Алтайдын Чолмоны

Кӱӱлик ӱлгерлери – јуруктарында

09.07.2019

Кичӱ изӱ айдыҥ 28-чи кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде Чамал јурттаҥ солун јурукчы, ӱлгер чӱмдеечи, кӧчӱреечи, ӱредӱчи, узанаачы ус Яков ЯНКИНОВТЫҤ таҥынаҥ баштапкы јаан «Чаҥкыр Алтайдыҥ теҥеризи алдында» деп адалган кӧрӱзи кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылды.

Јайаан кӧрӱниҥ окылу ачылтазында кайчы, ӱлгер чӱмдеечи, узанаачы ус Карыш Кергилов кайлады. Оныҥ кийнинде Чамал аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Алексей Елеков јерлежин — јурукчы Яков Иванович Янкиновты баштапкы кӧрӱзиле уткыды. Ол бойыныҥ уткуулында республикада јуртап, иштеп јаткан јаркынду, јайалталу улусты бастыра јанынаҥ јӧмӧӧр, болужар керек деп јолду шӱӱлтезин айтты. Чамал алтайдаҥ келген јурукчыны Јурукчылар биригӱзиниҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгиниҥ председатели Елена Ортонулова-Тодышева ончо јурукчылардыҥ адынаҥ уткып тура, оныҥ калганчы јылдардагы једимдӱ ижиниҥ турултазын темдектеди. Онойдо ок ол Яков Ивановичке Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызына кирзин деп баштанды. Кӧдӱриҥиде јурукчыны јарлу јурукчылар Владимир Ельников, Сергей Дыков, Карыш Кергилов, эл музейдиҥ адынаҥ Эмилия Белекова ла оноҥ до ӧскӧлӧри уткыдылар.

Яков Янкинов Кош-Агаш аймактыҥ Бел-Ажу (Јазатыр) јуртында 1966 јылдыҥ чаган айында чыккан. Эре-Чуйдыҥ куулгазын кептӱ ийделӱ ар-бӱткени уулчакты оогоштоҥ ала бойына тарткан. Ол оогоштоҥ ала эбире курчаган кырларды, агын сууларды, айдыҥ тӱндерде чаҥкыр теҥерини, јылдыстарды ајыктап кӧрӧтӧн. Байла, ондый кеен ле јайым талада чыккан-ӧскӧн уулчак јуранарын сӱӱп, кӧргӧнин ак чаазынга саларга јакшызынатан.

Ол калада национальный школды божодып, јуучыл молјузын Находка калада пограничник болуп, ак-чек бӱдӱрген. Черӱдеҥ јанып келеле, јиит уул Новоалтайсктагы художественный училищениҥ педагогигалык бӧлӱгинде И. Хайрулинов,
Б. Босько, И. Рудзите деген байлык ченемелдӱ ӱредӱчилерде ӱренген. Яков Иванович Сергей Дыковло кожо ӱренген болуптыр.  Алтай јиитти јайаандык јолына Туулу Алтайдыҥ јаан јашту, тоомјылу јурукчызы Н. В. Шагаев алкаган.

Училищениҥ кийнинеҥ ол орто ӱредӱлӱ школдо, онойдо ок балдардыҥ јайаандыгыныҥ туразында јуранарыныҥ ла черчениениҥ урокторын ӧткӱрген. Яков Янкинов 1997 јылдаҥ ала Чамалдагы санаттар школында ӱредӱчи болуп иштеп јат. Оныҥ ӱренчиктери аймак, республика кеминде, талалар ортодо ӧдӱп турган кӧрӱлерде улай ла байгалу баштапкы јерлерге чыгат.

«Яков Янкиновтыҥ јайаандык јилбӱлери де элбек, темалары да башка-башка. Ол бойын башка-башка бӱдӱмдерде ле эп-аргаларда ченеп кӧрӧт, је тӧс јерде Алтайдыҥ ар-бӱткени, агын суулары. Бичиктер графиказындагы јуруктары кезик аразында сӱреен чындык болот, кезикте дезе кӱнчыгыштыҥ ээлгири, јымжагы сезилет, чала байа кулјалыкка тартылат» — деп, искусствоведениениҥ докторы, Россияныҥ јураар академиязыныҥ член-корреспонденти Е. П. Маточкин бичиген эди. Темдектезе, мынайда Чамалдыҥ поэттериниҥ «Голос сердца и души», «Когда шумит Катунь» деген ӱлгерлик јуунтылары, база Алтай Республиканыҥ эл кайчызы Н. К. Ялатовтыҥ «Јаҥар» деген кай чӧрчӧги јурукчыныҥ јуруктарыла кееркедилген. Јурукчыныҥ жанровый деп айдатан јуруктары јилбилӱ, аҥылу. Ол јуруктар тӱӱкилик ийдезиле, калыктыҥ бойыныҥ кылык-јаҥыла, кӧгӱс кӧрӱмиле башкаланат. Темдектезе, оныҥ эрте јураган «Чактар тӱбинеҥ» (1992 ј. ) ле «Кӱнниҥ ашканы. Кош-Агаш» (2007 ј. ) деген јуруктарынаҥ јебрен ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ тыныжы, ийдези сезилет. База «Эпши кам» (2009) деген јуругынаҥ керсӱ, кеберкек эпшиниҥ сӱр-кебери кӧрӧӧчини бойына тартат, јуруктаҥ ондый тыҥ ийде келет.

