Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӧзӱмниҥ чике јолында

02.07.2019

Шабалин аймактыҥ тӧс јуртында «Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК иштейт. Бу ээлем јаҥыс ла аймактыҥ эмес, је анайда ок республиканыҥ оморкодузы деп айдар керек. Јуукта Шабалин јуртта болуп, ӧрӧ айдылган СППК-ныҥ башкараачызы Василий НАРАНОВЛО эрмек-куучын ӧткӱрдис.

—Василий Николаевич, Слер ӱредӱгер аайынча кем болорор?

—Ӱренген ӱредӱм аайынча биолог болорым. Јурт ээлемде он тогус јыл иштейдим. Бастыра бу иш крестьян ээлем тӧзӧгӧнимнеҥ башталган. Эмди республиканыҥ ла Алтайский крайдыҥ бир канча крестьян ээлемдери ле ЛПХ-лары кирип турган биригӱни башкарадым.

—Ишти канайда баштаганар керегинде куучындап ийзеер?

—2008 јылга јетире алты јылдыҥ туркунына шиҥжӱ иш ӧткӱрилген. Оныҥ амадузы 2025 јылга јетире ӧзӱмниҥ ууламјыларынаҥ экономический јанынаҥ эҥ кирелтелӱзин чокымдап алары болгон. Бу ишле колбой «Биогумус» деп органический удобрение эдип чыгарып баштаганыс. Ол кызыл калифорнийский чойлошконныҥ болужыла эдилет. Бӱгӱнги кӱнде бис бу удобрениениҥ 16 бӱдӱм продукциязын чыгарып, оныла Омсктоҥ ала Красноярскка јетире ээлемдерди јеткилдейдис.

—Ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча иштеп турганарды уккам…

—Эйе. Шиҥжӱ иштиҥ турулталары аайынча ӧзӱмниҥ тӧс ууламјылары чокымдалган. Олор:  «Биогумус» деп органический удобрение эдип  чыгарары, јакшы тӱжӱм берер ӱрен картошко ӧскӱрери. Социальный ууламјы база бар. Ол республиканыҥ бюджетный бӧлӱгин аш-курсак картошколо, маала ажыла јеткилдеери болуп јат.

—Амадуларар керегинде айдып ийзеер?

—Мынаҥ ары Шабалин јуртта микроразмножениениҥ тӧс јерин тӧзӧӧр деген санаа бар. Ол тӧзӧлгӧн соҥында, ӱрен картошко ӧскӱрериниҥ кемин бийиктедер. Анайда ок эм ӧлӧҥдӧрди, ол ло алтын тазылды ла женьшеньди промышленный эп-сӱмеле ӧскӱрер арга берер. Мындый тӧс јер тӧзӧлгӧн соҥында, јурт ээлемде мешке, эм ӧлӧҥдӧр ӧскӱрер ууламјылар болор. Эмдиги ӧйдиҥ технологияларына тайанып, садоводство ло лесоразведение јаҥы ӧзӱм алынар.

—Республикан јаҥдардаҥ, аймактыҥ администрациязынаҥ јӧмӧлтӧ-болуш јетирилет пе?

—Андый болуш јетирилип турган учун бу ишти апарып турбай. Јурт ээлемниҥ республикан министерствозыныҥ ла аймактыҥ администрациязыныҥ јӧмӧлтӧзиле бис ӱрен картошко ӧскӱрер ишти тыҥыдарыс. Не дезе, бӱгӱн ого суру сӱрекей јаан. Бистеҥ андый ӱрен картошко алып тургандардыҥ баштанулары аайынча биске производствоны беш-алты катапка кӧптӧдӧр керек болуп јат. Мыныла колбой биске јаҥы крестьян ээлемдер кожулар деп сакыйдыс. Байа бир бойлорыныҥ тӧс ижинеҥ башка ӱрен картошкодоҥ кирелте аларга турган ээлемдерди.

Ол кӱн Василий Наранов эртен тура Горно-Алтайскка ижи аайынча барып, јаҥы ла кайра келген болгон. Кооперативтиҥ башкараачызы тудулып јаткан је ле деген объекттерди кӧргӱскен. Бу тудумдарда иш «кайнап» турганын темдектебес арга јок. Анда маала ажын чеберлейтен јерлер болор. Тудумдар јаан болоры кайкатты.

Василий Николаевичтиҥ бу ишти баштаардаҥ озо эткен чоттомолдоры чын болгонын ӧй кӧргӱзет. Баштап тарый ол бойыныҥ мындый баштаҥкайыла јамылуларга кӧп барган. Бир сананзаҥ, ӧзӱмдердиҥ микроразмножениези деп куучындап турган кижини угар ла кижи угар, оныҥ ӱстине бистиҥ кату ар-бӱткендик тергееде. Је ол јылдарда Шабалин аймакты  ченемелдӱ башкараачы Анатолий Соколов башкарган. Ол бу кижиниҥ тургускан амадузынаҥ јана баспазын, иштеер бийик кӱӱнин сезип, ого јӧмӧшкӧн. Оноҥ бери ӧткӧн јылдар Василий Нарановтыҥ чын јолдо турганын, аймактыҥ администрациязы ого ӧйинде болуш јетирип баштаганын иле кӧргӱзет. Мында алынган ӱрен картошконы Москвадаҥ ла ӧскӧ дӧ тергеелердеҥ келип алгылайт. Бу башкараачыга башкарткан ӧмӧлик эмди де алдына јаан амадулар тургузат. Олор бӱдерине бир де алаҥзыбайдым.

Ӧзӱмдердиҥ микроразмножениезиниҥ тӧс јериниҥ презентациязы база ӧткӧн. Ол Шабалин јуртта, бу кооператив турган јерде болор. Баштапкы алтамла маала ажы чеберлейтен тудумдар тудулар. Тургуза ӧйдӧ олор тудулат. Оны ээчий лабораторный бӧлӱктер, теплицалар, административный туралар ла гаражтар тудулар. Адакыда, тургуза ӧйдӧ иштеп турган тура јаҥыртылар. Лабораторияны тӧзӧӧринде ле оны иштедеринде Горно-Алтайсктыҥ государственный университеди јӧмӧжӧр.

Теплицаларда отургызылатан пробирочный материал јаандаган соҥында, республиканыҥ јурт ээлемдерине садылар. Мындый лаборатория тӧзӧлгӧн кийнинде, университеттиҥ преподавательдери ле студенттери шиҥжӱ иштерди эмдиги ӧйдиҥ айалгаларында ӧткӱрер аргалу болор.

Горно-Алтайсктыҥ университединде ӧзӱмдердиҥ клонированиези аайынча биотехнологический лаборатория тӧзӧлӧр. «Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК-да тӧзӧлӧтӧн лаборатория ӧзӱмдердиҥ микроразмножениези аайынча иштеер. Анда ла тудулатан тепличный комплексте кандый да оорулар јок ӱрен картошко ӧскӱрилер. Горно-Алтайсктагы комплексте садово-јиилек ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр лӧ ийне бӱрлӱ чаалдар ӧскӱрилер. Пробиркаларда ӧскӱрерге турган ӧзӱмдер: яблонялар ла грушалар, мӧштӧр лӧ карагайлар, алтын тазыл ла женьшень, мешкелер ле картошко.

Бу иштер кидим ӧдӱп барган соҥында, јыл туркунына бастыра кандый да оору јок 1500 тонна ӱрен картошко, 120 тонна мешке, 60 муҥ чаал ла 30 тонна алтын тазыл ла женьшень алары темдектелет.

«Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК он јылдаҥ ажыра Тӱштӱк-Сибирьдиҥ билим-шиҥжӱ институттарыла, университеттериле јуук колбуда иштеп турган эмтир. Кооператив Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле тергеебистиҥ эмчиликтерин, садиктерин  картошколо, капустала, морковьло, свеклала јеткилдейт. Ол јӱк ле 2016 јылда республиканыҥ бюджетный организацияларын 69 тонна маала ажыла јеткилдеген болзо, 2017 јылда бу тоо 230 тоннага јеткен. 2018 јылда кооператив тергеебистиҥ эмчиликтерин, школдорын ла садиктерин 400 тонна маала ажыла јеткилдеген. 2019 јылда бу СППК республиканыҥ бюджетный организацияларын маала ажыла толо јеткилдеер амадулу.

Кооперативке кирип турган јурт ээлемдер он беш јылдыҥ туркунына элитный ӱрен картошко ӧскӱредилер ле «Биогумус» деп органический удобрение эдип чыгарадылар.

Теплицаларда ӧскӱрилген чаалдар ла рассадалар республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ предприятиелерине аткарылар. Оныҥ шылтузында јурт ээлемниҥ мешке, ускум ла ӱрен картошко ӧскӱрер јаҥы ууламјылары тӧзӧлӧр. Анайда ок эм ӧлӧҥдӧрдиҥ промышленный производствозы. Бу бастыра алынган продукция јаҥыс ла Россия ичинде эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ ороондордо јаан суруда болор. Бу иштерге одустаҥ кӧп крестьян фермер ээлемдерди ле кооперативтерди јилбиркедери темдектелет. Ишчилердиҥ тоозы 250-ге једе берер деп чоттолот. Бу темдектелген иштер бӱдӱп баштаган соҥында, озолондыра чоттолгоныла, јыл туркунына алынатан кирелтениҥ кеми 250 миллион салковойго једер.

Тургуза ӧйдӧ кооперативте 30-таҥ кӧп улус иштейт. Кооперативтиҥ маала ажы Чамал, Шабалин ле Улаган аймактардыҥ јалаҥдарында отургызылат.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле картошко јуунадар комбайн ла оноҥ до ӧскӧ техника алынган.

«Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК-ныҥ «Ӧзӱмдердиҥ микроразмножениезиниҥ тӧс јери» деп адалган инновационный ӱлекери Алтай Республиканыҥ инвестиционный ӱлекерлериниҥ тӧртинчи јарымказыныҥ јеҥӱчили болуп чыккан. Айдарда, тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозынаҥ да, аймактыҥ администрациязынаҥ да јӧмӧлтӧ-болуш мынаҥ да ары улалар ла бу кооператив темдектеп алган амадуларына јединер деп иженери ле јолыгар ачык болзын деп айдары артат.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина