Алтайдын Чолмоны

Школ ӧйиниҥ јаркынду элестери…

02.07.2019

Ӧткӧн неделеде олор школды божотконыныҥ толо јылдыгына учурлалган туштажу ӧткӱрдилер. Мындый туштажулар кажы ла школдыҥ балдарыныҥ јаҥжыгып калган сакылталу байрамы болот. 1969 јылдыҥ выпускниктери, олордыҥ салым-јӱрӱми, ӧткӧн туштажузы керегинде биске 10-чы «а» класста ӱренген Григорий Барзынович Чекурашев куучындады:

—Бис школго 1963 јылда бежинчи класска келгенис. Ол јыл ӱч класс јуулган. Баштап тарый кажызында ла одустаҥ ажыра ӱренчиктер болгон. Је кийнинде кезик балдар башка-башка шылтактардаҥ улам, кӧп сабазында јаныксап, јанып баштаган. Мынайып ӱренчиктердиҥ тоозы астаган. Арткандарыс алты јыл интернатта јадып ӱренип, 1969 јылда школды ӱч класстаҥ 82 бала божотконыс («а» класста — 28, «б» ла «в» класстарда 27 баладаҥ).

Оноҥ бери 25, 30, 40 јылдыктарда туштажып туратаныс. Быјыл бежен јылдыкка 31 кижи јуулыштыс. Бӱгӱнги кӱнде ӱч класстаҥ 29 нӧкӧрис ак-јарыкта јогы карыкчалду… Ӱреткен ӱредӱчилеристеҥ, таскадаачыларыстаҥ јӱк Алла Васильевна Щербинина ла Алексей Гаврилович Кужлеков эзен-амыр. Олор экӱлези туштажуга келип јӱрген. Онойдо ок ОНСШ-та 56 јыл библиотекарь болуп иштеген Галина Васильевна Иванцова келип јӱрди. Јаанап калган улус бисле кожо бар-јокты куучындажып, эске алыныштарыла ӱлешти.

Алла Васильевна географияныҥ ӱредӱчизи, 10-чы «в» класстыҥ башкараачызы болгон. Иштиҥ бичигинде бир ле бичимел — ол јӱк ле ОНСШ-та 40 јыл кире иштеген. Ӱренчиктерди акту кӱӱниле ӱредип туратанын канча ӱйе ӱренеечилер куучындап, јылу эске алып јӱрет. Алексей Гаврилович — орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи. Ол рабфакты (ОНСШ озодо рабфак деп адалып турган болгон) 1953 јылда божодып, бийик ӱредӱ алып, ОНСШ-ка келип, база узак иштеген. Эптӱ, чечен тилдӱ ӱредӱчиниҥ урокторы  јилбилӱ болотон. Олор экӱлези педагогикалык иштиҥ ветерандары.

Г. Чекурашев: «Бис тушта баштапкы директорыс В. К. Плакас болгон, 6-чы класска кӱскиде келеристе, ол божой берген. Оныҥ ордына удурумга Л. С. Пустогачева иштеген. Пустогачеваны Е. А. Абышкина солыган. Евфалия Афанасьевна физикала  ӱреткен, јалакай, јакшы ӱредӱчи. Оныҥ кийнинде директор болуп Александр Хрисанович Вязников иштеген, бис ол тушта школды божотконыс. Завучтар болуп Р. С. Алушкина, Н. П. Федорова, Н. К. Клопов иштеген болгон.

Э. Г. Шмунк — башка ороондордыҥ тилдериниҥ ӱредӱчизи. Г. И. Сукач, молдован укту кижи, химияла ӱреткен. Ол јууга јӱрӱп, шыркалу јанган. Баштап Оҥдойдыҥ школында иштеген. Кандый бир байрам-эҥирлерде јуу ӧйин куучындап, кӧстиҥ јажын да тӧгӱп туратан. «5» темдекке коркышту «карамчы» болгонын эске алынадыс. Ол бисти 8-чи класста Ю. И. Степановко табыштырган. Н. М. Хмылева — черчениениҥ ле јуранарыныҥ ӱредӱчизи. В. С. Туянин физкультурала ӱреткен. Ол боксло тергеебисте спорттыҥ баштапкы узы, Москвада ӱредӱзи ӧйинде тӧс каланыҥ чемпионы болгон. Биологияла орус укту М. М. Кыдрашева (Ч. К. Кыдрашевтиҥ эш-нӧкӧри) ӱреткен. Тӱӱкиле В. С. Карамаева (М. В. Карамаевтиҥ эш-нӧкӧри) ӱреткен.

