Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јайаандыктыҥ байрамы Кӧксууныҥ јарадында

02.07.2019

Орус албатыныҥ јайаандыгына учурлалган «Алтайдыҥ аржандары» деген фестиваль-байрам Кӧксуу-Оозында бийик кеминде ӧтти.

Алтай албатыныҥ Эл-Ойын байрамыла элижип-селижип, эки јылда бир катап ӧдӱп турган «Алтайдыҥ аржандары» байрам 15-чи катап ӧткӱрилген. Быјыл ол  ороондо Театрдыҥ јылына учурлалган.

Байрамга келгендерди эртен тура айас теҥери, узун коо кайыҥдар, кееркемјилӱ кеп-кийимин кийген улус, чурананыҥ сӱӱнчилӱ кӱӱзи уткыды.

Фестиваль аймактарыныҥ адынаҥ байрамга туружып келген ӧмӧликтердиҥ кӧдӱриҥилӱ базыт-парадыла ачылды. Базытты «Алтайдыҥ аржандарын» баштапкы катап ӧткӱрген Турачак аймактыҥ чыгартулу улузы баштады. Бу байрамчылар јалтыраган кептерин кийген, чечектер тудунган, колдорыла јаҥып, кӧрӧӧчилерди уткуп турды. Тергеениҥ аймактарынаҥ башка парадта ороонныҥ башка-башка тергеелеринеҥ келген айылчылардыҥ делегациязы база болды. Байрамда Алтай крайдыҥ Новоалтайск, Барнаул калаларыныҥ, Бийский ле Тальменский райондорыныҥ јайаандык ӧмӧликтери туруштылар. Парадты байрамды ӧткӱрип јаткан, быјыл тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыгын темдектеп јаткан Кӧксуу-Оозы аймактыҥ делегациязы тӱгести.

Тӧс сценада кӧдӱриҥилӱ ачылта ӧйинде эл-јонго Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин ле Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин баштандылар.

Удурумга башчы Алтай Республиканыҥ эҥ јаан деген эки албатылык байрамдарыныҥ учурын, ороон ичинде ле гран ары јанында јарлу болуп, муҥдар тоолу улус јууп турганын, быјыл «Алтайдыҥ аржандары» Россия ичинде эҥ артык фольклорлык ла этнографиялык он фестивалиниҥ тоозына киргенин темдектеди.

О. Хорохордин: «Албатылык јаҥжыгулар јӱрӱмде јаан камаанду болуп јат. Олордыҥ болужыла кижи тӱӱкизиле, ада-ӧбӧкӧлӧриле колбузын јылыйтпай јӱрет.

Бу јаан байрам Кӧксуу-Оозында ӧткӱрилип јатканы база тегиндӱ эмес. Канча јылдар кайра Оймон ичи орус укту јаржактардыҥ јаҥы Тӧрӧли, куулгазынду Беловодье орооны болуп калган. Аймакта эмдиге јетире јебрен јаҥжыгулар ла чӱм-јаҥдар, фольклор кичеелип, артып калган. Кӧксуу-Оозы аймак — республиканыҥ эҥ ару ла јараш јерлериниҥ бирӱзи. Мынаҥ тергеебистиҥ эҥ јаан тамыр-суузы — Кадын — агып баштайт. Мында Алтайдыҥ эҥ бийик туузы — Ӱч-Сӱмер — агарып турат. Алтайдыҥ јаан мӧҥкӱлериниҥ 80 проценти, јӱстер тоолу јараш кӧлдӧри, Кадындагы заповедник, Ӱч-Сӱмер ар-бӱткенниҥ ЮНЕСКО-ныҥ тооломына кийдирилген телекейлик байлыктары болуп јат.

Тергееде башка-башка укту 90 кире албатылар эптӱ-јӧптӱ јуртайт. Оныҥ учун олордыҥ кӧгӱс культуразын, јаҥжыккан јайаандыгын, этникалык аҥылузын корулап алары јаан учурлу болуп јат. Ол бистиҥ ончобыстыҥ текши байлыгыс».

«Байрам ачылган» деген сӧстӧрдиҥ кийнинде ороонныҥ ла республиканыҥ гимндери ойнолды.

Профессионал ла јондык ижинде бийик једимдери, республиканыҥ культуразыныҥ ӧзӱмине камаанын јетиргени ле албатылар ортодо амыр-энчӱге, најылыкка иштегени учун «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деген бийик атла Кӧксуу-Оозы аймакта музейдиҥ ижи аайынча иштеп турган методист, тергеениҥ нерелӱ ӱредӱчизи ле культураныҥ нерелӱ ишчизи Раиса Павловна Кучуганова адатты. Алтай Республиканыҥ башкарузы онойдо ок культурада једимдӱ иштеген ишчилерди, кӧп бала-барка чыдаткан быйанду энелерди кайралдады.

Алтай Республиканыҥ театрал кеендик аайынча јылдыҥ ла берилип турган сыйларын П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актерлоры В. Перчик, А. Товаров, А. Концевая, Э. Садыков алдылар.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели В. Тюлентин тӧрӧл Кӧксуу-Оозы аймагында јуулган эл-јонды акту кӱӱнинеҥ уткуп, байрам ӧдӱп јаткан јердиҥ байлузын темдектеп, ончо улуска амыр-энчӱ, мал-ажы кӧптӧзин, јол-јорыктар јымжак, ачык болзын деп кӱӱнзеди.

Ол онойдо ок Кӧксуу-Оозы аймак алдынаҥ бери кӱндӱзек, јакшы, байлык јайаандыкту улузыла бай болгонын, Алтайда канча чактарга албатыныҥ оос чӱмдемелиниҥ, кожоҥдорыныҥ, фольклорыныҥ, бијелериниҥ, јуранар кеендигиниҥ, литературазыныҥ, ар-бӱткен ле эл-јон коштой амыр турганыныҥ јаҥжыгуларыныҥ јаан кӧмзӧзи јуулып калганын темдектеди. Чындап та, «Алтайдыҥ аржандары» бу ончо чоттолгонын керелеп турган байрам. Ондо республиканыҥ бастыра толыктарынаҥ јайаандык ӧмӧликтер туружат. Олор улустыҥ јӱректерине аҥылу сӱӱнчи сыйлаар ийделӱ.

В. Тюлентин Оймон ичиндеги јаржактардыҥ культуразыныҥ учурлузын темдектеди. Оныҥ айтканыла, олордыҥ культуразы јаҥыс республикада эмес, је онойдо ок текши орус албатыныҥ культуразында аҥылу јерде туруп јат.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла тергеениҥ культуразыныҥ ишчилери тӧс сценада кайралдатты.

Кӧдӱриҥилӱ ачылтаныҥ кийнинде баштапкы кӱӱлик сыйды јуулгандарга телеберилтениҥ 1-кы каналыныҥ Россия ичинде сӱрекей јарлу «Играй, гармонь любимая!» деп берилтезиниҥ јылдыстары Геннадий Заволокинниҥ балдары Анастасия ла Захар Заволокиндер башкарган ӧмӧлик сыйлады.

Быјылгы байрамныҥ баш режиссеры болуп Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ «Душа России» деген сыйыныҥ лауреады, РФ-тыҥ кеендигиниҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ нерелӱ артизи В. Кончев кӧстӧлгӧн.

Заволокиндердиҥ «В этой деревне огни не погашены» деген кожоҥыныҥ кийнинде тӧс сцена ла јалаҥда кӧрӧӧчилерге јилбилӱ ле ӧзӧкти кӱйбӱредер театрал кӧргӱзӱ башталды. Ол алтай ла орус албатылардыҥ чӧрчӧктӧрине тайанып бичилген ле «Ак-суу ороонныҥ сыйлары» («Дары страны Беловодье») деп адалган.

Орус албатыныҥ соојыҥдарында айдылганыла, алдынаҥ бери улус башка-башка уур-кӱчтердеҥ аргаданарга, Беловодье деген куулгазын ороонды бедиреп туратан. Је ол јаҥыс ла ару кӱӱндӱ, ак-чек улуска кӧрӱнетен.

Фестивальдагы чӧрчӧк кӧргӱзӱде Алтай јаржактардыҥ бедиреген куулгазынду, су-кадык сыйлаар ийде-кӱчтӱ орооны деп кӧргӱзилет. Чӧрчӧктиҥ тӧс геройы Забаваныҥ адазы Каанга јаан оору-јобол табарган. Оны јаҥыс ла Ак-суулу ороонныҥ ӧлӧҥдӧри, суузы јазаары јарталган кийнинде, эки јаан уулы јолго атанган. Забава энчикпей, олорго болужарга эр кижи болуп кийинип, база јолго чыккан.

Анча-мынча болгон кийнинде акалары ӱч айры јолго учурап, бойлорын аргадап, керектӱзин талдаган. Забава дезе ол јерге келип, јӱрӱмин сананбай, адазын ла аргадап алар деген агару санаала оныҥ бойын ӧлӱм сакыыр деген јолло јорткон.

Кыстыҥ санаазы эҥ ару ла бийик болгон учун, куулгазын ороон јӱк ого ачылды. Јолой Забава алтай Каанга учурап, келген керегин куучындаган. Каан оныҥ чын кӱӱн-санаазын билип аларга, ченелтелер ӧткӱрди. Санаа-сагыжын ченеген ченелтелерди Забава једимдӱ ӧткӧн, је кӱчин ченееринде ол эр болуп тӧгӱнденгени чыгып келди.

Орус кыстыҥ јаражын кӧрӱп, акту сӧзин угуп, алтай каан ого килейле, тӧрӧл јериниҥ сыйларыла ӱлешти. Эки јиит бой-бойына сӱӱшке алдыртып, орус каанды оорудаҥ јазып, амыр-энчӱ јуртай берди.

Кӧргӱзӱде Оймон ичиниҥ јаржактарыныҥ ла алтай албатыныҥ кожоҥдоры угулып, бијелери кӧргӱзилди. Ондо республиканыҥ аймактарыныҥ ла каланыҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ 400 кире туружаачызы ойноп бијеледи. Кӧргӱзӱде эл театрдыҥ актерлорыла, јайаандык ӱредӱниҥ студенттериле коштой Кӧксуу-Оозы, Шабалин, Кан-Оозы, Оҥдой ло Майма аймактардыҥ лагерьлеринде амырап турган балдар турушты.

Чӧрчӧк Алтай Республикада орус ла алтай албаты эптӱ-јӧптӱ, ар-бӱткенди кичееп јӱргенин кӧргӱсти. Байрамнаҥ белетелген ээчиде бичимел газеттиҥ келер номеринде јарлалар.

Э. КУДАЧИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина