Алтайдын Чолмоны

Јайалталар — тӧрӧлиниҥ магы

05.07.2019

Тергеелер ортодогы «Алтайдыҥ аржандары» деген байрамныҥ эҥ јаркынду элестери албаты јайаандыгыныҥ кӧрӱлеринде болды. Јаҥжыкканы аайынча кажы ла муниципал тӧзӧлмӧ фестиваль ӧйинде эл-јонды бойыныҥ јайалталарыла, јаҥжыгуларыла, ийде-кӱчиле кайкаткан.

Чураначылардыҥ ла частушкалардыҥ конкурсы тӧс сценада јыҥырап ӧткӧн. Чурана — ол элдеҥ ле озо јаан улустыҥ сӱӱген кӱӱлик ойноткызы деп айтса, јастыра болбос болбой. Сценада албатылык кеп-кийимин кийген, бӧрӱгиниҥ келтейине чечек тагынган јаандар чураналарын тартып, кезиги ончозына таныш, кезиги бойы чӱмдеген кӱӱ ойноп, кезиги кожоҥдоп то турды. Је јиит чураначылар олордоҥ тыҥ ла артпады. Олор сӱӱнчилӱ, тӱрген маҥду эдип ойнойт. Анчада ла Оҥдой аймактаҥ М. Аверин јилбилӱ, капшуун ойножыла улусты бијелеерине де кычырып турды.

Кажы ла угулган частушкада орус албатыныҥ ойынзагы билдирди. Уур-кӱчтерди кокырла јеҥип, эмеген-ӧбӧгӧн аайлашпастарын бой-бойын аҥдып кожоҥдогонына кӧрӧӧчилер тойо ло каткырып алды ошкош.

Устардыҥ байрам ӧткӧн јалаҥдагы калачагында албатыныҥ устарыныҥ ӧлӧ-чоокыр будуктарлу, кӧс кылбыгар мызылтту эдимдери тургузылган јерди кем де туура ӧтпӧйт. Кажы ла аймактыҥ турачагында эдимдер јараш, чыҥдый эдилген. Мында не јок деп айдар?! Ӱзези ле бар: кандый ла эп-аргала агаштаҥ, таштаҥ, сӧӧктӧҥ, јинјидеҥ, кийистеҥ эткен јуруктар, кийимдер, коручыл-јарангыштар, сыргалар, јинјилер, айак-казан, матрешка-наадайлар, сыгырткыштар.

Албаты узаныжыныҥ методизи С. Кореневская Турачак аймак алдынаҥ бери устарыла бай болгонын куучындады. Ондо анчада ла эпши улус јинји-ӱркенедеҥ ӧӧрӧринеҥ ала агаш јондоорына јетире устар. Светлана Владимировнаныҥ айтканыла, тоолу јыл кайра «Алтайдыҥ аржандары» байрамда устарга аҥылу ајару эдилип, конкурс ӧткӱрилип туратан. Бӱгӱнги кӱнде ол јакшынак јаҥжыгу јоголгоны устарга ачымчылу. Ондый да болзо, олор јылдыҥ ла келип, байрамду јалаҥды эдимдериле јаркындадып турат.

А. Рытова ӱркене-јинјидеҥ тегин эмес јарангыштар эдет. Гердан — славяндарда эпши кижиниҥ су-кадыгыныҥ коручыл-јарангыжы. Кыс улус оны мойнына илип алза, узуны ӧзӧгин (солнечное сплетение деген јерин) бӧктӧп салат. Ол јаман кӧс тийбес, оору-јобол табарбас эдип корулап турган дегени.

Оҥдой аймактыҥ турачагыныҥ тыштында јилбилӱ кийис јуруктар тагылганы јилбиркетти. Олордыҥ кажызы ла «Алтайдыҥ аржандары» керегинде куучындап турган эмтир. Кийистердиҥ ээзи тӧӧлӧс сӧӧктӱ Г. М. Адунова. Ол бу байрамга коркышту амадап келген. Галина Михайловна ары јанынаҥ келген кӧрӱм-шӱӱлтезин кийис ширдектерине салып јураган. «Кажы ла аржан сууда бойыныҥ ээзи бар. Ээзи дегени — ол ийдези. Алтай албаты аржандарды алдынаҥ бери байлап јӱрет. Кыйра буулап, алкыш-быйанын јетирет» — деп, ус эпши куучындады. Темдектезе, Шыргайтыныҥ аржан суузыныҥ ээзи — эпши кижи, оныҥ колында јуралган кӧк чечек — ол аржанныҥ кӧк ийдези. Јаламандагы аржанныҥ ээзи база эпши кижи, ол Галина Михайловнага кӧчӧлӱ деп кӧрӱнген, јурукта эпшиниҥ колында бала јуралган. Бугузунныҥ аржан суузы канча айры башту. Алтай-Кудай албатызын корыырга, эмдеп-томдоп јӱрерге, аржан сууларын берет. Туу-Кайаныҥ аржаны салынган ширдекте эки сыйнын бедиреп турган эјези јуралган. Ол аржанныҥ эки айрызы соолып калган, алыс јердеҥ јӱк ле ӱни угулат. Эје-кыс сыйындарын таппай, карындажын кычырат, карындажы сууныҥ, салкынныҥ, јотконныҥ калабын колына тудуп алып келгени јуралган. Албаты ар-бӱткенин, аржандарын корып, кӧдӱрип, байлап турза, ого Алтайынаҥ алкыш-быйан једер. Ак сӱдиле ӱрӱстеп, арчыныла аластап јӱрзе, Алтайы токыналу, амыр турар.

Устардыҥ калачагыныҥ ла тӧс сценаныҥ ары келтейинде кайыҥдардыҥ ортозында байрамчыларды аймактардыҥ туралары уткыды. Горница-тураларда кажы ла аймактыҥ чыгартулу улузы јаҥжыккан аш-курсагын азып, быжырып, айылчыларга стол белетеген. Оныҥ ичи јаржактардыҥ, славяндардыҥ озогы айылдары ла чылап јазалган.

Оҥдой аймактыҥ горницазында, сценарий аайынча, Аленушка ла Иванушка эптӱ-јӧптӱ јуртаптыр. Быјылгы столдыҥ тӧс учурлу курсагы — мӧт. Мӧттӧҥ эдилген јӱзӱн-јӱӱр алама-шикир курсак, мӧттӱ, тийиҥкатту ачу аш, варенье, быжырган калаш, пирог, кутья, пряник, балык, ӧлӧҥ-чай — ончозы ла аймактыҥ бойыныҥ тӱжӱми. Айылдыҥ ичинде эдим-тудумды аймактыҥ устары јазап белетеген. Устар кӱӱнзеген улуска башка-башка узаныштар аайынча мастер-класстарды тыштында чеденде ӧткӱргиледи. «Тридевятое царство» деген чӧрчӧк јериниҥ кайкамчылу тындулары баштапкы айылчыларга јилбилӱ ойын ӧткӱрди. Мындый јилбилӱ горницаны белетееринде Кеҥи, Туйакту, Буландык јурттардыҥ јайалталары эрчимдӱ турушкан деп айдар керек.

Кан-Оозы аймактыҥ туразы керегинде Кайрукун јурттыҥ Культура туразыныҥ јааны С. Ефимова куучындады. Кан-Оозы аймак 15 јылдыҥ туркунына кажы ла «Алтайдыҥ аржандары» байрамга келип турушкан. Горница олордо быјыл баштапкы катап тургузылган. Аймактыҥ орус эпши байрамчылары јакшынак горницазы учун јаан быйанын аймактыҥ јааны Э. Ялбаковко айтты. Байрамныҥ јарлу айылчылары Заволокиндер Кан-Оозыныҥ горницазын, чеден-тыштын аҥылап, «Играй, гармонь любимая» программаныҥ ээчиде берилтезин мында соктылар.

Эҥ јаан горница байрамныҥ ээлеринде болды. Кӧксуу-Оозыныҥ «Галонька» деп албатылык фольклорлык ӧмӧлигиниҥ эпшилери јаандарынаҥ арткан кабайын, бӧстӧҥ эткен эдимдерин, агаш айактарын, кайырчагын чебер јууп, кажы ла јыл экелип, улуска кӧргӱзет. Ак бӧстӧҥ кееркедип кӧктӧгӧн салфеткаларга 100 јылдаҥ ажыра деп айдышты, полго јайган половиктер оноҥ до озо эдилген. Кӱндӱзек эпшилер кажы ла кирип келген кижини столго кычырып, аш-курсагынаҥ амзадып турды.

Шабалин аймактыҥ туразы озогы эдимдериле бай болды. Оныҥ кӧп сабазын Камлак јурттагы музейдеҥ экелип турган. Јурттыҥ улузы бойлоры ла ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ эдинген-тудунганын јууп, музейди байыткан. Шабалинниҥ эптӱ, бай туразы горницалардыҥ конкурсында кӧп катап јеҥӱчил болуп чыгып турган деп, «Славяночка» деп албатылык фольклорлык ӧмӧликтиҥ турчызы Т. Бочарова айтты.

Байрамныҥ экинчи кӱнинде спорт площадкада албатылык ойындарла маргаандар ӧткӱрилди. Ондо баатырлар чой кӧдӱреринде, јастыктарла согужарында, армакчы тартыжарында, кол јеҥижеринде маргышты.

Республиканыҥ ла айылчылардыҥ јайаан ӧмӧликтери кӧрӧӧчилерге јаркынду ойын-концерттерин тӧс лӧ кичӱ сценаларда сыйлады. Ол ортозында тӧс сценадаҥ «Амурский» СПК-ныҥ јааны Н. Мишин Аржан Чулуновко 30 муҥ салковой сыйлады. Аржан 12 јыл кайра ӧткӧн «Алтайдыҥ аржандары» ӧткӱрилип турарда чыккан учун, байрамныҥ тӧзӧӧчилери ол тушта ырысту балага 12 јажы толзо, ат сыйлаар сӧзин берген. Ӧй јеткен — айткан сӧс бӱткен. Кӧксуу-Оозында чыккан тӧӧлӧс сӧӧктӱ Аржан Балыктујул јуртта јадат. Сыйды аларга, ол адазы Руслан Николаевичле кожо келген. Сыйдыҥ акчазына ол кулун садып алар ба эмезе школго керектӱ кийим-тудум алар ба деп шӱӱйт.

Театрдыҥ јылына учурлалган бу байрамда кӧрӧӧчилерде бистиҥ эл театрдыҥ «Ревизор» спектаклин кӧрӧр арга база болды.

Фестивальдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱниндеги программазын «Албатыныҥ ойгорлыгыныҥ кӧмзӧзи» деп адалган конкурс ачты. Ондо кажы ла аймактыҥ јайалталары орус албатыныҥ чӧрчӧктӧри аайынча ойындарын тӧс сценада кӧргӱстилер.

Байрамныҥ јабылтазы кӱнде бастыра конкурстардыҥ турулталары јарлалып, јеҥӱчилдер кайралдатты.

Эҥ артык чуранаачы — каладаҥ А. Пятов, экинчи јерде —Оҥдой аймактаҥ М. Аверин, ӱчинчи јерде — Кӧксуу-Оозы аймактаҥ А. Копчаков.

Частушкалардыҥ конкурсында баштапкы јер Чой аймактыҥ «Репа» ӧмӧлигине берилди, экинчи јерде — Чамал аймактаҥ Э. Ермолина, ӱчинчи јерде — Кӧксуу-Оозы аймактыҥ «Оберег» ӧмӧлиги.

Горницалар ортодо 1-кы јер Оҥдой аймакка келишкен, 2-чи јерде — Чой ло Кӧксуу-Оозын аймактар, 3-чи јерде — Кош-Агаш ла Шабалин аймактар.

Албатылык узаныштардыҥ кӧрӱзинде «Эҥ артык кийис эдим» ууламјыда эҥ артыгы Г. Адунова, «Эҥ артык агаш эдим» ууламјыда — Шабалин аймактаҥ И. Лядин, «Эҥ артык јурап эткен эдим» ууламјыда Кӧксуу-Оозынаҥ И. Сереброва болдылар.

«Эҥ артык бренд-сувенирди» Кӱпчеген јурт кӧргӱскен, «Албатылык эҥ артык јарангыштарды» — А. Рытова.

«Албатыныҥ ойгорлыгыныҥ кӧмзӧзи» конкурста 1-кы јер Оҥдой аймактыҥ ӧмӧлигине, 2-чи јер Чой аймакка, 3-чизи Горно-Алтайскка келишти.

Бастыра кӧрӱ-маргаандардыҥ турулталарыла 1-кы јерге Оҥдой аймак чыккан, 2-чи јерде — Горно-Алтайск, 3-чи јерде — Чой аймак.

Спортчылардыҥ маргаандарыныҥ турулталары: чой  кӧдӱреринде 1-кы јерде — Чой аймак, 2-чи јерде — Шабалин, 3-чи јерде — Майма. Городки бӱдӱмде јеҥӱни байрамныҥ ээлери ала сокты, 2-чи јерде — Шабалин аймак, 3-чи јерде — Горно-Алтайск.

Орус албатыныҥ јайаандыгыныҥ, фольклорыныҥ бу јаан ла јаркынду байрамы, 15-чи «Алтайдыҥ аржандары» фестиваль, Россия Федерацияныҥ культура аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӱрилген деп темдектеер керек. Мындый учурлу керек-јарактар албатыныҥ тӧрӧл тилин ле культуразын кӧдӱрерине, бирлигин тыҥыдарына јарамыкту.

Э. КУДАЧИНА