Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Улустыҥ бӱдӱмјизи ле тоомјызы эҥ баалу ла кару…

09.07.2019

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир ТЮЛЕНТИН депутатка тӧрт катап тудулган, 2016 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала тергеебистиҥ парламентин башкарып келди. Бӱгӱн куучын-эрмегисте ол бойы,  ижи-тожы, билези, келер ӧйгӧ амаду-ижемјилери керегинде куучындайт.

—Владимир Николаевич, Слер ӱч јылдыҥ туркунына республиканыҥ эҥ бийик јасакчы органын — Алтай Республиканыҥ Эл Курултайын башкарып келдигер. Бу кире ӧйдиҥ туркунына тузалу кӧп иш эдилген. Је кажы ла кижиниҥ салымы элдеҥ озо ыраак бала тужыла колбулу эди…

—Мен Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Абай јуртында ишмекчи улустыҥ билезинде чыккам. Амурдагы школды божодоло, совхозко иштеп баргам. Озо баштап ӧлӧҥ јуурга аткаргандар, оноҥ бугулдар тартарга бӱдӱмји эдилген. Кышкыда койчыларга мал-аш кыштадарга болушкам. Јас келерде, ДОСААФ-ка ӱредӱге ийгендер. Ӱредӱни божодып, кере бичик алынган кийнинде, ферманыҥ уйларыныҥ сӱдин кӧлӱктӱ тарткам. Анайып, черӱге барар ӧй келген. Черӱчил молјузынаҥ ол тушта кем де мойнобойтон эди.

Черӱ меге, ыраак туулардыҥ ортозында чыккан-ӧскӧн јиитке, јӱрӱмдик јаан ченемел берген. Эҥ јаркынду элестер шак бу ӧйлӧрлӧ тудуш. Бисти, бир кураа уулдарды, Владивосток јаар апарып јаткан поездтиҥ вагоныныҥ кӧзнӧгинеҥ орооныс кандый элкем-телкем ле байлык болгонын сескем. Бу ончо байлыкты корулаар керек деген санаа ол тушта келген. Учы-кыйузы билдирбес Байкалдыҥ, оноҥ Владивостоктоҥ ло башталып турган Тымык теҥистиҥ јаражын кайкап, кӧрӱп турбай… Эки јылдыҥ туркунына мен тискинчи болуп, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӧс калазыла јакшы таныжып алгам. Эмди кандыйын билбезим, је ол тушта Владивостокто јуучыл талайчылар кӧп болгон. Учурал келишсе, олорло куучындажып, кӧпти билип-угуп јӱрбей.

Службам јӱк ле кӧлӱкле колбулу болгон эмес. Ончо черӱчилдер чилеп, кезик учуралда 12 сааттыҥ туркунына полигондогы адышта туружатам. Ол тушта чочыдулу ӧйлӧр ине, анчада ла Дамансктагы ортолыкта болгон керектердиҥ алдында… Мениҥ адыжымды командирлер кӧрӱп: «Мындый чечен адарга кайда ӱренгеҥ?» — деп јилбиркеп тургулаар. «Јаан улусла кожо аҥдап, ӱренип алгам» — деп каруузын јандырарым. Анайып, черӱ меге кӧпти берген де, кӧпкӧ ӱреткен де. Черӱдеҥ оноҥ ары кыйалтазы јогынаҥ ӱренип барарым деген бек санаалу јангам.

Ветеринардыҥ ӱредӱзине акту кӱӱнимле киргем. Ӱренип тура, ӱредӱчилердеҥ кӧп јакшы билгирлер ле јӱрӱмдик байлык ченемел алдым. Олорго эмдиге быйанду јӱредим.

Эки јылдыҥ туркунына ӱренеле, тӧрӧл Абай јуртыма кайра јанып келгем. Озо баштап веттехник, оноҥ спорт аайынча методист болуп иштедим. Балдарла иштеерге сӱрекей јарап туратан. Кичинек болчомдор јилбиркек ине. Бош ӧйдӧ олорло кожо кулундар кичееп, азырап туратаныс. Анайып, јылдар јылыжып ӧтти. 1992 јылдаҥ ала каруулу јамыларда иштеп баштадым — Амурдагы агрофирманыҥ башкараачызы, «Амурдагы укту јылкы ӧскӱрер агробиригӱ» ТОО-ныҥ директоры, оноҥ 17 јылдыҥ туркунына «Амурдагы укту мал ӧскӱрер завод» СПК-ныҥ башкараачызы болгом.

—Депутат болор деген санаа кайдаҥ келген?

—Јерлештерим иштеҥкей улус. Је кӧп сабазында олордыҥ ижи бийик баалалбайт. Оныҥ учун јурт јерде јаткандардыҥ јадын-јӱрӱмин оҥдолторго, кандый бир болужымды јетирерге, депутатка баргам.

Калганчы ӧйдӧ јурт јерде јадын-јӱрӱм чик јок оҥдолгон деп айдар керек. Государствоныҥ јӧмӧлтӧзи јаан. Јӱзӱн-башка ууламјылар аайынча тузалу, јакшы программалар иштейт. Ол тоодо «Единая Россия» партияныҥ программалары. Олордо јӱк эрчимдӱ туруш, бӱдӱрерге чырмай. Школдор, эмчиликтер, клубтар, ФАП-тар тудулат, сотовый колбу элбеп јаранат. Јурт јерде иштеп турган специалисттерге јаан ајару база эдилет. Эл Курултайдыҥ јуукта ӧткӧн сессияларыныҥ бирӱзинде јуртка иштеп келген јиит медишчилерге тура тударга јер берери јанынаҥ јасакты баштапкы кычырышла јараттыс. Анайда ок «Земский доктор» деген программа эрчимдӱ иштейт.

Балдарды бийик ӱредӱлерге ууламјылап аткарары јанынаҥ сурак тергеебистиҥ јилбӱлерине келиштире шӱӱжилет. Бу ончо иштерде депутаттардыҥ ӱлӱӱзи база јаан. Башкарула кожо јонјӱрӱмдик ле экономикалык сурактарды ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип тура, калганчы ӧйдӧ ыраак тергеелер јаар иштеп барган специалист јерлештеристи ойто јандырары јанынаҥ суракка ајару эдер керек.

—Алтай Республиканыҥ Эл Курултайын башкарар деген шӱӱлте болордо, баштап тарый кандый кӱӱн-санаа болды?

—Чынын ла айдайын, алаҥзыгам. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ӱч тудуузы туркунына депутат бололо, СПК-ныҥ директоры ла спикер ортодогы иштиҥ аҥылузын јакшы оҥдоп турбай. Ээлемниҥ јааны болуп тура, кӱнӱҥ сайын ээлемле колбулу сурактардыҥ аайына чыгар керек. Спикер — ол элдеҥ озо политик, оныҥ кийнинде башкараачы. Јаҥы јамыдагы баштапкы јыл, чын, кӱчке келишти. Јаантайын улус ортодо ајаруда јӱрери, бойыҥныҥ шӱӱлтеҥди ачыгынча айдары, улай ла јӱзӱн-башка јуундарда, туштажуларда туружары… Оноҥ кезик сурактарды шӱӱжериле јӧп эмес те болзоҥ, је мындый бийик јамыда јӱк ле бойыҥныҥ кӱӱн-санааҥла башкарынып јӱрерге јарабас. Јасактаҥ бийик не бар?

—Јӱрӱмде Слер кандый ээжилерле башкарынадар?

—Элдеҥ озо ӱнбереечилердиҥ алдында каруулу болоры. Эл-јонныҥ јилбӱлери баштапкы јерде болор учурлу. Јӱк ол тушта ижиҥниҥ турултазы билдирер. Анайда ок чындыкты айдарга јалтанбас керек деп сананып турум. Тӧгӱнди канайып та јажырзаҥ, учы-тӱби тӱҥей ле јарталып келер. Бу ээжилер ондый ла чӱмдӱ эмес ошкош, је онызы јогынаҥ меге бу аҥылу ла ченелтелӱ јолды ӧдӧргӧ, байла, кӱчке келижер эди.

—Улустыҥ кандый кылык-јаҥын јарадып кӧрӧдигер?

—Јакшы кижи — ол чындык ла ак-чек кижи. Айса болзо, ол курч сурактарды ачыгынча кӧдӱрип, акты-чекти јажыт јогынаҥ, кезем де айдып јат. Је ондый кижи бӱдӱмјиге турар. Ол јӱк ле бойыныҥ јилбӱлери учун сени тузаланбас. Је мениҥ санаам ондый. Кӱйӱнчек улустаҥ ыраак болор керек. Ондый улустаҥ не ле чыгар аргалу.

Владимир Николаевич, Слер парламенттиҥ башкараачызы болгон ӧйдиҥ туркунына эл-јонго эҥ ле керектӱ деп кандый јасактарды аҥылап темдектеер эдигер?

—Депутаттардыҥ кӱнӱҥги ижи ӱнбереечилердиҥ, тергеебистиҥ јилбӱлери учун иштеери деп байа темдектедим. Айдарда, бистиҥ јӧптӧп турган јасактарыс текши эл-јонго, бӧлӱк улуска, бӱткӱлинче республикага керектӱ ле тузалу. Бу кире ӧйдиҥ туркунына јӧптӧлгӧн ончо јасактарды тоолоп айдары кӱч керек. Је олордыҥ ортозынаҥ кезигин текши ууламјылап айдып ийейин.

Келер ӱч јылдыктыҥ туркунына тергеебис башкарынып јадары аайынча республиканыҥ бюджедин јӱк депутаттар јарадып, јӧптӧӧр аргалу. Акча-манат кажы ла ууламјы аайынча адылу салылган. Бюджетле колбулу јасакка кубулталарды ла кожулталарды база јӱк ле депутаттар сессияда јӧптӧп јат. Ӧскӱс балдарды, билелерди, энеликти ле балдарды корыыры, јӧмӧӧри, коррупцияга удурлажары, ар-бӱткенди корыыры, транспортло колбулу каландар салары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ гран-кыйуларын чокымдаары, акту кӱӱнинеҥ болужаачылардыҥ аҥылу сурактарын башкарары, Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ статус-учуры, јурттарда староста-башкараачылар керегинде, таҥынаҥ аргачы деп регистрация ӧткӧндӧргӧ калан саларында јӧмӧлтӧ эдери, јолдорды чыныктап јазаары, улус јуртаган таҥынаҥ тураларга суу ла газ ӧткӱрери јанынаҥ ууламјылу иш ле оноҥ до ӧскӧзи бистиҥ база туура салбас керегис. Калыктыҥ эпикалык энчизи керегинде јаан учурлу јасакты былтыр јӧптӧгӧнис. Ондый јасак јӱк бисте ле Саха Республикада бар. Бу федерал кеминде јасак болор учурлу деп сананып турум. Эл Курултайдыҥ депутаттары учурлу сурактар аайынча федерал кемине баштаҥкайлу чыгып јадылар. Бу база јаан учурлу иш болор.

Ӧйлӧ кожо јӱрӱм солунып-кубулып јат, онызынаҥ бис база соҥдобос учурлу. Оныҥ учун ижисте керектӱ кубулталарды ӧйлӱ-ӧйинде эдип ле јадыс. Кажы ла јыл јӧптӧп алган јасактарыс кандый кеминде иштеп турганы јанынаҥ мониторинг-шиҥжӱ ӧткӱредис. Шак бу эптӱ ченемел ажыра јасактарыс јӱрӱмде канайда иштеп турганын билип алар јаан арга болор. Анайда ок ороонныҥ президенти эл-јоныстыҥ јадын-јӱрӱмин јарандырары, текши ӧзӱмисти ичкерледери аайынча тургузып салган стратегиялык учурлу тӧс амадулар јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганына база јаан ајару эдилет.

Јыл башталза, келер ӧйгӧ бис јасакчы ла шиҥжӱ иштиҥ планын темдектеп аладыс. Јылдыҥ учкаары ол ижис кандый кеминде бӱткенин база шӱӱжедис. Сессияларга ӱзеери курч, эл-јонго јаан учурлу сурактарды Башкаруныҥ чазында, парламенттиҥ Тӧргизиниҥ јуундарында бӱдӱреечи јаҥныҥ чыгартулу улузыла кожо шӱӱжип, олордыҥ аайына чыгарга чырмайадыс. Анайда ок јаан иш ӱнбереечи округтарда ӧдӧт. Кажы ла депутат округындагы эл-јонныҥ курч сурактарын ајаруда тудуп, олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге албаданат. Бу ончо иштерге ӱзеери «Единая Россия» партияныҥ федерал учурлу јакшынак программалары тергеебисте база эрчимдӱ иштейт: «Каладагы јарамыкту айалга», «Балдардыҥ спорты», «Кичӱ тӧрӧлдиҥ культуразы», «Бек биле», «Россияныҥ јурты», «Јеткер јок јолдор», «Тӱӱкилик эзем», «Албаты шиҥжӱзи» ле оноҥ до ӧскӧзи.

—Эҥ талдама деген политик кандый болор учурлу?

Јасакчы органныҥ башкараачызыныҥ база бир јайалтазы – депутаттардыҥ бӧлӱгиле, кыймыгуларла, фракцияларла јӧптӧжип, бирлик тӱп-шӱӱлтеге келери. Парламентке башка-башка кӱӱн-санаалу, ийделӱ ле кӧрӱмдӱ улус келип јат. Айса болзо, кезиктериниҥ јилбӱлери государствоныҥ амадуларына келишпей јат. Оныҥ учун текши, туура салбас керек учун улусла јӧптӧжип билери, суракты ајаруда тудары, политикалык чындык алтамдар эдери, бу, байла, јаан ченемел. Мен иштеп баштаганымнаҥ ала башка-башка фракциялар ла башкару ортодо болуп турган аайлашпастардыҥ аайына ылтам ла чыккам деп айдарга јарабас. Олордоҥ кайда да барар арга јок, јӱрӱм ондый. Бу айалгада калганчы онјылдыктар туркунына башкару ла Эл Курултай ортодо тӧзӧлгӧн јакшы ченемел камаанын јетирет. Башка-башка фракция-биригӱлердиҥ депутаттары туура салбас тузалу керек учун бирлик тӱп-шӱӱлтеге тӱҥей ле келип јадылар.

Кажы ла једимдӱ кижиниҥ кийнинде эш-нӧкӧри, билези турат..

Чын, мениҥ билем меге јӧмӧлтӧ лӧ курчу-куйагым. Эш-нӧкӧрим де, балдарым да мени јаантайын јӧмӧп јадылар. Анайда ок Алтайым, тӧрӧл јерим меге јаан јӧмӧлтӧ, арга-кӱч берип јат. Кандый да бош јок болзо, је чыккан-ӧскӧн јериме барып келерге чырмайадым. Јӱк тӧрӧл јериҥ арып-чылап калган сыныҥды сергидер, арга-кӱч берер ине. Јерлештеримди кӧргӧмдӧ, акту кӱӱнимнеҥ сӱӱнедим. Ончозы таныш, ончозы кару улус. Оныҥ учун бар аргамла олорго акту кӱӱнимнеҥ болужарга чырмайадым.

Арга бар болзо, Алтай Республикада јуртаган улустыҥ јадын-јӱрӱминде нени кубултар эдигер?

Иш јок улустыҥ тоозын астадарга экономиканыҥ айалгазын быжулап, тыҥыдар керек. Оноҥ, јурт јерде јаткандар јӱк јаан ээлемдер ажыра аргаданып чыгар аргалу — олор канайып та адалзын, кооперативтер бе айса ӧскӧзи бе… Бистиҥ тергеебис јурт ээлемле бек колбулу. Айдарда, бу айалга эҥ баштапкы, эҥ јаан учурлу ууламјы болор керек. Анайда ок ар-бӱткенисти корып аларыныҥ сурагы бистиҥ база туура салбас ижис болор учурлу. Бис јер-Алтайысты балдарыска онойып ла кеен ле јараш, ару артырып салары јанынаҥ сананар ла кичеенип иштеер керек.

Владимир Николаевич, адакыда, амадугар керегинде тоолу сӧс…

Амадулар бар эмей. Уур-кӱчтердеҥ јалтанбай, чындык кӧрӱм учун учына јетире туружары. Улустыҥ бӱдӱмјизи ле тоомјызы меге эҥ ле баалу ла кару…

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина