Алтайдын Чолмоны

Кайран Алтайымды

09.07.2019

«Алтайдыҥ Чолмоны»: Ӱч—Сӱмер-89» — экологиялык јорыктаҥ jап-jарык эске алыныштар артып калды. Ол ӧйдӧ бу кыймыгу редакцияныҥ ижинде, јиит ӱйениҥ јадын—јӱрӱминде солун керектердиҥ бирӱзи болгон эди.

Газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱгиниҥ баштаган экспедициязында туружарга кӧп улус кӱӱнзеген. Јорыкка талдаштар јарлаларда, кычыраачылардаҥ ас эмес самаралар келген. Алтайдыҥ байлу туузына баратандардыҥ тоозына «АЧ-ныҥ» аҥылу анкетазына ӧйлӱ-ӧйинде ле чике-чын каруулар јандырган улус талдалган. Андый арга 1989 јылда Любовь Санаковага, Клавдия Бороновага, Анна Самаковага, Александр Матинге, Надежда Петешевага, Эдуард Тижимеевке, Галина Кабаковага, Николай Согоноковко, Надежда Павловага, Виктор Катыновко, Татьяна Борбуевага, Алтайчы Санашкинге, Зоя Тишкишевага, Роман Сайминге, Бектир Келюевке ле Иван Киновко келишкен деп айдар керек.

Баштаҥкайды быжулаарга хакас ла тыва најыларга айттырулар аткарганыс. Элчилер јаҥыс сойоҥ јеринеҥ болгон эди. Јол-јорыкта туружарга «Шын» газеттеҥ најым Суван Шангыр-оол келген. Кыймыгу элбеп, ол тушта ээчиде јорыктар Шабыланыҥ ла Мультаныҥ кеен-јараш ар-бӱткенине, Тываныҥ Сӱттӱ кӧлине јетире улалган јокпо. Баштапкы јол-јорыкта ылгый ла алтайлар турушканы кӱӱн-санааны база кӱйбӱреткен. Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарында газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱгин башкарган ӧйимде баштаҥкайларды јараткан ла јӧмӧгӧн јаандарга быйанду арттым.

Јондык керектерде кӧрӱш-таныштардыҥ ла најы-нӧкӧрлӧрдиҥ камааны база јаан. Курсак-тамакла јепсеген, кӧлӱкле болушкан, байкандарла јеткилдеген, бензин-сӱркӱшле ӱлешкен ак-санаалу улус табылган. Јӧмӧлтӧ учун К. Н. Ниязовко, В. В. Кызымаевке, М. С. Адаровко, Л. Н. Тыдыковага ла Т. Т. Яйтыновко эмдиге јетире быйанду јӱредим.

Арутай Адаров

 

Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде

(А. Матинниҥ кӱнлик-дневнигинеҥ)

…Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинеҥ мен он сегис таш јууп алгам. Эмди кезикте јол-јорык, балдар санаама киргенде, ол таштарды алып, алакандарымда тудадым…

30 июнь. Јол бисти Кујурлуныҥ суузын ӧрӧ апарат. Суу чакпынду, табышту. Туманла оронгон мӧҥкӱлер ыраагында кӧрӱнгилеп келди. Эки јаныста таскылдар. Бир эмештеҥ јааш тамчылайт. Учар суулар туштайт. Узак амырабайдыс. Тыныш алынып, артып калган балдарды сакыйла, ойто ло ичкери меҥдейдис. Јыгындар. Олорды ажадыс. Јолдоҥ тууралай берген эмтирис. Бектир Келюевтеҥ «Канча километр артты?» – деп, суражыс кӧптӧйт. Бектир – ченемелдӱ јорыкчы. Ӱч-Сӱмер јаар экинчи катап барып јат. Эдуард Тижимеев база. Арткандарыс баштапкы ла катап.

Јааш бисти ӱйдежет. Кыстарда комыдал-эш јок, бастырабыс теҥ баргылап јадыс. Таня Борбуева керек дезе јол баштайт. Калганчы боочы. Кыйралар буулайдыс. Ажуныҥ ӱстинеҥ Кујурлуныҥ кӧли ачылат. Чаҥкыр суу. Тымыкты бийик туулар каруулдайт. Кӧлдиҥ јарадына тӱшпей, ажуныҥ ӱстинде одуландыс.

1 июль. Бӱгӱн кайдаар да меҥдебейдис. Ваня Киновты сакыйдыс. Ол кече бистиҥ кийнистеҥ чыгар керек болгон. Аттарлу. Коштыҥ бир бӧлӱгин артырып салганыс. Је Ваня келбеди. Јут-јулакай болгон, ол јолго качалаҥын јетирди. Јолыс ченелтенеҥ башталды. Тӱниле јааш јаады. Целофаннаҥ јабынты эттис. Јер чыкту. Отты айландыра отурып, таҥ адарын сакыдыс. Уйку јок тӱн. Јааш. Ӧй јаҥыс јерде туруп калгандый…

Эртен тура. Кӧлдиҥ ӱстинде койу туман. Тууныҥ кайыр баштары кӧрӱнет. Сууныҥ табыжы. Ончо бу кайкалды  јӱректе канайып тӧкпӧй-чачпай чеберлеер? Керектӱ сӧстӧр табылбайт. «Кайран Алтайымды» деп шымыранып турадыс.

Тал-тӱште Ваня једип келди. Текши сӱӱнчи!

2 июль. Ар-бӱткен бисти кайкадат. Кӧлдиҥ ӱстиндеги туман таркап, куу кӧжӧгӧ ачылат. Мындый јарашты кижи качан-качан база кӧргӧй не? Кӧл кӱскӱдий јалтырайт. Туулар кӧлдиҥ тӱбинде. Бу јарашты јӱректеристе јажына аларга турган чылап, кӧлдӧҥ кӧстӧрис албай турадыс. Бӱгӱн јол-јорыгыс Турист ле Кара-Јӱрек деп боочылар ажыра Ӱч-Сӱмерге ууланат.

Корум-таштарла базадыс. Јашкан кар јаайт. Јолды јылыйтадыс. Ак-Кемниҥ кӧлине бӱгӱн, байла, јетпезис. Рюкзактар уурлайт. Бу ай-кӱн бистерге мындый тыҥ не ачынды не? Кӱнниҥ аайы коомой до болзо, је балдардыҥ кӱӱн-санаалары омок. Амыраган ла јерде удабай кокыр-каткы угулат. Кар токтобойт. Бис боочыныҥ алдында. Корумдарды ӧрӧ уур чыгадыс. Соок. Бичиирге кол соокко тоҥот. Тууларда кӱн-ай тӱрген солынат. Кар токтоп, кӱн кӧрӱнет. «Турист» боочы. Кыйралар буулап, эмеш амырайдыс. Боочыны тӧмӧн араай тӱштис. Бир ле эп-јок алтамнаҥ таштар тӧмӧн тоолонгылайт. Ташту јерде одуландыс. Айландыра боро таштар, корумдар. Тӧмӧн одындап  jӱрдис.

Кече Кујурлуныҥ кӧлиниҥ јанында культурный программа ӧткӱрдис. Шангыр-Оолды кӱндӱлеп, ого кожоҥ  учурлап, кур курчап, алкыш сӧстӧр айттыс. Шангыр-Оол балдарла текши тилди тӱрген тапты. Мындый јол-јорыктарда улус бой-бойыла тӱрген билижет. Тыва најыбыс тӧп кылык-јаҥду, кокырчы уул. Та незиле де Кӱжӱгет најыма тӱҥей. Эмди Тыва јеринде эки нӧкӧрлӱ болдым.

3 июль.  Бектир Келюев јол баштап јат, кино согот. Кандый да учуралда токыналу. Кемге-кемге ачынганын, кезем сӧс айтканын укпадым. Ого кӧрӧ, Витя Катынов ӧскӧ кижи. Јастырып ийген кижиге арбанып та ийет. Эҥирлер сайын одуда јилбилӱ куучындар ӧткӱрет, эртен тура «ушу» деп гимнастика эдет. История-тӱӱкиле кӧпти билер.

Роман Сайминле быјыл јаскыда Шыргайтыда газеттиҥ кӱни ӧдӧрдӧ танышканыс. Роман иштеҥкей, чыдамкай. Арып-чылап калган балдарга улай ла болужат. Иженчилӱ. Мени нениҥ де учун «Слер» деп айдат. Арткандары керегинде оноҥ бичиирим.

Карлу арканы ӧрӧ чыгадыс. Соок салкын согот. Кара-Јӱректиҥ боочызы. Ойто ло кар јаайт. Бир сааттаҥ ажыра ӧрӧ чыктыс. Боочыныҥ ӱстинеҥ кайкамчылу телкемдер ачылат. Чаҥкыр кырлар. Суулар орык јолдордоҥ аркаларды тӧмӧн агат.

Јол кыскартып, боочыны тӧмӧн тӱштис. Кумак, таштар. Ээчий-деечий бир исле базадыс. Бектир, Витя ла Клава Боронова ӧскӧ јерле тӱштилер. Бир ле кӧрзӧӧс, Клава тошты тӧмӧн эки колын ӧрӧ кӧдӱрип алган јыҥылап отуры. Шангыр-Оол Клавага тургуза ла «Сорви-голова» деп ат берет.

Боочыныҥ алдында бир эмеш амыраш, база бир эмеш амыраш, база бир эмеш базыт, кичинек тӧҥ… Ӱч-Сӱмер алдыбыста кенетийин кӧрӱнип келет… Јакшы ба, Ӱч-Сӱмер, агару кырыс!

4 июль. Эртен тура Ӱч-Сӱмер јаар бардыс. Рюкзактар јок кандый јеҥил… Ӱч-Сӱмер ак туманда. Орык јол бисти ӧрӧ апарат. Соойт. Анда-мында баштапкы тоштор учурайт. Кӧлдӧҥ кӧдӱрилген туман кырды бӱркеп ийди. Ойто ло јааш. Јаан таштыҥ алдына јажынып, от салып, јааштыҥ токтоорын сакыйдыс. Уулдар анекдоттор куучындагылайт. Мында Эдикке, кыскарта айтса, Шакка (чоло ады), једижер кижи јок. Экспедицияда бу эҥ сӱӱнчилӱ кижи. Јурукчы. Эртен тура јуранат. Алтайчы Санашкинле кожо сӱрекей најылаштылар. Кем билер, бу јол-јорык эмес болзо, олор экӱ бой-бойлорын мындый јуук билишпес те эди. Алтайчыны алдында да билер болгом, је бу јорыкта оныҥ кокырчызын, тӧп кылыгын билип алдым. Ого кандый ат адабадыс деер! Алтайчы – казанчы, Алтайчы – јол баштаачы, Алтайчы – от одыраачы… Нени ле айтса, келиже берер. Öскӧ кижиниҥ кӱӱнине бу, айса болзо, тийе де берер эди. Алтайчы дезе кокыр-ойында бойы база туружат.

Јааш токтой ло берерде, јорыкты улалттыс. Ӱч-Сӱмер ачылгалак. Кӱн-ай келишпеске јат. Бу кире келеле, Ӱч-Сӱмерди јуугынаҥ кӧрбӧзис деп санаадаҥ јӱрегим ачыйт. Эки јаныстагы туулардаҥ тӧмӧн тоолонып тӱшкен таштардыҥ табыжы угулат. Јарым час базыт. Јаан ла ыраак јокто Ӱч-Сӱмердиҥ карлу эдектери. Бир бӧлӱгис тошло барат. Ӱч-Сӱмер эмдиге ле туманда. Витя Катынов кино согуп албас эмтирим деп кородойт. Ӧй јарым алты. Эҥир. Кайра да бурылар керек. Је Ӱч-Сӱмер бистерди божотпой тургандый. Бу ла ӧйдӧ алдынаҥ тӧмӧн туман келип, ончозын бӱркеди. Туманда бой-бойысты бедирежип, таап, кайра бурылдыс. Ӱч-Сӱмерди бӱгӱн кӧрӧргӧ келишпеди.

5 июль. Айас кӱн. Ӱч-Сӱмер туманнаҥ јайымдалган туру. Бис, тӧрт кижи, Ӱч-Сӱмер јаар база катап барып келер деп шӱӱштис.

Кече Шангыр-Оол экспедицияныҥ туружаачыларынаҥ интервью алды. Кажы ла кижи бойы керегинде кыскарта куучындады. Балдардыҥ башка-башка карууларында бир текши шӱӱлте бар. Јорык јаҥы најылар сыйлаган. Кӧп балдар бу айалганы аҥылу темдектегендер. Ол чындап та, андый. Јол-јорык, Ӱч-Сӱмер бистерди најылаштырды. Бу јолды, байла, узакка ундыбазыс. «Бу нени бедиреп, јол-јорыкка чыгып туругар?» – деп суракка најыларым ла чылап каруу јандырар эдим.

…Бӱгӱн кечегизинеҥ тӱрген бастыс. Арутай Адаров, Николай Согоноков, Таня Борбуева ла мен. Арутай – «АЧ-ныҥ» корреспонденти, экспедицияныҥ баштаачызы, Николай – Чамалда школдо ӱредӱчи Таня Маймада иштейт.

Бис тоштыҥ ӱстинде. Ак кардаҥ кӧс кылбыгат. Кӱн изийт. Ӱч-Сӱмер мӧҥкӱлериле кӱнге мызылдайт. Тоштор јалтырайт. Эҥчейип, тоштыҥ ару суузынаҥ амзайдым. Ӱч-Сӱмердиҥ эдеги. Јырыкту тоштор. Олордыҥ ортозыла бис бир исле базып ӧдӧдис. Николайдыҥ колында – экспедицияныҥ маанызы. Јырыктар тереҥ. Кажы ла он минуттыҥ бажында амырайдыс. Јол кӱч эмес, је јеткерлӱ.

Ӱч-Сӱмер бистиҥ јаныста. База бир эмеш барза, карлу кайалар болор. Је салымысты ченебес деп шӱӱдис. Кӱнниҥ чокторы карлу мӧҥкӱлерди јарыдып тургандый. Кырдаҥ кӧс албай унчугышпай турадыс. Нени айдар? Ончо сӧстӧр куру болор. Кажыбыста ла бойыныҥ санаазы. Ӱч суракты бойымда шымырандым. Мында, Ӱч-Сӱмердиҥ алдында, ӱлгерлӱ самарамды артырып  јадым. Чаазын удабай ла корым-таштарда јоголып калар, је сӧстӧрим јӱрегимде.

Кайра бараадып, канча катап кайра кӧрӧдим. Ӱч-Сӱмер карга суркурап, бистерди ӱйдежет. Јакшы болзын, Ӱч-Сӱмер, јакшы болзын…

Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде калганчы тӱн. Ортозындагы мӧҥкӱниҥ ӱстинде јарык јылдыс кӱйет. Јол-јорыгыс тӱгенип јат. Јӱректе эрикчил. Келер јорыктар керегинде куучындаштыс. Шангыр-Оол бистерди келер јайгыда Тываныҥ јерине кычырат. Бис Шангыр-Оолды кӧндӱрезине ле «Шоҥкор» дежедис. Бу јорыкта карындаштык албатыныҥ уулы јакшы нӧкӧр, чыдамкай кижи болгонын кӧргӱсти. Најылыгыс бистиҥ бу јорыкла ӱзӱлбес учурлу. Эҥирде одуда элибистиҥ салымы, культуразы керегинде куучындар ӧдӧт.

Ӱч-Сӱмер – Кӧзӱл,

30. 06 – 09. 07. 1989 јыл

 

От ойто ло камызылды

(Т. Борбуеваныҥ кӱнлик-дневнигинеҥ)

Башка-башка јерлердеҥ јаҥы најылар 1999 јылда јаан изӱ айда јуулышкан. Баштапкы јорыктыҥ он јылдыгына учурлалган от Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде ойто ло камызылды. Тывадаҥ А. Матин келди. Бу учуралда экспедицияга јаҥы улус талдалды. Он јыл кайра болгон најылардаҥ тӧрт лӧ кижи артты: Иван Кинов, Татьяна Борбуева, Александр Матин ле Арутай Адаров. Баштапкы катап барып келерге телеоператор Евгений Бутушевтеҥ ле фотосогоочы Анатолий Шодоевтеҥ ӧскӧ газеттиҥ најылары Валерий Шонкоров, Евгения Лирова, Григорий Тыдыков, Ирина Туянина, Роза Суразакова, Лидия Чанчибаева, Эзен Шалдуров шыйдындылар.

13.07. Эртен тураныҥ сегис саадында јол-јорыктыҥ туружаачылары ГТРК-ныҥ туразыныҥ јанына рюкзактарлу јуулыштылар. Баратан улустыҥ тоозы 14 кижи. Јолой Маймага кирип, А. М. Адаров «Оорып турум, барбас болорым» – деп айтты. Је,  канайдар, оору кижи ыраак јол-јорыкка канай барат. Маймадаҥ ары 13 кижи айдыҥ баштапкы јаҥызында атандыс.

Јай. Кадынды јараттай турган кайыҥдар ла карагайлар эбелип артып калат. Кӧк-Кайаныҥ, Чакырдыҥ, Кырлыктыҥ, Кӧк-Сууныҥ «Громотуха» деген боочыларында токтоп, кыйра буулап, алкыш-быйанысты айдып, аш-курсагысты амзап, боочыларды сӱрее-чӧптӧҥ арутап, Кӧксуу-Оозына јеттис. Јолой јаҥмыр јаап ийди, ыраакта Ӱч-Сӱмер кӧрӱнет. Телкем јалаҥдарда јолды кечире солоҥы тура берди. Айландыра ынаарга курчаткан кырлар кӧгӧришкен тургулайт, кӧксимде кандый да јебрен кӱӱниҥ табыжы, аттардыҥ тибирти, комыс-топшуурдыҥ ӱни, кайчылардыҥ кайлаганы, мӧш агаштыҥ јайканганы, алтай улустыҥ кожоҥдоры сызылып, ойто јоголып турат.

14.07.  Эртен тура кӱн айас. Теҥери кӧк-чаҥкыр, айландыра чечектер јайканыжат, јиилектер јаактары кызарыжып калган турат. Кӧбин! Кујурлуныҥ суузы ак-кӧбӱги аҥданып, чакпындары чачылып, кӱркӱреп, ӧзӧкти тӧмӧн агат. 10 саат киреде Ваня Кинов ло Саша Матин Кујурлу јурттаҥ ӱч атту келдилер. Уур деген јӱктерди аттарга артып, јеҥил јӱктерлӱ бойыс Кујурлуныҥ кӧлин кӧстӧп базып ийдис.

Кӱн изӱ кызыдат, орык јолды јакалай јиилектер чек кӧстӧрдӧҥ айрылбас болды.

Он јыл кайра бис, 18 кижи, бу ла јолло барганыс. Ол тушта ургун јааштар болгон. Бастыра балдарды эске алынып браадырым. Барып јаткан јолысты танып турум. Текелӱниҥ суузы, Алтайчы таштарга туруп алала, кыстарды кечиргени санаама кирди. Ол ло јыгын тыттар, јалбак, тайыс суу… Тал-тӱште казан азып чайлайла, оноҥ ары бастыс. Јааш бир эмеш тымырайт. Јол чӱрче ле балкашту боло берди. Бут сындыргадый таштарлу, койрык-тейрик бӱгӱлип, јол там ла бийиктеп браадат. Мылча деген неме мында… Рюкзак уурлайт, тамаштар ачыйт, јӱстер агарып-кызарыжат, бар-јок тер мында тӧгӱлет! Јолой кондыс.

15.07.  Баш ла болзын, кечеги кара булуттар јок, теҥери чаҥкыр! Тыҥ ла удабай, бир 12 саатта, Кујурлуныҥ кӧлине јууктап келдис. Боочыныҥ бажынаҥ кенейте ле кӧл ачылат. Оны ӧрӧ мӧҥкӱлер агарышкан тургулайт. Кандый јараш бистиҥ Алтайыс! Боочыныҥ бажында байбак-байбак мӧштӧр, быјыл кузук тыҥ бӱдетен эмтир. Боочыга кыйра буулап, табылу амырап, кӧлдиҥ јаражын кӧрӱп отурдыс.

Јаратты јакалай улустыҥ кӧбизин. Кӧлдиҥ ары јанында туркомплекстиҥ туразы кӧрӱнет. Кӧл тымык ла амыр. Јайгы кӱн бийикте чалып, бир эмеш ээзин-салкын соккондо, кӧлдиҥ ӱсти муҥ отторло кӱнге суркурай берет. Амырап турган улус кӧп, тал-табыжы да јаан. Јаҥыс ла бистиҥ алтай балдар мында јок. Јойу да болзо, не амырап јӱрбес. Алтай јер, агаш-таш, ар-бӱткен кижиниҥ сынын јеҥилтет, ару санаалар, јаҥы ачылталар экелет. Мындый јол-јорыкта кижиниҥ јӱрӱминдеги уур-кӱч санаалар ундылып калат. Кижи ар-бӱткенниҥ балазы, айлына јанып келгендий. Бу ла јалбырактый, таштый, турган мӧштий, ай-кӱнге сӱӱнип, ару кейле тынып, ар-бӱткенле бириге берет.

16.07. Форель балыктаҥ уха азып ичтис. Толя ла Женя кино-фото согуп, кӧлди ӧрӧ эртелеп бардылар. Саша ла Гриша јанында турган кырды керигилейт. Люба ла мен оду сакып отурыс. Теҥери кӧк-чаҥкыр, кей ару-ару, туулардыҥ кайыр баштары теҥериге сӱзӱлген тургулайт. Эҥиргеери кӱн бӱркеле берди. Теҥери кӱркӱреп турала, јаҥмыр ӧдӧ берди. Эҥирде Валера ла Саша Алтай Республиканыҥ тӱӱкизине учурлалган викторина ӧткӱрдилер. Јеҥӱчил  болуп Лида Чанчибаева чыгып, бир банка сгущенкала сыйлатты.

17.07. Кара-Јӱректиҥ боочызын кӧстӧп, тӧҥди ӧрӧ базып ийдис. Бир эмеш азып-тозып турала, орык јолго чыгып, Сары-Јал деп тӧҥгӧ једип, оноҥ ары кем јок, аспай-тоспой бардыс. Кӱн изӱ чогыла кызыдат, тепсеҥде јӱзӱн-јӱӱр чечектер салкынга јайканыжат: сары тюльпан, ак чечек, кӱкӱрттиҥ чечеги, алтын тазылдыҥ сары чечектери, чап-чаҥкыр незабудка чечек…

Ыраактагы кӧс јетпес кырлар ынаарга курчаткан турат. Сары-Јалдыҥ боочызын ажып, борсыктардыҥ турлуланган ӧзӧгинде одуландыс. Мында јерлик согоно ло чеснок толтыра. Агаштар, jабыс кайыҥдар, јыраалар чылап, чого ӧскӱлейт. Эртен јол кату болор дежип, эрте јадып уйуктадыс.

18.07. Эртен тура ойгонып келеристе, палатканыҥ ӱстин јааш тымырап токулдадат. Тӱрген-тӱкей ажанып, рюкзактарысты јууп ла јадарыста, јааш кенейте тыҥ јаап, ойто токтоды. Онойып, 3-4 катап палаткага кирип-чыгып јуунадындыс. Кара-Јӱректи ӧрӧ, Кара-Корумду ӧзӧкти алдыс. Јаҥмыр јаап турала, токтой берди. Таштардыҥ алдында суу шоркырайт. Кара-Јӱректиҥ боочызына чыгып, эбире кӧрзӧҥ – айландыра кеен, ару, тымык. Ыраакта баштары агарган мӧҥкӱлер кӧгӧрӧт. Оныҥ тас-куу, ак, кӱреҥ, јажылсымак ӧҥдӱ таскылдары ла кобыларыныҥ ичиле ак алтындый суучактар тӧмӧн чийилген агат.  Јебрен Алтай. Соок салкын кулакта шуулайт. Канча јӱс јылдар туулар бу ла бойлоры тургулайт…

1989 јылда, 10 јыл кайра, Кара-Јӱректе чек кыштыҥ бойы болгон. Кезик јерлерде кар тизедеҥ ӧрӧ, боочыда ӧрӧ-тӧмӧн јылыш тоштор болгон эди…

Боочы кайыр учун бис таштары оок јердеҥ тӱштис. Оок таштарлу јердеҥ тӱжерге јакшы, кижи басканда, таштар тӧмӧн база јылыжат. Оны альпинисттер «метро» деп айдыжат. Тас тӧҥдӧрдиҥ кийнинеҥ мӧштӧр башталды. Алдыста Ак-Кемниҥ кӧли, кӱнчыгыш јаар Ӱч-Сӱмер кӧрӱнет. Ӱч-Сӱмердиҥ ӱчинчи туузы ак булутка ороткон турды. Кара булуттар чӱрче ле туй тудуп, јаҥмыр деген неме тыҥыда јаап баштады. Бир беш саат киреде кӧлдиҥ јарадына тӱжӱп келдис.

Ӱч-Сӱмер јабык.

19.07. Эртен тура 5 саатта теҥери чап-чаҥкыр айас болды, 8 саат киреде ойто ло бӱркелип, јаҥмыр тызырайт. Јааш, ыйлак баладый, тӱжине ле јаап, ойто токтойт. Эҥирде оттыҥ јанында кудай, алтай јаҥ, аҥчыларла, јорыкчыларла чын болгон учуралдар керегинде куучын тӱнниҥ 2 саадына јетире улалды. Эртен кандый да кӱн болзо, Ӱч-Сӱмердиҥ эдегине  једер деп шӱӱштибис.

20.07.  Јааш бир эмеш тамырап турала, токтой берет. Андый да болзо, теергенип, Ӱч-Сӱмер јаар ууландыс. Ваня ла Женя кино согорго кырды ӧрӧ бастылар, анда учар суулар, кӧлдӧр бар дешти. Мен Јарлу деген ӧзӧккӧ барып келер деп шыйдындым. Кӧлдиҥ јанына келдим, мында тарбагандар бар эмтир. Эки буттарына туруп, јилбиркек кӧстӧриле кӧргӱлейт. Бир эмеш јууктай базып келзеҥ, «сыйт» эдип сыгырала, ичегендерине кире берет. Мен ойто тӱжӱп, курсак астым. Арткан улус 7 саат эҥирде аштаган-суузаган келдилер. Арыгандары коркышту, јол кату. Ончо јол корым таштар, оноҥ ӧрӧ чыгар керек. Ойто тӧмӧн базарга база јеҥил эмес. Чайлап, ажанып, ойто ло отты эбире отурып ийдибис. Байла, кӱн айазар болбой, эҥир ле тӱн соок болды.

21.07. Эртен тура ап-айас кӱн! Баш ла болзын! Кӱн јылу чокторыла изидет. Ӱлӱш-чыкту кийим-спальниктерди кӱнге кургадып салдыс. Бӱгӱн амыраштыҥ кӱни. Бис 6 кижи – Лида, Люба, мен, Находканыҥ эки кызы, Толя Јарлу деген ӧзӧктӧ турган кырлар јаар бардыс. Ваня, Ирина, Женя проводниктердеҥ ат алып, кийнистеҥ једип келдилер. Арткан улус, кайда да барбай, амырап арттылар.

Ӧзӧкти тӧмӧн ак-јажыл суу агат, јердеҥ чыккан тоҥмок суулар учурайт. Мында альпинисттердиҥ сӱӱген эдельвейс деген чечеги ӧзӧт. Оныҥ учун орустап «Долина эдельвейсов» деп адап салгандар. Алтай ады Јарлу деп, биске Кујурлудаҥ Геннадий Кыймаштаев айдып берген эди.

Мында таскылдар јӱзӱн-јӱӱр ӧҥдӱ: јажыл, чаҥкыр, кӱреҥ, кезикте саҥ башка чӧрчӧк эмезе тӱш јериҥде неме ошкош. Јуугында сарсудаҥ эмденетен сары балкаш бар эмтир. Эҥирде  уулдар Москвадаҥ келген туристтерле футбол ойнодылар. Эртенги јолго белетендис. Ӱч-Сӱмер ап-апагаш, сергелеҥ, караҥуйда јап-јарт кӧрӱнип турды.

22.07. Эртелеп ажанала, Ӱч-Сӱмерге быйан айдып јакшылажала, одубысты арутап, 9 саатта Ак-Кемниҥ суузын тӧмӧн базып ийдис. Јол база ла кату. Биске удура Москва, Кемерово, Питер, Киев калалардыҥ туристтери учурады. Кујурлуныҥ боочызыныҥ эдегине једип, одуланып јадарыста, јаҥмыр јаап баштады.

23.07. Эртен тура теҥери бӱркек, кей тынчу. Ажанып алала, Кузуйактыҥ боочызын ӧрӧ бастыс. Кече агарып турган јол бӱгӱн кара балкаш. Јолой ӧрӧ брааткан туристтерге база ла учурадыс. Кузуйакты тӧмӧн тӱжӱп келеристе, јааш чек токтоп калган. Кӱрдиҥ јанына келип јунунып, амырап алала, ажанып-чайлап, машиналарга отурып, јанып ийдис.

Јолдыҥ учы јаантайын кандый да кунукчылду. Јӱрегиҥ сениҥ кырларда,  ӧткӧн јолдордо…

8. 12. 1999 јыл

 

«Амадуум бÿткен, ада…»

(А. Балчыр-Матинаныҥ кӱнлик-дневнигинеҥ)

2016 jылдыҥ jаан изÿ айында ÿчинчи катап болгон jол-jорык Тывада јадып, јеткерге учурап божогон Александр Матинниҥ чыкканынаҥ ала 60 јылдыгына учурлай ӧткӧн. Бу јол-јорыкта Николай Согоноков, Арутай Адаров, Валерий Шоҥкоров, Евгений Бутушев, Анатолий Шодоев, Айжана Садрашева, Байана Янтыкова, Шуну Шоҥкоров, А. Матинниҥ Тывада јаткан кичӱ кызы Арина Балчыр-Матина ла кӱйӱзи Александр Балчыр турушкандар.

12.07. …Адамныҥ öткöн jолдорыла Ӱч-Сÿмерди кöстöп барып jадырыс. Бис бастыра он кижи. Мында туш, туура улус jок. Бастыразы адамныҥ нöкöрлöри. Тывадаҥ мен эш-нöкöримле, Сашала экÿ, газеттиҥ тöзöгöн jол-jорыгында туружарга коркышту ла албаданып келдис. Jолой Кан-      Оозыныҥ библиотеказында туштажу öтти. Оныҥ ишчилери алама-шикир курсакла кÿндÿледи. Мында бу jорык адамныҥ эземине учурлалганы керегинде айдылды. Нöкöрлöри ле jерлештери адамды ундыбай jÿргени бу туштажудаҥ иле кöрÿнди. Ол учун бис бастыра улуска jаан быйанысты айдып турубыс. Видеокинодо адамды кöрöлö, jÿрегим сыстап, кöстöримнеҥ jаштар тоолонды. Канча да jылдар öтсö, jылыйтуныҥ ачу шырказы мениҥ öзöгимде jазылбас. Ак-jарыктаҥ jÿре берген Карина эjемди база улай ла эске алынадым. Олор jаантайын мениҥ jанымда.

Ӱч-Сÿмерди тегин соотоп кöрöргö барып jаткан эмезим, элдеҥ озо адамныҥ болгон jолдорын öдöргö турум. Санаамда ол мени jединип алала, бойыныҥ сÿÿген jерлерин кöргÿзерге апарып jаткандый. Оныҥ jетире айтпаган сöстöрин бойым ла сананып табадым. Акыр,  бу учуралда ол нени айдар эди деп, эске аларга чырмайадым. Адамла туйказынаҥ куучындажарга ченежедим. Ар-бÿткенге барза, байланып jÿрер керек. Алтай агару. Адам бисти оогошто чÿм-jаҥдарга jаантайын ÿредип туратан. Мен Тывада Алтайымды качан да ундыбай jÿредим.

13.07. Кырлар jаар jолыс Куjурлу jурттаҥ  башталды. Мында биске Андрей Бедюров болушты. Ол jорыктыҥ туружаачыларын «ГАЗ-66» кöлÿгиле  Кузуйактыҥ кадалгак боочызы ажыра Ак-Кемниҥ суузына jетире jетирип салды. Болушпаган болзо, бодонор эдис. Тывадаҥ келип jадала, кайыр ла кÿч jолдор сакыгам. Jе Ак-Кемниҥ суузын öрö ууланган jолды тыҥ ла кÿчсинбедим. Jолы кöнÿ эмтир. Jаҥыскан да келзеҥ, аспазыҥ. Кайра jанып jаткан улуска учурадыс. Кийнистеҥ ары келип jаткандары база да ас эмес болды. Jолды Валерий Николаевич Шоҥкоров баштайт. Оноҥ тыҥ артпаска чырмайадыс.

Айландыра jажыл ар-бÿткен. Jол там ла öрöлöйт. Бир эмеш тыштанып алала, ойто ло базадыс. Караҥуй киргелекте, 25 километр jерди öдÿп, ачык jер табып, конор керек. Екатеринбургтыҥ удура келген улузы бисти та нениҥ де учун кыдаттарга тÿҥей кöрди. Челябинсктиҥ туристтери дезе jопондор бо деп сурайт. Ӱч-Сÿмерге алтай улус ас барып jат. Бисти таныбай тургандары оноҥ улам болор бо? Тÿн кире берерде, ачык jер табып, палаткаларысты тургустыс. Курсагысты азып, чайлап, отты айландыра отурып, кургадындыс. Мында ла таныжуныҥ эҥирин öткÿрдис. Jорыктыҥ туружаачылары бойлоры керегинде куучындады. Jе алтай улус кандый эди. Кöп куучындабас. Оныҥ учун узак отурбай, jадып уйуктадыс. Эртен арткан 25 километрди öдÿп, Ак-Кемниҥ кöлине jедер керек.

14.07. Ай-кÿн jакшы туру. Оныҥ учун jол кургак. Кÿÿн-санаабыс та омок. Ӱч-Сÿмер туку ичкери алдыста туру. Мынаҥ озо болгон   jорыктарда турушкан улус Ак-Кемниҥ кöлине бÿгÿн тал-тÿштиҥ кийнинде jедип барарыс дежет. Алтайдыҥ jаражын ла кайкап божобойдым. Бу та чöрчöк jеринде, та бисле чын ла болуп турган учурал. Меге, Алтайымнаҥ ыраакта jаткан кижиге, бу сезим сÿрекей jакшы таныш.

Адам бу jараш jерлерле jорыктап турарда, бис оогош болгоныс. Эмди Ак-Кемниҥ суузын öрö барып jадала, айдатан сöстöримди кöксимде бадырып болбойдым. Тыныжым бöктöлöт, ачу ый тамагымды бууй тартат. Бу меге чып ла чын тегиндÿ jорык эмес. Куjурлудаҥ чыгып jадала, уур jÿктерди ле кезик курсак-тамакты аттарга коштоп, озолондыра аткарып ийгенис. Кошты биске Петя Матин jетирип берер. Ол Куjурлуныҥ суузы öрö ууланган эди. Кара-Jÿректиҥ боочызында конып алала, эмди Ак-Кемниҥ кöли jаар тÿжÿп jаткан болбой.

Jÿктенчиктерис тыҥ уур эмес. Jе буттар оорып, сыстап jат. Бу эки кÿнге сÿрекей тыҥ арыдым. Тал-тÿштиҥ кийнинде Ак-Кемниҥ кöлине jедип бардыс. Ӱч-Сÿмер бу ла jаныста, кÿнге jалтыраган туруп jат. Арыганым ундылды. Сÿÿнгениме чала бойыма бÿдÿнбей, бу чын эмеш пе деп, алаҥзыган да эдим. Кадын-Бажыныҥ ÿч ыйыгы кеен-jараш öҥдÿ jурукка тÿҥей. Бистиҥ Алтайыс кандый ус jурукчы! Кöлдиҥ jарадында токтодыс. Оныҥ суузы соок эмтир, öҥи ап-ак. Чек ле карган энемниҥ сÿттÿ чайына тÿҥей.

Айландыра кандый тымык! Ар-бÿткен амырап jат. Jаратты эдектей байкандар кöрÿнет. Öскö jерлердиҥ jорыкчылары мында кöп эмтир. Jе алтай улус мында jокко jуук. Оны ла кайкап божободым. Бу jараш jердиҥ ээзи кем? Олор бо? Бери jаан улус кÿчсинип келбегей, а jашöскÿрим кайда? Адам бери кöп катап jÿрген. Бу ла мениҥ турган jеримде, байла, база болгон. Айландыра аjыктап, Алтайыныҥ jаражын кайкаган. Ого ол тушта, байла, база кöдÿриҥилÿ санаалар келген. Мениҥ кÿÿн-санаам бÿгÿн база андый ок. Оноҥ бери ас эмес öй öткöн. Бу jÿрÿмде ончозы кубулган ла öскöргöн. Адам ак-jарыкта jок. Jаҥыс ла ар-бÿткен ол ло бойы туруп jат. Ӱч-Сÿмердеҥ кöзимди албай, узак турадым. Мындый айалгада бойыҥды кандый да öскö телекейде деп бодоорыҥ. Тоштор öйди тоҥырып салгандый. Туку тöмöн öзöктöги jÿрÿм мында чек öскö jанынаҥ  кöрÿнип jат.

Ӱч-Сÿмер кижиге токынал берип jат. Улус бери оныҥ да учун келип турган болбой. Эртен оныҥ эдегине jетире барарыс. Оны энчикпей сакыйдым. Адамныҥ нöкöрлöри öмö-jöмö курсак азат. Каткы-кокыр угулат. Бу jорыкта олор меге база jуук улус болуп калган. Валерий Николаевич Шоҥкоровты мен jаштаҥ ала билерим. Анатолий Иванович Шодоев энемниҥ jанынаҥ таай кижи болор. Арткандарыла баштапкы ла катап бу jорыкта танышкам. Jе кажызын ла туку ла качаннаҥ бери билеримдий.

16. 07. Кече Ӱч-Сÿмердиҥ эдегине jетире барып jÿрдис. Jуук jанынаҥ кöрзöҥ, чын ла jурукка тÿҥей. Арып-чылаган улус тыштандыс. Кажы ла кижи агару туула куучындажат. Кажызында ла акту бойыныҥ санаалары. Тоштыҥ ÿстиле келип jадала, кичинек таштар jууп алгам. Кÿнге ле тоштыҥ суузына килейте jунулган таштарды колго аларга эптÿ де, jуунак та. Ак, jажыл, jалтырууш öҥдöрлÿ. Коркышту jараш! Оогош тужымда айылда адамныҥ jол-jорыктаҥ экелген таштарын кöрöтöм. Бу терип алган таштар адамдыйына кандый тÿҥей!

Ӱч-Сÿмер дезе ол ло бойы туруп jат. Ондо бойыныҥ jÿзÿн öҥдöри бар. Мен оны бистиҥ jÿрÿмиске тÿҥейлеп кöрöдим. Бисти курчаган агаш-ташты тирÿ ар-бÿткен деп канайып айтпазыс. Анчада ла Ӱч-Сÿмерди. Учкур баштары кандый ийделÿ! Кижи оныҥ эдегинде турала арутанат. Кандый да jеп-jеҥил. Кÿÿн-санааҥ да кöдÿриҥилÿ. Бу jылым мöҥкÿлердиҥ ортозында кижи  кандый кичинек. Бу jердиҥ ээзи — мöҥкÿ ар-бÿткен.

Jыбарлап ийеле, токтоп калат. Тоштордыҥ ортозыла суучактар агат. Айландыра jырыктар. Базарга jалтанчылу. Ойто кайра тÿжÿп jадарыста, jаҥмыр jаады. Кара булуттар тууныҥ бажын чÿрче ле бÿркеп ийди. Öзöккö тÿрген тÿжер керек! Jе кÿн бÿгÿн  кере тÿжине айас турган. Ӱч-Сÿмер jаар jол сÿрекей jакшы келишкенине jаш баладый сÿÿнедим. Айдарда, амадуум бÿткен. Мен бу кÿнди качан да ундыбазым. Ӱÿре-jелелеримниҥ бирÿзи бир катап меге кырлар jаар барып турган улусты оҥдоп болбойдым, олор ары нени бедиреп барып турган деп айтканы санаама кирди. Бу суракка карууны кажы ла кижи бойы берер учурлу. Мен Ӱч-Сÿмерге jетире jÿреле, ар-бÿткенниҥ jаражын кöрдим. Меге ол jаан ачылта болды. Айдарда, тегин jÿрбегем.

19. 07. Бÿгÿн jанып jадырыс. Тÿжине jаҥмыр jаады. Коштой jанындагы кöлдöргö барып келер амадубыс бÿтпеди. Ойто Кара-Jÿректиҥ боочызы ажыра jандыс. Бийиги 3060 метр кырды öрö чыгарга кÿчке келишти. Терлеш-бурлаш тыҥ ла болгон. Jолды ойто ло ченемелдÿ jорыкчы В. Н. Шоҥкоров баштады. Бис, jиит улус, озо jÿре береристе, jорыктыҥ jаан jашту туружаачылары кийнисте артты. Кара-Jÿректиҥ бажына чыгып келеле, чек бойыма бÿтпей турдым. Булуттар бу ла jаныста, айландыра таскылдар, тизилишкен кырлар.

Боочыны тöмöн тÿжÿп jадала, астыс. Арткан-калган курсак-тамакты ла палаткаларды ойто ло аттарга коштоп бергенис. Аттарлу улус бисти jолой конотон jерде, Кара-Jÿректеги метеостанцияда, сакып алаачы болгондор. Jе бис jолды таппай, öзöкти тöмöн чек öскö jердööн jÿре бергенис. Куучын-эрмек астаган. Кокыр-каткы токтогон. Качашкан чылап, jааш jаап баштаган. Бир кырдыҥ бажына чыгып келеле, тураны мында болор бо деп сананзаҥ, jок.

Тÿнниҥ 10 саадында тыныс чыгып, базар аргабыс jылыйган. Валерий Николаевич уулы Шунуны, Кан-Оозыныҥ кыстары Айжананы ла Байананы, эш-нöкöрим Сашаны, мени ле фотосогоочы Евгений Николаевичти мында сакыгар деп айдала, jолды jаҥыскан бедиреп барган. Бис дезе эмеш тыштанып алала, арканы тöмöн тÿжер деп шÿÿштис. Айландыра jаан корум таштар. Оныҥ учун тöмöн тÿжерге сÿрекей кÿч болды. Караҥуйда бÿдÿрилип, jыгылдым. Анайып, бир саат кирези тÿшкенис. Jолой эптÿ jер учураарда, кожо алып алган сок jаҥыс палаткабысты тургузып, конорго шыйдындыс.

Эртен тура бÿктелген буттарысты тÿзедип болбой, тыҥ ла шыралаганыс. Jол-jорыктыҥ бу калганчы кÿнин эмди каткырып эске алынадым. Кара-Jÿректиҥ боочызында jолдоҥ аскан бу учурал jÿрÿмимде эҥ узун тÿн болды. Бистиҥ кийнисте арткан Арутай Адаров, Анатолий Шодоев ле Николай Согоноков база аскан. Олор мöштиҥ тöзинде конгон.

Адамныҥ jÿрген jерлеринде болгоным меге jаан ырыс. Jол-jорыкты тöзöгöн улуска, туружаачыларына jаан быйанымды айдып турум.

Кызыл кала, ÿлÿрген ай, 2016 jыл

 

РЕДАКЦИЯДАҤ: Јерис бай. Барар ла керек. Кырларга, аржандарга, кӧлдӧргӧ, учар сууларга. Кӱӱн-санаа качан да ӧчпӧс. Ар-бӱткен бактырар, там тартар. Оныҥ ийдезиниҥ јажыды  шак мында. Алтайдыҥ байлу туузы Ӱч-Сӱмерди јӱрӱмде «тирӱге» сок јаҥыс та катап болзо кӧрӱп аларга амадап турган улустыҥ тоозы ас эмес. Је андый арга бастыразына берилбей јат. Бойыныҥ ӧйинде јопон альпинист Микио Каминага «Туулардыҥ јаражын јаҥыс олордыҥ бажына чыгала оҥдоорыҥ. Јердиҥ ӱстинде Ӱч-Сӱмердеҥ бийик кырлар бар, је ол чылап, сӱрлӱзиле, улу ла кеен тымыгыла аҥыланган туулар ак-јарыкта кӧп беди?» деп, байла, тегиндӱ айтпаган.

Тӧрӧл газеттиҥ тӧзӧп ӧткӱрген экологиялык экспедицияларында турушкан јерлештеристиҥ ортозында Ӱч-Сӱмердиҥ сыраҥай ла эдегинде эки-ӱч катап болгон јерлештер бар.  Олор кырларда ченелген најылыкты јылдар туркунына буспай, чеберлеп јӱргӱлейт. Тӧрӧл јерде ээ болор, чӱм-јаҥдарды чеберлеер, ар-бӱткенди корулаар деген кӱӱн-санаала тӧзӧлгӧн бу јол-јорыктар бойыныҥ амадузына јединген деп айтсабыс, байла, јастыра болбос. Ол газеттиҥ тӱӱкизинде танылу изин артырар. Ӱч-Сӱмер јаар болгон јол-јорыктар керегинде толо бичимелди Арутай Адаровтыҥ «Айдарда, ӧй келген» деп бичигинеҥ кычырар арга бар.