сары-Сэп Канзычаков деген политик ле алтайлардыҥ  коручылы  керегинде бистиҥ билерис сӱрекей ас. Ол бойы, Г. И. Гуркин чылап ок, байат-телеут укту алтай кижи болор. Адазы эмдиги Кан-Оозы аймакта абыс болгон. Леонид  мындагы Чаргы-Оозы (Черный Ануй) jуртта 1891 jылда кандык  айдыҥ 27-чи кӱнинде чыккан. Томскто ӱредӱчилер белетеер семинарияны ӧйинеҥ озо ӱренип божоткон. Каанныҥ черӱзинде Сибирьдиҥ 24-чи адучы полкында турган. 1917 jылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1918 jылдыҥ jаан изӱ айына jетире Алтай Туулык Думаныҥ, кийнинде Каракорумныҥ Кузнецк уездтеги бӧлӱгиниҥ jааны болуп, ондо тартышкан.

Бу ла кандык ай башталып jадарда, республикан  архивте иштеп тура, «Анкета арестованного» деген бичимелдеҥ кӧрдим: Сары-Сэп Канзычаковты НКВД-ниҥ ишчилери 1937 jылдыҥ  21-чи кӱнинде биске коштой Старо-Бардинский (эмдиги Красногорский) райондо тӱрмеге суккан болтыр. Леонид Алексеевич  Нарлык jуртсоветтиҥ Тебрек jуртында Роза Люксембургтыҥ адыла адалган колхозто чотобот болуп иштеген.  Анкетада темдектегениле болзо, ондо  ӱч сыйын ла 70 jашту энези бар болгон.  Сыйындарыныҥ экӱзи Кан-Оозы аймакта Чаргы-Оозында ӱредӱчилер болгон эмтир, бирӱзи  база бу ла аймакта  иштептир.

Сары-Сэп Канзычаков 1934 jылда Новосибирде  Г. И. Чорос-Гуркинле, кӧп тоолу хакасстарла кожо «Сибирьдиҥ тӱрктериниҥ кереги» аайынча бурулаткан, jе jаргылатпаган.

Бу политик керегинде Д. И. Табаев ле Г. П. Самаев бичиген. Григорий Петрович оныҥ тӧрӧӧн-туугандарын бедиреп, Кан-Оозы аймакты эбирген ле. Jе  ыҥ-шыҥ,  табылбаган. Ис  Новосибирскке jедип, jоголып калтыр.

Тӱӱкидеҥ: 1921 jылдыҥ куран айыныҥ учында Алтайский, Енисейский ле Томский губерниялардыҥ «карындаштык ӧс калыктар jуртаган бӧлӱктеринеҥ» автоном Ойрот область тӧзӧӧри jанынаҥ сурак тургузылган. Оноҥ бир ай озо Томский губернияныҥ калыктардыҥ ӧзӱми аайынча бӧлӱги «Тӱштӱк Сибирьдиҥ тӱрктериниҥ автоном республиказын тӧзӧӧри керегинде» сурак кӧргӧн. Сары-Сэп Канзычаков Алтайский губернияда национальностьтор аайынча бӧлӱктиҥ башкараачызыныҥ ордынчызы болуп тура, каруулу бир канча башкараачыларды баштап, Горно-Алтайский, Бийский, Минусинский, Кузнецкий ле Ачинский уездтердеҥ Ойрот Республика тӧзӧӧрин быжулап, Национальностьтордыҥ Наркомадына некелте-jетирӱ ийип jат. Ондо айдылганыла, «Ойроттор базынчыктаҥ айрыларыныҥ темдеги бар. Онызы Кадын-Бажындагы мӧҥкӱдеҥ кеми элбек ӱзӱк айрылып тӱшкениле колбулу. Быjыл jайгыда ондый ӱзӱк jарылып тӱшкен. Анайдарда, сооjында айдылганыла  болзо, Ойрот калыктыҥ jайым jӱрӱмине ле орныгузына jол ачылган… Сурак jарталды. Ойрот орныгып jатканыныҥ темдеги кӧрӱнди. Мындагы калык тӱбектеҥ ле ӧлӱмнеҥ аргаданарга арганы алды».

Тӱштӱк Сибирьдиҥ тӱрктери чогулып биригерин jаратпай турган ийде-кӱчтер «Ойрот Республика керек пе?» деген статья jарлап, хакастарды автономияга кожорынаҥ мойноп ийдилер.

Партияныҥ Тӧс Комитединиҥ Сибирьдеги бюрозы республиканы база jаратпады.

