Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл јеристиҥ байлыгы — бичиктерде

09.07.2019

Бӱгӱнги кӱнде библиотекалар краевед ууламјылу ла тӧзӧгӧлӱ ишти бийик кеминде чыҥдый ла билгир ӧткӱрет. Бу ишти элбеде  ле тереҥжиде ӧткӱреринде библиотекалардыҥ ченемели јаан ла байлык.

Краеведениениҥ сурактарыла иштеп турган учреждениелердиҥ ле организациялардыҥ ортозында шак библиотека јаҥжыккан јаҥжыгуларды, кӧгӱс байлыкты, культураны чебер ле кыракы јууп, корып, эл-јон ортодо јартамалду ишти кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрет. Кычыраачыны тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизиле таныштырары, јерлештериниҥ јаркынду ӧткӧн ӧйиле оморкоп јӱрерине, бойыныҥ ук-тӧзин, тазыл-тамырын, чӱм-јаҥын тооп, баалаарына таскадары — библиотеканыҥ ӧткӱрип јаткан краевед ижиниҥ тӧс учуры, амадузы шак мында деп айдарга јараар.

Тургуза ӧйдӧ М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ баш бӧлӱктериниҥ бирӱзи деп краеведение ле национальный библиография бӧлӱги јолду чотолот. Бу бӧлӱк 1993 јылда ачылып, ичкери јолын алынган. Бӧлӱктиҥ каруулу ла тӧс ижи — фондты толо ло ӱргӱлјикке чеберлеер ээжиге тайанып белетеери, онойдо ок культура, санат ла тӱӱки аайынча јетирӱлердиҥ автоматикалык базазын тӧзӧӧри. Краевед фондтор бойыныҥ тӧрӧлиле, оныҥ тӱӱкизиле, культуразыла, экономиказыла, ар-бӱткендик байлыгыла тереҥжиде, бастыра јанынаҥ таныжар иште эҥ баштапкы ла чындык болушчызы болуп јат. Керектӱ ончо јетирӱлер, бичиктер бу фондтордо бар. Краевед фондторды Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ энчи-байлыгыныҥ туура салбас бӧлӱги деп айдарга јараар.

Краевед бӧлӱк бойыныҥ  ижин 1959-1960 јылдарда баштаган деп чотолот. Эҥ баштапкы библиограф-краевед болуп В. А. Давыдова иштеген. Оныҥ кийнинде бу иште  Т. И. Угарова (Берегошева), Н. П. Кучияк, В. А. Исхакова, В. М. Чичиекова деген улус иштеп, молјуларын каруулу бӱдӱрген.

Бу бӧлӱкте 40 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына јайаан јайалталу  библиограф-краевед, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Л. Т. Баштыкова једимдӱ иштеген. Шак ла Лидия Турдубековна Алтай Республиканыҥ библиотечный системазында краевед иштиҥ тӧзӧгӧзин салган деп айдар керек. Лидия Турдубековнаныҥ билгир башкартузыла краевед справочно-библиографиялык аппарат јолын алынган. Шак ла бу ӧйдӧ бичиичилердиҥ, поэттердиҥ, темдектезе, А. М. Демченконыҥ, С. С. Каташтыҥ, П. В. Кучияктыҥ, Ч. А. Чунижековтыҥ, И. В. Шодоевтиҥ, кайчы Н. У. Улагашевтиҥ јайаандык иштери аайынча баштапкы библиографиялык кӧргӱзӱлери (указатели) белетелип чыккан. Онойдо ок јаан справочниктердиҥ тоозында, темдектезе, «Писатели Горного Алтая» (1988), «Художники Республики Алтай» (1992), «Музыкальная культура и искусство Республики Алтай» (1996) ла оноҥ до ӧскӧлӧри чыккан.

Краевед фондтыҥ тӧзӧгӧзи, ӧзӧги деп фондты ла краевед справочно-библиографиялык аппаратты (КСБА) аҥылап темдектеер керек. Ол сводный краевед систематический каталогтоҥ турат (СКСК). Бу каталог 1960 јылдаҥ ала 1993 јылга јетире ӧткӱрилген (бӱгӱнги кӱнде ол токтодылган). Онойып, 1994 јылдаҥ ала јетирӱлердиҥ «Край» деген электрон базазы ижин баштаган. Бу базада 43 муҥнаҥ ажыра документтер. Тургуза ӧйдӧ бӧлӱктиҥ библиографтары бойлорыныҥ ижинде «Ирбис» деген библиотечный информационный системаны тузаланат. Бӧлӱктиҥ электрон каталогында («Периодика краеведения», «Электронный каталог краеведения») 40 муҥнаҥ ажыра бичимел бар.

1997 јылдаҥ ала краевед бӧлӱктеги государственный национальный библиографияныҥ секторы Алтай Республиканыҥ Книжный палатазыныҥ молјуларын бӱдӱрет. 2002 јылда «Книга Республики Алтай за 2000-2001 гг.» деген баштапкы каталог белетелип, кепке базылып чыккан (тургузаачызы М. М. Алушкина).

Сектор 2002 јылдаҥ ала «Летопись печати Республики Алтай» деген изданиени јылдыҥ ла белетеп чыгарат. Бу јаан учурлу ла тузалу бичикке «Книжная летопись», «Летопись журнальных статей» деген бӧлӱктер кирет. 2005 јылдаҥ ала сектор «Летопись авторефератов диссертаций» деп адалган бичикти белетеп чыгарат. Бӱгӱнги кӱнде «Летопись печати Республики Алтай» деген бичик национальный библиографияныҥ јаан једими деп айдар керек. Онойдо ок эл библиотеканыҥ ӧмӧлигиниҥ, бойыныҥ ижиниҥ устарыныҥ једимдӱ ижиниҥ турултазы болуп јат.

Эл библиотеканыҥ краеведение ле национальный библиография бӧлӱгин 2008 јылдаҥ ала бӱгӱнге јетире байлык ченемелдӱ, профессионал кеми бийик С. В. Моможокова билгир башкарат. Бӧлӱктиҥ ишчилери кычыраачыларла кӧнӱ иштеп тура, бу ок ӧйдӧ краевед ле эл литератураныҥ учуры, јери јанынаҥ кемиле, учурыла јаан јартамалду ишти ӧткӱрет. Темдектезе, библиографиялык бичиктерди-пособиелерди: «Учебные издания для алтайских школ (вторая половина XIX — начало XX вв.)», «Э. М. Палкин» (2014), «Сакитова Г. Д.» (2015), «В. И. Чаптынов» (2015), «И. В. Шодоев» (2016), «Б. У. Укачин» (2018), Ј. Б. Каинчин» (2018) ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу бичиктерди белетеп чыгарган. Кезик бичиктерге кожулталар эдилип, авторлорыныҥ юбилейлерине такып ойто кепке базылып чыгарылган. Кажы ла кӧргӱзӱ-указатель эмезе авторлордыҥ юбилейлик јаштарына учурлалган бичиктер фотојуруктарлу. Јылдыҥ ла Алтай Республиканыҥ календарь-хронографы таланыҥ библиотечный системазына белетелип чыгарылат. Башка-башка ууламјыла кӧп тоолу кӧдӱриҥилер белетелип ӧткӱрилет. Эбире јылына јӱзӱн-башка обзорлор, бичиктердиҥ кӧрӱлери аайынча кӱрее куучындар, эҥирлер, бичиичилерле, јондык ишчилерле, кеендиктиҥ устарыла јайаандык туштажулар ӧткӱрилет. Онойдо ок јаҥы чыккан бичиктердиҥ таныштырулары, каланыҥ ичиле литературалык рейстер, бичиичи-юбилярлардыҥ адыла адалган оромдордыҥ улузыла элес туштажулар ӧткӱрилип, сурактар берилет. Јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган Краевед кычырыштарга, фестивальга јилбӱ јаанап, туружаачыларыныҥ тоозы кӧптӧп турганы оморкодулу.

Бӱгӱнги кӱнде бӧлӱктиҥ фондында 18000 ажыра документтер бар. Бого краевед литература, микроносительдердеги документтер, фотојуруктар, карталар кирет.

Краевед бӧлӱкке јылдыҥ ла 10 муҥга шыдар кычыраачылар кӱӱнзеп, меҥдеп келедилер. Олордыҥ тоозында каланыҥ школдорыныҥ ӱренчиктери, ӱренеечилер, ӱредӱчилер, билимчилер, онойдо ок ӧскӧ талалардаҥ, ыраак  ороондордоҥ келген айылчылар. Туулу Алтайдыҥ эрјинедий энчи-байлыгы шак бу краевед бӧлӱкте чындык коруулда, кичеемелде деп айдарга јараар.

Эл библиотеканыҥ краеведение ле национальный библиография бӧлӱги республиканыҥ библиотекаларына краевед иш аайынча методикалык тӧс јер болуп јат. Мында иштеп јаткан бойыныҥ ижиниҥ устары керектӱ болушты тӱрген, ӧйинде ле чыҥдый јетирет.

К. Пиянтинова