Т. К. Базеева орус тилле, литературала ӱреткен, куманды кижи. Бистиҥ класстыҥ башкараачызы болгон. Бала-барка јок. «Динамо» стадионныҥ јанында сары турада кичинек квартирада јаткан. 5-чи бе, 6-чы ба класста болорыста, бисти, 30 кире ӱренчигин, айлына апарып, очередьле азырап туратан. Јалакай ӱредӱчибис.

Н. Ф. Сидоренко трудла ӱреткен, украин укту, коркышту ус кижи. Ол база јууда турушкан. Ол тушта Горно-Алтайскта абралар эдер завод бар болгон. Николай Филиппович бисти  станокторло иштеерине, темирлерди ээп, гайкалар эдерине ӱреткен. Гайкалар учун школ акча алып туратан. Онойдо ок ол фото-кружок, час, темир ээр, слесарный иштерге ӱреткен.

А. Е. Дадочкина — анчада ла ундылбас ӱредӱчибис. 10 “а“ класстыҥ башкараачы-ӱредӱчизи. Оныҥ кату, кезем болгонынаҥ коркып јӱргенисти эмдиге јетире эске алынып јӱредис. Ада Ефимовна математикала ӱреткен. Интернатта уроктор эдип турар ӧйдӧ кенейте ле кирип келзе, куучындажып, каткырып турган балдар ыҥ-шыҥ отура берер. Мындый бир учуралда Валя Манышева ӱредӱчи кирип келерде, алдында јаткан бичикти туткан бойынча, тыҥ ла ӱренип турган кижи боло берген. Ада Ефимовна балдардыҥ ортозыла ајыктанып, базып ийеле, чыга берерде, кыстар Валя бичигин саҥ тескери тутканын кӧрӱп, шымыражып, табыш јок сыйкылдап каткырышкан эди. Тыҥ каткырып ийзеҥ,  ӱредӱчи угуп ийеле, база ла келер.

Контрольный иштер ӧйинде Ада Ефимовна ортозында рядтыҥ калганчы партазына отургыштаҥ чыгарала, отурып алар. Бот, ол тушта кем де, кемнеҥ де кӧчӱре бичип те, болужып та албас, бой-бойындӧӧн кӧрӧргӧ дӧ јарабас болгон. Коркышту ла кижи болгон.

10-чы “б“ класстыҥ башкараачызы Светлана Николаевна Эдокова тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болгон.

Е. С. Алчубаева алтай тилле ӱреткен, бойыныҥ ӧбӧкӧзиле Тюхтенева. В. А. Катаев тӱӱкиле ӱреткен, коркышту јилбилӱ куучындаар кижи болгон. Г. И. Ястребов кожоҥдоорына ӱреткен. 5-чи класстаҥ ала 10-чы класска јетире балдар јуулган хорды башкарган. Смотр-кӧрӱлерде јаантайын јеҥип туратаныс. В. Э. Кеев — кызыл агаштардаҥ эдимдер эдер ус, трудтыҥ ӱредӱчизи. Оныҥ урокторында мебельный фабрикага плечиктер эдип туратаныс. Ол база школго акча.

П. И. Лопарев — база калапту, јалтанбас кижи болгон. Ол бойы Ленинградский областьтыҥ кижизи болгон. Јаш тужында айлынаҥ качып, партизандардыҥ отрядында јуулашкан. Бир колынаҥ шыркалу јанган. Бисти физикала ӱреткен, кокырчы, јакшы кижи. Јаанайла, амыралтага чыгып, кайра Ленинград јаар сок јаҥыс кызына јанган. Роза Санабаевна Алушкина оныла учына јетире колбу туткан болгон. Ӧрӧкӧндӧр эмди јок.

Т. М. Кергилова алтай тилле, литературала ӱреткен. Оныҥ эш-нӧкӧри А. И. Мундусов «Алтайдыҥ Чолмонында» каруулу качы болуп иштеген эди. А. Д. Бедрин физкультурала ӱреткен.

Интернатты бис тушта А. А. Головенкин, М. С. Кубеков, Р. Л. Табыш башкарган. П. П. Каширина, А. И. Чечегоева, А. И. Алекова, С. И. Ушенкова, М. П. Востягина, А. Д. Головенкина таскадаачыларыс болгон.

Бисте атту-чуулу спортчы Гена Калкин бар. Ол Паспартыда кайчы А. Г. Калкинниҥ карындаштарынаҥ. Гена СССР-дыҥ спартакиадазында кӱлер медаль ойноп алган  болгон. Юра Ороев база тыҥ спортчы, ол ло Миша Адаров ойногон команда волейболло крайдыҥ чемпиондоры да болгон. Юра эмдигенче городкиле спорттыҥ маргаандарында једимдӱ туружат. Олег Садучин ле Трофим Тундубачев јайым кӱрешле областьта баштапкы јерлерге чыгып туратан.

Ӱредӱчилерис бистиҥ выпускты эрчимдӱ, јакшы ӱредӱлӱ деп аҥылап туратан».

1969 јылда школды божодып, вузтарга ла орто ӱредӱлӱ ӱредӱлерге кирип ӱренеле, 44 кижи бийик ле 10 кижи аҥылу орто ӱредӱ алган, 18 кижи ишмекчи профессияларла иштеген.

Амыралтага чыкканча ӱредӱчиниҥ каруулу ижин Т. Битешева, З. Букачакова, З. Кудиекова, Г. Мампина, З. Санженакова, О. Тарбанакова, Н. Сыкыкова, Т. Арбакова, С. Кулеева, О. Белешова, В. Кырнасов, Л. Чеконова ак-чек бӱдӱргендер. Эмчи-врачтар болуп А. Адарова, Л. Миклюшова, Э. Чараганова, Н. Ядомыкова, К. Течинова чыккан. Н. Карманова, В. Манышева, Л. Яндикова, З. Тасова, Т. Сюремеева, В. Алчубаева — орто ӱредӱлӱ эмчи ишчилер. Эл-јонго болужын јетирип, узак ӧйгӧ иштегендер ле кезиги эмди де эрчимдӱ иштейт.

Ол ӧйдӧ кӧп саба јашӧскӱрим јурт ээлемде иштеерге тартылатан. Оныҥ учун зоотехниктердиҥ ле ветеринарлардыҥ ӱредӱзин В. Якушкин, В. Ялбаков, Л. Колтина, Л. Черганаков, А. Сабашкин алгандар. Чоттомол ишчилер болуп С. Титанакова, З. Куркаева, А. Барбачакова чыккандар. Јурт ээлемниҥ инженерлери А. Пронькин, А. Ялатов, Э. Чурпанов, јолдордыҥ инженери Н. Пустогачев, коммунальный ээлемниҥ инженери А. Тайтаков, тудум иштердиҥ инженерлери Э. Тинибаев, Т. Тундубачев, Л. Маженова, электроколбуныҥ инженерлери Ю. Сельбиков, А. Мамрашев, инженер-энергетик М. Адаров, геодезист-инженер А. Байданов албаты ээлемде иштегилеп, амыралтага чыккандар. Экономисттер – Г. Чекурашев, Н. Искичекова, Н. Кызлакова.

Онойдо ок ОНСШ-ты 1969 јылда божоткондордыҥ ортозында – строитель А. Балбыкова, ашканарыныҥ технологы Ю. Челышева, архитектор А. Куладжи, балетмейстер К. Малчиев, литератор, тӱӱкичи, политик И. Белеков. Бу выпусктыҥ балдары бийик јамылу ла башка да керектӱ иштерде иштеген улус, ортозында билимдердиҥ кандидаттары да бар. Ончозын бир бӱкке бадырарга јеҥил эмес. Бичилбеген улусты јаманысты таштазын деп сурайдыс.

Школдыҥ бу балдары јакшынак јаҥжыгу тӧзӧгӧн эмтир. Јаскыда, калганчы ӱредӱлӱ јыл божоор алдында, олор школдыҥ балдарына, ӱредӱчи-таскадаачыларына, ада-энелерине јаан, талдама концерт сыйлаган. Кийнинде школды божоткон балдар олордоҥ тем алып, бу јаҥжыгуны улалткан. Је оноҥ та нениҥ де учун бу јаҥжыгу јылыйган… Школ ӧйинде олор башка да иштер бӱдӱрген: куманак та јууган, оромдор до арутап туратан, Комсомольская, Туу-Кайа кырларга агаш отургызар иштерде де эрчимдӱ турушкан.

Г. Б. Чекурашев: «Туштажуныҥ эҥиринде школыстыҥ јаркынду ӧйлӧрин јылу эске алынып, бой-бойыстыҥ салым-јолыбысты куучындажып, бала-баркабысты суражып, кожо ӱренген 82 кижиниҥ балдары 150 кире, баркалары оноҥ до кӧп деп чоттодыс. Бала-баркабыстыҥ кӧби тӧрӧл школыста ӱренген ле ӱренип турган. Школыста ӱйелер колбузы ӱзӱлбей барып ла јат».

Э. КУДАЧИНА куучындашкан