Москвадагы Национальностьтордыҥ Наркомады дезе «Ойрот-Хакас» республиканы тӧзӧӧрин jарадып ийген. Кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде Сары-Сэп Канзычаков Национальностьтордыҥ наркомы Сталинге самара бичип, «Ойрот-Хакас автономияны jаратсын» деп баштанган. И. В. Сталин «Мен jарадары учун» деп бичийле, колын салган.

Jе РКП (б)-ныҥ Бюрозы, партияныҥ Сибирьдеги бюрозын jӧмӧп, Ойрот республиканы jаратпаган. Мынайда, граждан jуу-чак туштагы Каракорумныҥ орныгузы Туулу Алтайда ойто башталардаҥ айабас деген чочыду Сибирьдиҥ тӱштӱгинде jаткан калыктарга бир салымду, бирлик тергеелӱ болуп биригер jолды туйуктап салды.

Jе, ондый да болзо, Сары-Сэп Канзычаковтыҥ эрчимдӱ тартыжузы Ойрот автономияны тӧзӧӧрине jол ачкан дезе, jастыра болбос. Леонид Алексеевич шорлорды ла телеуттарды Ойрот автономияга бириктирерге болуп, «Сибирские огни» журналга элбек статья да бичиген, jе ӧрӧги башкараачылар оныҥ сӧзине удура болгылаган. Эмди санангажын, биске карындаштык телеут ла шор   калыктар алтайларла кожо jаткан болзо, куманды, чалканду ла туба бӧлӱктердиҥ салымы, алтайлардыҥ бойыныҥ да айалгазы эмдигизинеҥ чик jок артык болор эди.

РСФСР-де  ВЦИК-тиҥ турчызы болгон П. А. Чагат-Строев 1922 jылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 26-чы кӱнинде «Известия» газетте  алтайлардыҥ салымы, олорды jаржактар ла оноҥ до башка ийделер кӱӱн-кайрал jоктоҥ базынганы, Каракорумныҥ учуры керегинде ачык айдынышту бичимел салган. Бу бичимелди бӱткӱлинче jарадып турганын ла ондо айдылганы чын болгонын угусканы учун облисполкомныҥ  председателиниҥ ордынчызы болуп турган  Сары-Сэп Канзычаков ижинеҥ jайымдалган.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 120 jылдыгын бис бир jылга соҥдоп, 1991 jылдыҥ чаган айында темдектеген эдис.  Нениҥ учун дезе  Григорий Ивановичтиҥ чыккан jылын, айын ла кӱнин керек дезе оныҥ jайаандыгын, jӱрӱм jолын шиҥдеген В. И. Эдоков то билбес болгон. Бу jажытты КГБ-ныҥ архиви ачылган кийнинде билгенис.

Айдарда, автономия тӧзӧӧринде кӧп керектер бӱдӱрген база бир алтай-телеут агабыс, Сары-Сэп Канзычаковтыҥ 120  jылдыгын уткыырын бис ойто ло «ычкынып ийерге» турус ошкош.

«Учурлу кӱндердиҥ» быjылгы кӱнтизӱзин тургускандарга—республикан архивтиҥ ишчилерине, Алтаистика институттыҥ билимчилерине—окылу jаҥдар аjару эдер учурлу ошкош. Мындый атту-чуулу кижиниҥ толо jажыла колбой ол керегинде jетирӱ кӱнтизӱде нениҥ учун jок деп.

Мыныла колбой, чала-была, колдыҥ сыртыла эдилген, кӧрӱш-таныштардыҥ юбилейлерин кичееген кӱнтизӱ чыгарып турган редколлегия не керек деп сурак чыгат. Бу бичикте кайда, качан серкпелер тутканы толо салынган. Мындый ууламjыны кичеери мӱргӱӱл jаҥ государствоноҥ  туура, бойыныҥ керектерин таҥынаҥ башка апарып jат деген политикалу ороонго jарабас болгодый. Бу кӱнтизӱде темдектелбеген, республикага учурлу болгон керектердиҥ тооломозын тургузып кӧрӧр керек.

Учында айдарга турганым. Кан-Оозы аймактыҥ тӧс jуртындагы тӧс тепсеҥге Л. А. Сары-Сэп Канзычаковтыҥ кереезин не тургуспас?  Тӧс калада да кереес тургузар керек.

