Јабаганныҥ школына – 100 јыл

12.07.2019

Кан-Оозы аймакта Јабаган јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школы тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын быјыл темдектеп јат. Назарий Кутергин деген кижиниҥ «Јабагандагы волостьтыҥ Јабаган ӧзӧгинде ачылып јаткан баштамы ӱредӱлӱ школго» оны ӱредӱчи эдип алар суракла 1919 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2-чи кӱнинде бичиген угузу бичиги республикан архивте бар.

Школдыҥ 100 јылдык юбилейи – јаҥыс та бу јурттыҥ, аймактыҥ байрамы эмес, је анайда ок тергеелик јаан учурлу керек. Јӱрӱмниҥ јолын мынаҥ баштаган муҥдар тоолу балдар ижиле орооныстыҥ ла Алтайыстыҥ магын кӧдӱрген, јуу-чактыҥ ӧйинде тынын кысканбай, Тӧрӧлин корыган, бала-барказын азырап, јуртын тудуп, Алтайыстыҥ ичкери ӧзӱмин кичееп јӱрет. Олордыҥ ортозында јурт ээлемниҥ ижиниҥ ады-чуузы чыккан озочылдары, ӱредӱчилер, эмчилер, государстволык ишчилер, билимчилер, јайаан ишчилер ле ӧскӧ дӧ профессияларда иштеген улус айдары јок кӧп. Бу балдар ӱренген баштапкы школына ла ӱредӱчилерине ӧзӧк-буурында јажына быйанду јӱрген ле јӱрӱп јат.

Онойдо, Јабаганныҥ школын 1975 јылда ӱренип божоткондор быјыл кӱӱк айда, Агаш отургузар телекейлик кӱнде, јаан класстардыҥ ӱренчиктериле кожо школдыҥ јанында јерди јарандырып, аламаныҥ, грушаныҥ, белениҥ, кайыҥныҥ ла ӧскӧ дӧ агаштардыҥ чаалдарын ла кееркедим кӧп јыраалар отургыскан. Бу чаалдарды садып алар, школдыҥ јерин јарандырар баштаҥкайды азыйда клазыныҥ эрчимдӱ ӱренчиктериниҥ бирӱзи болгон Григорий Пильтин баштаган. Јерди јажыл ӧзӱмдерле јарандырарга ландшафтный дизайнер болгон Татьяна Туркевич деген профессионалды кычырганы солун. Школдыҥ 100 јылдык юбилейине азыйгы ла эмдиги ӱренчиктердиҥ бу ундылбас сыйы болуп артар.

Алтайлардыҥ јербойыныҥ ӧс улузын бичикке ӱредерге школ ачары керегинде јууны 1905-1906 јылдар киреде Јабаганда ӧткӧнин јажы јаан улус куучындайтан. Школды ачарга акча сурап, уездтиҥ башкартузына самара белетелген. Алтайлардыҥ сурактарыла Петербург јаар ол ӧйлӧрдӧ Јабаганнаҥ Аларушкин Чырбык, Оҥдойдоҥ Андрианов Тарабыш, Кеҥидеҥ Јылкычы деген кижи барып јӱргени керегинде эске алыныштар бичилген.

1918 јылдыҥ ӱлӱрген айында «РСФСР-дыҥ бирлик иштеер школы керегинде» ээжи јӧптӧлгӧн, анда балдарды јал тӧлӧбӧзинеҥ ле кожо ӱредери темдектелген. 1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде чыккан «РСФСР-дыҥ эл-јонында бичик билбезин јоголторы керегинде» декрет аайынча ончо улус бичик-биликке ӱренер учурлу болгон.

Јабаганныҥ јеринде 1919 јылда ачылган баштапкы школдыҥ баштапкы башкараачызы Назарий Александрович Кутергин деген кижи болгон. Оныҥ ӱредӱчи болуп суранган угузу бичиги «Каракорум Алтайский Уездной Управаныҥ» албаты ӱредӱ аайынча бӧлӱгине баштанып бичилгени солун. Церковно-приходской школдо 16 јыл ӱредӱчи болуп иштегенин, мыны абыс Стефан Борисов ло уездтиҥ школдорыныҥ шиҥдеечизи болгон абыс Александр Никольский керелеер аргалузын, алтай тилди билерин Н. А. Кутергин угузузында јетирген. Је бу школ бир канча айларга иштейле, ӱренер јер ле ӱрелдӱ ӧткӱрер айалгалар јок болгонынаҥ улам јабылган.

1920-зинчи јылдарда ороондо «ликбезтер» (пункты ликвидации безграмотности населения) тӧзӧлип башталган. Бистиҥ јерде мындый јерлерди алтайлар бойыныҥ тилине келиштире «эликпут» деп адап туратан.

1921 јылда Јабаганда ӱредӱлӱ јыл ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде башталган, школго ӱренерге балдарла коштой јаан улус база келген. Бу јылдыҥ јайы башталар ӧйдӧ Горно-Алтайский уездте 3660 бала ӱренген 114 баштамы школдор иштеген.

Јабаган јуртта Булундашевтиҥ адыла адалган ором бар. 1927 јылда бичикке ӱредер ликпункт Чакырда ачылган болгон. Ондо ӱредӱчилер болуп јербойыныҥ улузы Јайкаш Булундашев, Камчы (Галина Ивановна) Булундашева, Менчи Бабин иштегендер. Јурттыҥ оромы олорго учурлалып адалган. 1931 јылда Јабаганда јылкы мал ӧскӱрер завод тӧзӧлгӧниле колбой Чакырдагы школ Јабаганга кӧчӱрилген. Ондо иштеерге јиит ӱредӱчилер Ефросинья Челчушева, Валентина Чичинова, Ачым Егуекова, Иван Соколов, Евдокия Тезегешева (Калкина) ла о. ӧ. келгендер.

Евдокия Яковлевна Тезегешева некелтелӱ ӱредӱчи болгон деп, 1950-чи јылдарда ӱренген Мария Јымжаевна Аксантаева ла Евдокия Арбаевна Елдоева эске алат. «Математикала ол бисти јаантайын уроктордыҥ кийнинде артыратан. Катаптаарыныҥ таблицазын бис эмдиге јетире эске билерис…» – деп, 80 јаштаҥ ашкан јаанактар каткырып куучындаган.

«Бис школдо ӱренип баштаган ӧйдӧ, 7-9 јаштуда, јуу башталган. Ол ӧйдӧ совхоз јок, јылкыныҥ заводы иштеген. Кой ас болгон. Оогош балдар койлордыҥ јырааларда илинген тӱгин јууйтан. Оноҥ ол тӱкти кайчылаган тӱкке кожотон. Ӱй улус тӱкти иирип, оноҥ носоктор ло меелейлер тӱӱген. Мыны ончозын фронтко аткарып туратан. 40-чи јылдардыҥ учында јуртта клуб тудулган, оны нениҥ де учун «театр» дейтен. Ол ӧйлӧрдӧ Јабаганда айдуга келген литовецтер кӧп болгон. Сӱрекей иштеҥкей ле ару-чек улус. Кырдаҥ таштар јууп экелеле, клубтыҥ јанында чечектер отургызар јерлер јазап, ондо јараш чечектер отургызып туратан.

Бисти кожоҥдоорго Валентина Валентиновна Густинайте деген кижи ӱреткен. Ол бойыныҥ бӧстӧринеҥ биске кийим кӧктӧп турар. Ол ӧйлӧрдӧ бис мындый платьелердеҥ ле јикпелердеҥ болгой, мындый бӧстӧрди де кӧрбӧгӧнис ине. Валентина Валентиновна драманыҥ ла хор кожоҥныҥ кружокторын ӧткӱрген, бастыра кыстар бу кружокторго јӱрерге кӱӱнзейтен. Музыкант болуп Станислав Андреевич Гринцевич деген кижи иштеген…» – деп, Мария Јымжаевна Аксантаева куучындаган.

Школды божоткондордыҥ эске алыныштары – канча ӱйелердиҥ ӧдӱп келген јӱрӱм јолыныҥ бӱткӱл бичиги.

Ӧйлӧ кожо Јабаганныҥ школы јаанап, элбеп, ӱренчиктериниҥ тоозы кӧптӧгӧн. Бис бу бичимелде школдыҥ тӱӱкизин толо јетирер амаду тургуспаганыс. Јурттыҥ школыныҥ 100 јылдыгы – јаҥыс та Кан аймактыҥ улузына эмес, је анайда ок республика кеминде оморкойтон темдек. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлиги школдыҥ ӧмӧлигин, ӱренчиктерин, бу школды божоткондорды юбилейлик байрамыла уткып, једимдӱ иш, јозокту јӱредӱ, су-кадык ла ырыс кӱӱнзейт.

Светлана КЫДЫЕВА

(Бу бичимелди белетеерге Галина Николаевна Кестелева болушкан)

Јабаганныҥ школында башка-башка јылдарда иштеген директорлор:

Кутергин Назарий Александрович – 1919 ј.

Булундашева Галина Ивановна – 1920-зинчи ј.ј.

Никифоров Наким Сергеевич – 1927 ј.

Вилисов Александр Петрович – 1938-1941 ј.ј.

Матвеева Евдокия Иосифовна – 1943 ј.

Шестаков П. В. – 1943 ј.

Соснин В. Р. – 1947 ј.

Абраменко Дмитрий Петрович – 1947-1952 ј.ј.

Качкарев Евгений Дмитриевич –1952-1953 ј.ј.

Садоноков Н. Т. – 1953-1954 ј.ј.

Федоров Г. М. – 1954 ј.

Качканаков Алексей Николаевич – 1954-1955 ј.ј.

Бабаякова Анастасия Алексеевна – 1955-1959 ј.ј.

Пронькин Андрей Николаевич – 1959-1961 ј.ј.

Абраменко Дмитрий Петрович – 1961-1964 ј.ј.

Наев Василий Кыпчакович – 1964-1965 ј.ј.

Ковылина Евгения Игнатьевна – 1965-1968 ј.ј.

Наев Василий Кыпчакович – 1968-1973 ј.ј.

Оськин Григорий Александрович –1973-1974 ј.ј.

Ковылина Евгения Игнатьевна – 1975-1976 ј.ј.

Тюйменов Дмитрий Кучукович – 1976-1982 ј.ј.

Айбыков Николай Яковлевич – 1982-1988 ј.ј.

Молчуев Михаил Иванович – 1988-1991 ј.ј.

Айбыкова Мария Николаевна – 1991-1997 ј.ј.

Яргаков Юрий Михайлович – 1997-1999 ј.ј.

Шагаев Леонид Николаевич 1999-2000 ј.ј.

Жукова Валентина Александровна – 2001-2004 ј.ј.

Баданова Мира Деруковна – 2004-2007 ј.ј.

Тайтакова Светлана Михайловна – 2007-2013 ј.ј.

Каймина Раиса Юрзеевна – 2013 јылдаҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина