Алтайдын Чолмоны

Уланбатыр, «Алшаа» эне-тӧрӧл Алтайына айылдады

05.07.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда кичӱ изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде телекейлик кӱӱниҥ јаан ла јилбилӱ ойын-концерти ӧткӧн.

Солун ойын-концертин Китайдыҥ Ич (Внутренний) Монголиязыныҥ автономный районынаҥ келген «Алшаа» ӧмӧлик (худ. башкараачызы Китай Республиканыҥ нерелӱ артизи Уланбатыр) ле Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, калык чӱмделгезиниҥ «Алтай Кай» ӧмӧлиги (худ. башкараачызы АР-дыҥ нерелӱ артизи Урмат Ынтаев) кӧргӱстилер.

Ады-јолы телекейде, Россияда танылу «Алтай Кай» ӧмӧлик Китайда айга шыдар ӧйдиҥ туркунына гастрольдо болуп, јер-алтайына јанып келди. Ол јол-јорыгы ӧйинде кӧчкӱндердиҥ Пекинде ӧткӧн фестивалинде база эрчимдӱ турушкан. Урмат Ынтаевтиҥ, Алаш Топчинниҥ, Артыш Пикинниҥ ле Јергелей Маташеваныҥ јайаандык иштерин (кай, кӱӱ, јаҥар кожоҥ, калык чӱмделгези) кыдат кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжуларла уткыган. «Алтай Кай» јер-телекейде јарлу болгонын ӧткӧн јол-јорык лапту кереледи. «Алтай Кайга» јолыгарга, алтай кайды, кӱӱни угарга, ӧнӧтийин амадап, Пекинге Малайзиядаҥ, Сингапурдаҥ кӧп јииттер келген болуптыр. Кӧчкӱндердиҥ байрамында «Алтай Кай» ла ады јарлу «Hanggai» деген ӧмӧлик ортодо джем-сейшен де болгон, кӧрӧӧчилерге сӱреен јараган.

Оныҥ кийнинде олор Ич Монголияныҥ автономный районыла јорыктап, солун ла јилбилӱ концерттерин база кӧргӱскен. Залдарда кӧрӧӧчилер кезик аразында бадышпай да турган учуралдар болгон. Улузы кӱндӱзек, јалакай. Јайаан ӧмӧлик јаан ойын-концертин Ич Монголияныҥ тӧс калазы Хух-Хоттыҥ кӧрӧӧчилерине кӧргӱсти.

Бистиҥ эл театрда ӧткӧн концерт база тыҥытту болды. Кӧрӧӧчилер мында Алаш Топчинниҥ, Артыш Пикинниҥ ӱни, кайы, кӱӱзи база да јаҥы кемине чыгып, узы, ченемели, мары бийик тебӱле барып јатканын темдектедилер. Јарлу кожоҥчы Јергелей Маташеваныҥ ӱни сӱреен јараш. Јииттерди јуунада тартып, ӧскӱрип јаткан Урмат Ынтаевтиҥ тузалу ижиниҥ турултазын кӧрӧӧчилер баалап јатканы база оморкодулу ине.

У. Ынтаев кӧрӧӧчилерди «Алшаа» ӧмӧликле таныштырды. Јайаан ӧмӧликтиҥ туружаачылары ончозы узы бийик, байлык ченемелдӱ јииттер, ортозында бир ле кыс (барабан согот). Ойын-концерт бийик кеминде ӧтти. Кӧрӧӧчилер олорды сӱреен јылу уткыды, быйанду сӧстӧр, кереес сыйлар да болды. «Алтай Кайдыҥ» башкараачызы «Алшаа» ӧмӧликтиҥ туружаачыларына, башкараачызына Быйанду самаралар табыштырды. Оныҥ кийнинде Уланбатыр «Алтай Кайга» база Быйанду самаралар берди.

Алашаньнаҥ келген (Алашань кыскарта Алшаа деп адалат) Уланбатыр мынайда куучындады: «Мен оогоштоҥ ала кожоҥдоорын сӱӱгем. Албаты ойноткыларыныҥ кӱӱзиле, јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгуларла, јаҥар кожоҥло јилбиркейтем. Онойып Ич Монголияныҥ операныҥ кӱӱлик институдын, санаттардыҥ эл институдын божотком. Сценада 2000 јылда кожоҥдоп баштайла, бӱгӱнге јетире кожоҥдойдым. Кандый да ӧйдӧ кожоҥ мениле кожо. Бир ӧйдӧ тӧрӧл јеримниҥ радиозында кеендиктиҥ телекейиле колбулу берилтелер белетеп ӧткӱргем».

Тургуза ӧйдӧ Уланбатыр кемиле, учурыла јаан, телекей кеминде ӧткӱрилип турган форумдар, јуундар ӧйинде байа «массовка» дейтен кӧдӱриҥилердиҥ байлык ченемелдӱ режиссер-тургузаачызы болуп иштеп јат. Темдектезе, Санкт-Петербургта ӧткӧн калыктар ортодогы экономический форумныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазыныҥ режиссер-тургузаачызы Уланбатыр. Шак бу форумда Китайдыҥ јааны Си Цзиньпин база турушкан. Автокӧлӱктердиҥ телекейлик учурлу форумында база ла режиссер болгон. Башка-башка кӧрӱлтелерди белетееринде ол јаан суруда болуптыр. Пекинде, Хух-Хотто, Байыр-Хотто ло ӧскӧ дӧ калаларда кӧрӱлердиҥ залдарын белетеген ле белетеп јат.

Алкы бойы ачык-јарык, јалакай, угы-тӧзи монгол Уланбатыр Китайда ижи аайынча кайда ла болгон. Ол бастыра бар-јок театрларда болуп, олордыҥ ижиле, репертуарыла, иштеп јаткан улузыла јилбиркеп таныжат. Онойып бедиренип, ченеп, Уланбатыр 2011 јылда «Алшаа» деген јайаан ӧмӧликти тӧзӧгӧн. Кӱӱлик јурамал-композицияларды бойы чӱмдеп јат.

Уланбатырдыҥ айтканыла, «Алшаа» ӧмӧликтиҥ јайаандык ууламјызы, программазы чек башка, аҥылу. Олор калык чӱмделгезине тайанып, калыктыҥ кӧгӱс байлыгыла иштеп јат. Темдектезе, албатызыныҥ јаҥар кожоҥдорын алып, бӱгӱнги ӧйгӧ келиштире кожоҥдогонын кӧрӧӧчилер баалап јат.

—Бис Эл театрда ӧткӧн ойын-концертте кӧрӧӧчилерге 3-4 кожоҥды кожоҥдодыс. Ол кожоҥдордыҥ тӱӱкизин алза, олордыҥ кажызына ла 300 јыл. Кӧрзӧр дӧ, калыктыҥ јаҥжыгулары, чӱм-јаҥы, кӱӱзи, албаты ойноткылары кандый узун јол ӧткӧн. Бис олорло јиит улусты таныштырадыс.

Качырган, јаҥы јӧӧгӧн келинди јаҥы јуртына апарып јатканы керегинде («Невеста») кунукчылду кожоҥ бойы, оныҥ кӱӱзи слерге јараган ла болор. Јиит айыл-јурт, биле тӧзӧӧргӧ кысты качырат, куданы, той-јыргалды, белкенчекти ада-энези, эл-тӧрӧӧни ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрет. Слерде де, бисте де бу јебреннеҥ јылыйбай келген чӱм-јаҥыс бар ине. Бистиҥ кӧс јетпес чӧлдӧрис, тӧӧдӧ отурган кыстыҥ комыдалы шак бу кожоҥдо. Ол тӧрӧл јеринеҥ, эне-адазынаҥ, айлынаҥ чыгып, таныш эмес јерге, јуртка барып јат. Кожоҥдо, кӱӱде — ол ончозы бар. (Уланбатыр кӧзин јумуп, кожоҥныҥ бир канча јолдыгын араай кожоҥдоп ийди).

«Алтай Кай» Китайда танылу, оныҥ туружаачыларына, башкараачызына јилбӱӱ јаан. Олордыҥ кайы, кӱӱзи, јаҥары сӱреен јаан ийделӱ. Мен бир орой тӱнде «Амырым» деген кӱӱни угала, оноҥ ло «Алтай Кайла» «оорыдым». «Алтай Кайдыҥ» ла «Алшааныҥ» кӱӱлери јуук, шак ол кӱӱ, јаҥар бистиҥ эл-калдыктарды јуукташтырат.

Алтайдыҥ алтын кырлары, туулары, мӧҥӱн суулары, тоҥмокторы, кейи куулгазын ийделӱ. Алтай бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ ӧскӧн-чыккан тӧрӧл јери ине. Айдарда, бис јаандарыстыҥ кабайы болгон Алтайга амадап келип, алкыш-быйанысты айдадыс — деп, Уланбатыр куучындады.

Алтайга кӧрӧ, олордыҥ јер-алтайыныҥ кӱнчыгыш јанында кобы-јиктеринде ӧлӧҥ-чӧп, агаш-таш бар. Је кӱнбадыш јааргы јерлеринде кӧс јетпес чӧл чӧйилип барган. Албатызы азыйгы ла аайынча кӧчкӱндеп, мал-ажынаҥ тудунат. Јаан калалардыҥ ортозыла чӧйилип барган јерлерде кийис айылдар турат.

Уланбатыр бойыныҥ тӧрӧлинде кӱӱчилердиҥ ассоциациязыныҥ јааны. Шак бу јииттиҥ баштаҥкайыла «Алшаа» ӧмӧлик Алтайга келген, ойын-концертин кӧргӱскен. Јайаандык јаан ӱлекердиҥ авторлоры, эки ӧмӧликтиҥ башкараачылары Урмат Ынтаев ле Уланбатыр, бу ишти мынаҥ да ары улалтар амадулу. Темдектезе, кӱскиде Уланбатыр Алтайга база бир јайаан ӧмӧликти экелер кӱӱндӱ. Кеендик телекейинде јарлу устарла, онойдо ок јолына јаҥы чыгып јаткандарла таныштыру, јайаандык колбулар база керектӱ. Бу ла театрда ӧткӧн ойын-концертте Уланбатыр монгол, орус, английский тилдерле јер-телекейде јарлу, ончо калыктардыҥ сӱӱген «Катюшаны» койу, јымжак, јараш ӱниле кожоҥдоордо, кӧрӧӧчилердиҥ сӱӱнгенин, кӧӧрӧгӧнин керелеген изӱ колчабыжулар узакка чӧйилди.

Јайалтазы јаан Уланбатырдыҥ ады-јолыла, кожоҥ-дорыла таныш улус Алтайыста база бар болуптыр. Оныҥ кожоҥдоры, кӱӱзи база јаан јилбӱде, јарлу болгонын угарга оморкодулу болды. Урматтыҥ айтканыла, Китайда Уланбатырды билбес кижи бачым ӱстине табылбас. Јӱреги кожоҥду, кӱӱлӱ јиит кӧлӱгине отурып, ижи аайынча тӱни-тӱжи амыры јогынаҥ маҥтадат. Кайда да ойын-концерт — ол «Алшаала» кожо кожоҥдоп јат, база кайда да ол режиссер-тургузаачы — је ле деген кӧдӱриҥиниҥ эмезе форумныҥ ачылтазын белетейт ле оноҥ до ӧскӧ кӧп-кӧп иш. Јилбилӱзи — Уланбатырды кайда да полицияныҥ посты, таможняныҥ эмезе јолдогы полицияныҥ ишчилери токтотпойтон эмтир. Јиитти кажызы ла ыраактаҥ ла танып, ачык јол кӱӱнзеп ӱйдежет.

Бисте «Алтай Кайды», Урмат Ынтаевти билбес кижи база табылбас эмей. Олордыҥ ойын-концерттерине ыраак јурттардаҥ ӧнӧтийин амадап келип јат.

Онойып, Урмат Ынтаевтиҥ шылтузында Алтайга Китай-даҥ «Алшаа» маҥ бажына келип, кӧрӧӧчилерге јакшынак ойын-концертин сыйлады. Ойын-концерттиҥ учкары Уланбатыр бойыныҥ кийген сӱреен ӧҥжик, јап-јакшынак кебин уштып, Урматка кийдирди (ортозында фотојурукта). Эки јайаан јайалтаныҥ, карындаш јииттердиҥ јолы мынаҥ да ары ачык ла јаан болзын деп кӱӱнзейли. Солун айылчылар мынаҥ ары база да келер деп иженели.

Уланбатыр «Алшаа» ӧмӧлигиниҥ, албатызыныҥ адынаҥ Алтайга, кӧрӧӧчилерге алкыш-быйанын айдып, ырыс-кежик кӱӱнзеди.

К. ПИЯНТИНОВА