Аjарып jӱрзе, Кан аймактыҥ ӧс калыгыныҥ интеллигенциязы эмеш jедикпестӱ иштеп турганы билдирет. Алтай укту бойлорыныҥ jерлештерине аjару олордоҥ эмеш ас болгонын Канзычаков jанынаҥ бӱгӱнги айалга  керелеп туру ошкош. Толо аргалу ӧскӧ калыктардыҥ мӱргӱӱлин, тилин кичеери керегинде мында кӧп айдылат.

Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизиле, кеендигиле колбулу бичиктер бу аймакта чала коомой таркадылып jат. Кезикте окылу jаҥга берген бичиктер jылыйып та калат. Албаты ӱредӱзиниҥ аймактагы бӧлӱги алтай калык керегинде бир бӧлӱк бичиктер алала, оноҥ кӱjӱренип, албаганыс дешкен учурал да болгон.

Учурлу база бир айалга бар. Онызы Айу таш (Денисово) деген куй ташла колбулу. 90-чы jылдардыҥ бажына jетире бодогоныс: ол куй таш бистиҥ jеристе туруп jат деп. Нениҥ учун дезе, окылу картала куй-таш Солонешенский райондо, археологтордыҥ jаткан палаткалары дезе Кан-Оозы аймактыҥ jеринде турган болтыр. Бистиҥ автономия 1990 jылда крайдаҥ айрыларга турарда «Свободный курс» деген газет «Куй таш крайда артып jат» деген бичимел салганы санаама кирет.  Мен мыны кӧрӱп: «Блаажар керек, ол бистиҥ калыктыҥ байлу энчизи не»—деп, В. И. Чаптыновко айткам. Валерий Иванович, jӱзин алакандарыла jуурый уужап, эмеш jайналганду каруу берген эди: «Токто ло токто, крайдаҥ айрыларга jедип браадырыс не. Таҥынаҥ тала боло берзебис, крайла jӧптӧжӱ тургузарыс. Куй таш эки jаны теҥ-тай тузаланатан байлык энчи болоры jанынаҥ. Сӧзимди берип турум».

Jе В. И. Чаптынов крайдаҥ айрылганыныҥ кийнинде уур-кӱч сурактарга  кӧмӱле берген ле, jеткер болуп, бу суракты учына jетирип болбогон.

Ол Айулу куй таш деп адалган байлу энчи керегинде туку 80-чи jылдардыҥ учында jарлу журналист В. А. Тоенов меге сӱрекей солун сооjын куучындаган эди. Оны чек ундып койдым. Jе Николай Андреевич Шодоев, Танытпас Николаевна Акулова, аймактыҥ улузы бу куй ташла колбулу сооjынды таап, ол алтайлардыҥ байлу энчизи болгонын толо jартаар учурлу деп шӱӱйдим. Оны каспас, ондо археологтор иштебес учурлу деп, мен айтпай jадым. Jе билимдикте текшилей кижиликтиҥ энчизи болуп брааткан бу кӧрӱмjик куй ташты  алтайлардыҥ байлу jери деп быжулап, крайла кожо теҥ тузаланатан, бого келген билимчилерди, туристтерди jеткилдейтенине кирижетен чокым арга алар керек болгодый. Куй таш Солонеш райондо болзын, jе  байлу учурды ого бистиҥ ӧбӧкӧлӧр бергенин быжулаар, оны ӧс калыктыҥ ол бир «сакральный» деген тооломына кийдирер керек.  Мындагы кандый ла кеминдеги культурный программаларда бистиҥ неме билер улузыс, jарлыктар туружып, алкап, калыгы керегинде jарамыкты телекейге jайар учурлу болгодый. Куй таштаҥ тӧмӧртинде бистиҥ jерде крайла кожо элбек лагерь тӧзӧп иштеери jаан учурлу.

Сары-Сэп Канзычаковко бурулзаас, бу кижиниҥ адын-jолын, оныҥ Эземин кӧдӱрери бистиҥ jана баспай иштейтен агару молjубыс болуп jат.

Бӱгӱнги кӱнде оныҥ фотосомы да jок. Новосибирскке барып, ондогы архивтерде «Тӱрктердиҥ бирлиги керегинде» шылу-керектерди ачып, jаан эмес те болзо, бичик чыгарарга бичимелдер jуур керек болгодый. Окылу иш-тош jок отурган Г. П. Самаев бу ишти бӱдерерге белен. Jе эмеш акча керек. Онызын чогып jууры уур-кӱчке келижип jат. Алтайларда акча jанынаҥ арга-чыдалы jаан кижи эм тургуза jок деп, кородогонду айдар  керек.

Владимир КЫДЫЕВ,

«Эне Тилдиҥ» jааны.

5. 04. 2011 јыл