Јурукчы Я. Янкиновтыҥ алтай скифтерге, кулјаларга баштанганы јилбилӱ јайаандык турултага экелет. Темдектезе, «Шоорлу кыс» (2001) деген јурукта ондый колбу јилбилӱ. Мында кижиниҥ ич-телекейиниҥ байлыгына јаан јилбӱӱ ле Туулу Алтайдыҥ энчи байлыгыныҥ поэзиязы, кӱӱзи бой-бойына эптӱ келижет деп, Е. П. Маточкин бойыныҥ ӧйинде бичиген.

Яков Янкиновтыҥ јайаандык ижи токыналу, кӧскӧ бачым илинбес, ару, тымык. Је оныҥ јайаан ижинде бойыныҥ, кемге де тӱҥей эмес кайкамчылу, јаркынду јаны, аргазы бар. Јурукчы фотојуруктар согот, ӱлгерлер чӱмдеп, ӱлгерлик јуунтыларын чыгарат, балдардыҥ јайалтазын чечип, ич-телекейиниҥ байлыгын чыгара айдарга, јураарга ӱредет. Алтай кӱӱлик ойноткыларды, топшуурды кееркедип эдетен јаан ус. Јерлежи, нӧкӧри Карыш Кергиловтыҥ айтканыла, белетеген топшуурлары аҥылу ӱндӱ, аҥылу кожоҥду. Чӱмдеген ӱлгерлери јилбилӱ.

Јурукчы Яков Иванович јуулган кӧрӧӧчилерге, айылчыларга јаан быйанын айтты. Ол онойдо ок кӧрӱниҥ кураторы Эркелей Идыновага, эл музейдиҥ ишчилерине алкыжын айдып, музейге јуруктарын, альбомын сыйлады.

Јурукчынныҥ таҥынаҥ кӧрӱзинде тургузылган 60-наҥ ажыра иштери Алтайына, ар-бӱткенине, агын сууларына, албатызына амадап айткан алкыш кожоҥдоры,  ӱлгерлери деп айдарга јараар.  Јурукчыныҥ јайаан иштери тургузылган залга кӧрӧӧчилер кирген тарый, куулгазын чӧрчӧк јерине келген чилеп, эмеш алаҥ кайкаган айас тура берет ошкош. Јуруктарга салган ӱлгерлериниҥ ийдези, кӱӱзи тыҥ.  Јурукчы бойы тӧп, керсӱ, табылу. Јуруктарынаҥ база ла ондый токынал, тымык кӧрӧӧчини олјолойт. Кӱнниҥ чокторыла ӧзӧгинеҥ јылыдып тургандый. Јурукчы јӱрегиндеги јылуны јуруктарына салат. Јӱрӱмде јобош кылык-јаҥду јурукчы кӧрӧӧчиле јуруктары ажыра табылу куучындажат.

Чамал алтай ар-бӱткениле, тургун албатызыла јымжак јер. Мында Г. И. Чорос-Гуркин јаткан, бичинген, јуранган. Ӱйелер колбузы ӱзӱлбес деген бирӱзи, бӱгӱнги кӱнге јетире је ле деген јурукчы Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы да эмес болуптыр. Онызы база карамду. Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреадына кандидат эдип адап салза кайдар? Бир јанынаҥ ондый јаан јайалталар бар, олорго мак та, бийик кайрал да, ат-нере де керек јок. Олор бойыныҥ ла телекейинде јӱрет, иштейт. Је ондый да болзо, кандый да кижиге ајаруны ӧйинде эдип, ады-јолын, ижи-тожын макка чыгарып салза, кийнинеҥ келип јаткан ӱйеге јозок болор ине.

Јурукчы Яков Янкиновтыҥ эл музейдеги таҥынаҥ кӧрӱзи куран айдыҥ 18-чи кӱнине јетире иштеер. Чырмайып-кӱјӱренип, бу кӧрӱни кӧргӧн кижи кӧпти бойына јаҥыдаҥ ачар аргалу.

К. ПИЯНТИНОВА