Очы-Баланыҥ айалгазы, кичеемели јакшы

02.07.2019

Римма Еркинованыҥ айтканыла, эл музейдиҥ аҥылу кичеемелиндеги Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзиниҥ (мумия) (пазырык культураныҥ бистиҥ эрадаҥ озо V-III чактарда) айалгазыла јууктада таныжар амадула кичӱ изӱ айдыҥ 24-26 кӱндеринде Москвадаҥ билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ (ВИЛАР) ишчилери келип, медико-биологиялык шиҥжӱ ӧткӱрген.

«Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзин специалист-эксперттер: аҥылу иш аайынча бӧлӱгиниҥ баш билим ишчизи Юрий Абрамов, аҥылу иш аайынча бӧлӱктиҥ баш билим ишчизи Юрий Астахов ло СО РАН-ныҥ археология ла этнография институдыныҥ Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ла Сибирьдиҥ калыктарыныҥ тӱӱкизиниҥ ле культуразыныҥ музейиниҥ (Новосибирск) реставраторы Марина Мороз шиҥдеп кӧргӧн. Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзи 1993 јылда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймакта Монголияла, Китайла, Казахстанла гран-кыйузында Ӱкекте ӧткӧн археологиялык шиҥжӱлер ӧйинде табылган. Корумды тӱӱкилик билимдердиҥ докторы Н. Полосьмак башкарган СО РАН-ныҥ археология ла этнография институдыныҥ экспедициязы каскан ла шиҥжӱ ишти ӧткӱрген. Корумдагы соок ло ӱргӱлјик калыҥ тош болгонынаҥ улам 25-28 јашту эпшиниҥ мӧҥкӱзи бир де ӱрелбеген. Онойдо ок ӧскӧ дӧ материалдар: тередеҥ, алудаҥ, агаштаҥ эткен эдимдер, бӧс, кийим-тудум, ӧдӱк, айак-казан, аттыҥ јепсели ӱрелбеген, айалгазы јакшы. Онойдо ок мӧҥкӱниҥ кабайынаҥ чӱм-јаҥды јаҥдаарында тудунатан эдимдер табылган. Јиит эпшиниҥ кеп-кийиминиҥ ле кожо салган эдимдериниҥ аҥылузын ајаруга алза, ол кам эмезе кӧрӧр-сезер, неме билеечи болгодый.

2012 јылдыҥ сыгын айында музейде аҥылу кып јазалган. Бу кыпта кейдиҥ температуразы, чыгы чокым кеминде болорыла, јеткер болдыртпазыныҥ системазыла јеткилделип јазалган. Бастыра јанынаҥ керектӱ, јарамыкту ээжи-некелтеле јазалган, чыныкталган болордо, Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзин удурумга кичеерге, СО РАН-ныҥ Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ла Сибирьдиҥ калыктарыныҥ институды (Новосибирск) эл музейге табыштырган. Очы-Баланыҥ јазап салган мӧҥкӱзин чеберлеп кичеери ле кӧрӧӧчилерге кӧргӱзери јанынаҥ айалгазын, ээжизин ӧрӧги адалган билим-шиҥжӱлӱ институды чокымдаган. 1993 јылда шак ла бу тӧс јердиҥ билимчилери Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзин узак ӧйгӧ бачым ӱрелбес эдип јазаган.

Эл музей кыйалтазы јок бӱдӱретен ээжилерди бӱдӱрген кийнинеҥ музей чокым кӱндерде ле ӧйдӧ кижиниҥ мӧҥкӱзин байлайтан ээжилерди буспазынаҥ Очы-Баланы кӧргӱзип баштаган. Музейдиҥ бойыныҥ аҥылу јакылтазыла саркофаг-кабай јазалган. Ол Очы-Баланыҥ јаткан кабайына бӱдӱштеш. Алтай Республиканыҥ эл музейинде аҥылу кичеемелинде јаткан Очы-Баланыҥ јазалган мӧҥкӱзи мында јуртап јаткан тургун калыктыҥ јилбӱзине ле јаҥдап јаткан јаҥына кӧнӱ келижет.

Билимчилер 2013 јылдыҥ кӱӱк айында Очы-Баланыҥ айалгазын баштапкы катап кыракы шиҥдеген. Олор оныҥ айалгазы ол ло бойы јакшы деп адакы шӱӱлтезин айткандар. Кӧрӧӧчилерде Очы-Баланы 3 ле сааттыҥ туркунына кӧрӧр аргазы бар. Кӧргӱзер тужында кейдиҥ температуразын, чыгын, јарыткышты јарадылган ээжи аайынча тудар (видео-фотосогушты, фотовспышканы тузаланарга јарабас, кабайдыҥ ичиндеги кейди +16-18 градус, кейдиҥ чыгы 60+5 процент) некелтелерди буспас. Быјыл билимчилер музейге ол ло амадула ӱчинчи катап келген. Мынаҥ озо Очы-Баланыҥ айалгазын шиҥдеп-шиҥжӱӱлер амадула тӧс јердиҥ билимчилери, специалисттери 2013 ле 2016 јылдарда келген.

Музей алтай албатыныҥ чӱм-јаҥына тайанып, Очы-Баланы кӧрӧӧчилерге кӧргӱзетен ӧйдиҥ чокым графигин тургускан. Албатыныҥ јаҥжыккан культуразы канча-канча чактар туркунына тӱӱкилик учурлу узун јол ӧткӧн ине. Шак оныҥ алтай кижи эбире курчаган телекейди айдыҥ јаҥызыла, эскизиле, тӱнле-тӱшле, јердиҥ аайыла кӱнӱҥги јӱрӱминде башкарынат. Јарабас дегенин буспаска, ажыра баспаска чебер јӱрет.

Очы-Баланыҥ јазаган мӧҥкӱзи ле ӧскӧ дӧ чыккан табынтылар (кеп-кийиминиҥ бир канча оок-тееги, аттыҥ јепсели, кееркедим јарангыштар) Россия Федерацияныҥ Музейиниҥ фондыныҥ государственный бӧлӱгине кийдирилген ле федерал ар-јӧӧжӧ болуп јат. Кажы ла гражданин культураныҥ байлыгына ачык јолду деген Конституциялык тап-эригин ајаруга алып, музей Очы-Баланы кӧрӧр арганы кӱӱнзеген ончо улуска берет. Кайкамчылу ла тӱӱкилик учурлу табынтыны кӧрӧргӧ, кӱнӱҥ ле јӱстер тоолу кӧрӧӧчилер келет.

Музей Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзин ле оныла кожо чыккан табынтыларды Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ фондына јаантайынга кичеемелге табыштырары јанынаҥ Россия Федерацияныҥ культура министерствозына ла СО РАН-ныҥ археология ла этнография институдына јаҥыс катап баштанган эмес. Бӱгӱнги кӱнде бу сурактыҥ аайы-бажына чыгары јууктажа берди.

ВИАЛАР-дыҥ билимчилери Юрий Астахов, Юрий Абрамов Ӱкектеҥ чыккан Очы-Баланыҥ јазаган мӧҥкӱзин, кичееп јаткан јердиҥ айалгазын бастыра јанынаҥ кыракы шиҥдеген. Билимчилер ӧткӱрген шиҥжӱлӱ медико-биологиялык ижи аайынча адакы турулта эткен. Оныҥ турултазыла, Очы-Баланыҥ мӧҥкӱзи јакшынак, билгир кичеемелде. Узак ӧйдиҥ турунына бир де эмеш ӱрелбегени ле мынаҥ озо мындый иштиҥ ченемелине тайанып, айалгазы бастыра јанынаҥ јарамыкту ла эптӱ болгонын олор темдектедилер. Мынаҥ да ары Очы-Баланы узак ӧйдиҥ туркунына чеберлеп кичеериниҥ ээжи-некелтелерин чике бӱдӱргенинеҥ ле ӧйлӱ-ӧйинде медико-профилактикалык ишти ӧткӱргенинеҥ кӧнӱ камаанду» — деп, музейдиҥ директоры Римма Еркинова куучындады.

Пресс-конференцияныҥ туружаачылары Римма Еркиновага, реставратор Марина Морозко, эл музейде Очы-Баланыҥ каруулчыгы Сергей Киреевке сурактар берип, чокым каруулар уктылар.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина