Алтайдын Чолмоны

«Кӱлӱмјизи кӱнниҥ чокторындый…»

12.07.2019

Јирме тогус јыл мынаҥ кайра Горно-Алтайскта баштапкы эл гимназия (эмдиги 7-чи таҥмалу ортотекши школ) ачылган. . Оныҥ баштапкы директоры, Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, ӱредӱликтиҥ ветераны, ады-јолы элбеде јарлу Юлия Григорьевна САКАШЕВАНЫ чыккан кӱниле 7-чи школдыҥ ӧмӧлиги, ӱренчиктери, акту кӱӱндеринеҥ уткып, уткуулду сӧстӧрин айдат.

Нина Михайловна ЧУЙЧИНА, каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ директоры:

—Мен Юлия Григорьевнала кожо 1998 јылдаҥ ала иштеп баштагам. Мени ишке ол алган, ӱредӱликтеги јолымды кӧндӱктирген. Баштапкы ӧйдӧ балдардыҥ кыймыгузыныҥ тӧзӧӧчизи де, социальный педагог то, завуч та болгом, 2005 јылдаҥ бери директор болуп иштеп турум.

Юлия Григорьевнаныҥ бу алтай школды ачарына јаан камаанын јетиргени алтай албатыга сӱреен тузалу керек болгон. Бу школ јаҥыс та калага эмес, је анайда ок бӱткӱл республикага, ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге керектӱ. Нениҥ учун дезе јаҥыс национальный гимназия калага ас болгон. Бала-барка кӧптӧп, ӧзӱп барарда, улус кала јаар кӧчӱп келет. Айдарда, мындый школды ачары ӧйдиҥ некелтези болгонын башкараачы кижи јакшы билген. Ол ӧйдӧҥ ала школ бӱгӱнге јетире агару молјузын ак-чек бӱдӱрген ле бӱдӱрип јат.

Байлык ченемелдӱ, керекти, суракты тереҥжиде, ыраада кӧрӧр башкараачы школды ачып тура, ишке республикада јарлу, ченемелдӱ ӱредӱчилерди талдап алган. Темдектезе, М. В. Тартыкова, К. А. Лыкова, В. Т. Адарова, канча бичиктиҥ авторы Е. А. Мегедекова ла о. ӧ. Чике бажында ондый тыҥытту улус турганыныҥ шылтузында бу иш кӧнӱ јолын алынган.

Школдыҥ ол ӧйдӧ бичилген Уставында алтай тилди ӱредери бӱгӱнге јетире кубултазы јогынаҥ артат. Је ол до, технологиялар да, јасак та солынып турза, тӧзӧгӧзи ол ло бойы артат. Бистиҥ школ ачылып, иштеп баштаганынаҥ ала быјыл 29 јыл болор. Школдыҥ туразы 1926 јылда тудулган ол ло эски тура. Је мында ару, јарык, јылу болзын деп, Юлия Григорьевна кӧпти эткен. Бӱгӱнги кӱнде бис ол ло јолло балдарысла ак-чек иштеп јадыс.

Ченемелдӱ башкараачы Ю. Г. Сакашева «Культура Алтая» деген программаныҥ авторы. Калыктыҥ јаҥжыгуларыныҥ, чӱм-јаҥыныҥ, тилиниҥ байлыгыныҥ тӧзӧгӧзин ого бектештире салган. Краевед материалдарды јаҥыс та алтай тилдиҥ, литератураныҥ ӱредӱчилери эмес, је онойдо ок физиканыҥ, химияныҥ, биологияныҥ, географияныҥ, математиканыҥ ӱредӱчилери ижинде элбеде тузаланган.

Адалардыҥ соведин тӧзӧӧри керегинде куучындар бӱгӱн јаҥы угулат. Је Юлия Григорьевна ол ӧйдӧ билелерде балдарды таскадарында адалардыҥ учурын кӧдӱрер амадула адалардыҥ соведин тӧзӧп, ижин база кӧндӱктирип салган.

Юлия Григорьевна амыралтага да чыгала, тыш-амыр отурарын сӱӱбес кижи. Бистиҥ сурагысла школго келер, болужар, кӧргӱзер, јартаар. Темдектезе, јаан ӱйениҥ улузыныҥ айлыгы ӧдӧрдӧ, ол келип, клубты тӧзӧӧр баштаҥкай эткен. Јиит ле ченемелдӱ ӱредӱчилердиҥ баштапкы јуунын ол бойы баштап ӧткӱрген.

Тегин јӱрӱмде ол бойы сӱреен болушчаҥ, килеҥкей, јалакай, бары-јогыла ӱлежер јаан кӱӱндӱ кижи. Калага кӧчӱп келген биске баштапкы ӧйдӧ кӱчке келишкен. Юлия Григорьевна айлыска келер, кӧрӧр, болужар. Кӱскиде бойыныҥ садынаҥ алама-груша экелер, бисти садына апарар. Ондо јакшызын, арузын кайкап турарым. Эш-нӧкӧри Алексей Кайдазыновичле кожо иштеҥкей, кӱндӱзек, јалакай, нак билени тооп, баалап јӱредим. Кажы ла кижиге керектӱ јылу, јымжак сӧсти, ајаруны акту кӱӱнинеҥ айдатанын база аҥылап јӱредим.

Школдо балдардыҥ тоозы 2000-чы јылдарда эмеш јабызап, 345-ке тӱже берген. Эмди ойто 700-ти ажып јадыс. Келерге, ӱренерге кӱӱнзеп турган балдар оноҥ до кӧп. Је школ тапчы. Ресгимназияныҥ эски туразын биске берген де болзо, ондо баштамы класстардыҥ 400-теҥ ажыра балдары ӱренет.

Экзамендердиҥ турулталары јакшы. Быјылгы ӱредӱлӱ јылда 11-чи классты 21 бала божоткон. Талдап алган предметтерле балдардыҥ алган баллдары бийик. 80 де баллду балдар бар. Эҥ ле јакшы ӱредӱлӱ балдар ресгимназия јаар јӱре де берип турза, арткан балдарла ченемелдӱ, бойыныҥ ижиниҥ устары ӱредӱчилер керектӱ билгирди берип, ак-чек иштегилеп јат. Юлия Григорьевнаныҥ баштап салган кереги, ижи ичкери ӧзӱмдӱ, тузалу болгонын јӱрӱм кӧргӱзет.

Кару Юлия Григорьевна, 7-чи таҥмалу школдыҥ ӧмӧлигиниҥ, бойымныҥ адымнаҥ Слерге јаан алкыш-быйанысты айдадыс. Чыккан кӱнерле уткып, алкы бойорго бек су-кадык, билегерге амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм, бала-баркагарга ачык јолдор кӱӱнзейдис.

Арчын јытту Алтайыс

Сыйлазын Слерге ырызын,

Туманга курчаткан тууларыс

Сыйлазын Слерге ийдезин.

Алтайыстыҥ бийик сындары

Алкыжын Слерге јетирзин.

Светлана Петровна КУДАЧИНА, директордыҥ ӱредӱ бӧлӱк аайынча ордынчызы:

—Бӱгӱнги кӱнде ӧткӧн 90-чы јылдарда текши ороондо айалга уур-кӱч ле кату болгон деп јартап јат. Је ол ло ӧйдӧ байлык ченемелдӱ, кӧрӱми тереҥ, недеҥ де јалтанбас улус шак ол тушта јаан керек баштаган. Мениҥ санаамла, ондый улустыҥ бирӱзи Юлия Григорьевна Сакашева.

Бойыныҥ башкарган ӧмӧлигине некелтелери бийик болгон. Ол ок ӧйдӧ кажы ла ӱредӱчиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, јӧмӧп билериле аҥыланатан. Юлия Григорьевна ӧмӧлигинде, бойыныҥ ла билезинде чилеп, кажызына ла болужатан. Мениҥ де ижимде бу башкараачыныҥ камааны бар, айткан сӧзи ийделӱ, учурлу деп сананадым. Оныҥ учун Юлия Григорьевнага алкыш-быйанымды јаантайын айдып јӱредим.

Татьяна Гавриловна САРЫБАШЕВА, директордыҥ административно-хозяйственный бӧлӱк аайынча ордынчызы:

—Мен бу школго библиотекарь болуп 1991 јылдыҥ куран айында келгем. 7-чи таҥмалу школдыҥ баштапкы библиотекари болгом.

Мен, јиит специалист, јирме ле јашту болзын, Юлия Григорьевнаны тууразынаҥ лаптап ајарулу кӧрӧтӧм. Ол ӧйдӧ Юлия Григорьевна сӱреен эрчимдӱ, кандый ла керекти чӱрче ле баштап, билгир кӧндӱктирип ийетен. Кандый ла керекти кыска ӧйдиҥ туркунына чыҥдый ла быжу бӱдӱретен. Бастыра улусты јакшы билер, кажы ла кижиге ады-јолын, отчествозын айдып баштанатан. Мен онызыны база кайкап кӧрӧтӧм.

Мен бу ла калада чыккам-ӧскӧм, 6-чы таҥмалу школдо ӱренгем, кӧп лӧ јаны орус улустыҥ јанында јӱргем. Педучилищениҥ кийнинде, баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи, национальный школго иштеп барарга чала тидинбедим. Орус бӧлӱкти божотком, ӱзеери алтай тилди јакшы билбес болгоныма база туйуксыныш болгон ло.

Је бу ла су-алтай школго келип, улусла, башкараачызыла таныжып, кӱӱн-санаам јарыган эди. Баштапкы ӧйдӧ орустаарга ла меҥдеерим. Је Юлия Григорьевна: «Сен, Татьяна Гавриловна, алтай школдо иштеп јадыҥ, кӧнӱ алтайлап куучындажарга ӱренгиҥ, темиккиҥ» — деп айдып туратан. Онойдо-онойдо чын ла темиге бергем.

Мен бӱгӱнги кӱнге јетире Юлия Григорьевнага, педӧмӧликке быйанду јӱредим.

Елизавета Алексеевна МЕГЕДЕКОВА, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, ӱредӱликтиҥ ветераны:

—Мен Юлия Григорьевнала кожо узак иштегем. Алдында јылдарда ол ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта, оноҥ ресгимназияда болуп иштеген. Бу баштамы школ ресгимназияда ачылган ла Юлия Григорьевна ары иштеп барган. Оноҥ баштамы школды 7-чи таҥмалу алтай школ эдип ачкан.

Баштамы школдыҥ балдары зооветтехникумныҥ лаборатория болгон туразында ӱренген. Лечебница болгон кыптар — эм-тустыҥ јыды кайда деп. Юлия Григорьевна ада-энелерле кожо кӧп лӧ баскан. Онойып баштамы класстарды ЗВТ-ныҥ эски туразына кӧчӱрген. Сӱреен соок то болгон, класстары да оогош, тапчы. Столовый јок болгон, је балдарды азыраар керек. Айдарда, Юлия Григорьевна самоварды экелип (эмдигидий тефаль јок), чай кайнадар. Кажы ла бала азыгын экелетен. Ӱредӱчилер элижип-селижип, јаан переменде балдарды чайладып јат.

Ол ӧйдӧ мен ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта иштегем. Ӱзеери ресгимназияда частар ӧткӱргем. 1991 јылда мени бу школго кычырган. Ол ло јылда школ коммерческий техникумныҥ туразына кӧчкӧн. Мында јӱк ле куру стенелер болгон. Је Юлия Григорьевна каланыҥ администрациязына барып, горононы, облононы канча кире эжиктеп басканын бис, ол ӧйдӧ иштеген ӱредӱчилер, сӱреен јакшы билерис. Биске эски-саскы столдор берер, бис оны јунарыс, ремонтты бойыс ла эдерис. Эне-адаларда бош ӧй јок болгон болор. Эр улустаҥ бир ле кижи — завхоз. Ончо ишти бойыс эткенис. Ол ӧйлӧрди ундыыр арга јок.

Юлия Григорьевна биске: «Је албаданактар ла, городто сок јаҥыс алтай школды керектӱ кемине чыгарып, алтай балдарды тӧрӧл тилин баалап, оморкоп јӱрер эдип ӱредери бистиҥ агару молјубыс» — деп айдып, кӧкӱдип туратан. Бис албаданганыс, чырмайганыс.

Педӧмӧлик ол до ӧйдӧ, эмди де нак, ӧмӧ-јӧмӧ иштегенис. Школыстыҥ соҥдоочы ады чыкпаган. Юлия Григорьевна бисти мактаар, кезикте ајару эдип, адылар. Келишпей турганын јартап берер. Узак јылдарга методист болгон кижи ончо немени јакшы билер ине.

Оныҥ кийнинде баштамы школ орто школго једип, јиит ӱредӱчилер келип баштаган. Олордыҥ урокторына јӱрер, једимдерин-једикпестерин айдып берер, методика јанынаҥ болушты кӧп јетирген. Юлия Григорьевна јаҥыс та директор эмес, ол ок ӧйдӧ ӱредӱчи болуп иштеген.

Юлия Григорьевнала иштеген јылдарды эске алза, кӧп-кӧп јарамыкту, јаҥыртулу иш ӧткӧн. Ончозын куучындазаҥ, таҥынаҥ бичик те болордоҥ маат јок. Айса болзо, кем де 7-чи школдыҥ тӱӱкилик јолын эске алып, бичик белетеер…

Юлия Альчиновна МУНДУКИНА, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи:

—Юлия Григорьевнаныҥ чӱм-јаҥдарга учурлалган урокторы учун ада-энелер быйанду јӱрет. Ол бойы некеер де, ајару да эдер башкараачы болгон. Бойы узак ӧйгӧ ачынып билбес, јаан ла јалакай кӱӱндӱ башкараачы.

Балдар алтай кӧгӱстӱ, тилин, јаҥын билип јӱрери јанынаҥ тыҥ иштеген. Је бӱгӱнги кӱнде ол предмет јок то болзо, Юлия Григорьевнаныҥ тӧзӧгӧзин салып, ууламјызын баштап салган ижи јаан јолын алынып кӧндӱккенин ада-энелер темдектеп јат. Школдо этно-культуралык ууламјы јакшы, једимдӱ иштеп јатканын кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарда јеткен једимдерис јолду керелеп јат.

Мен Юлия Григорьевнага јаан быйанду јӱредим. Ишке алган, болушкан, јӧмӧгӧн. Бистиҥ школго бу алтай ӧзӧктӱ, немени ыраада, тереҥжиде кӧрӧр башкараачыны, ӱредӱчини биске Јайаачы берген болор деп сананып јӱредим.

Светлана КУПЮШЕВА, ӱренчиги:

—1995 јыл. Мен, 4-чи класстыҥ балазы, Горно-Алтайск калада баштапкы катап. Орус тилди јакшы билбес, эне-адазы јанында јок, таныш эмес јерде. Мынаҥ ала мен 7-чи таҥмалу школдыҥ ӱренчиги. Нениҥ де учун класстыҥ башкараачызына эмес — директорго карузыгам. Юлия Григорьевна Сакашева, байла, канча јылга педагогикалык ууламјыла иштеп келген кижи, билип турган: балдарга элдеҥ озо экинчи эне болор керек, оныҥ кийнинде ӱредӱчи, директор. Куучыны тӧп, каткызы јымжак, колдоры јылу — торт ло эне. Кабинетке кирип келзе, кандый да јылу боло бергендий. Бисти Юлия Григорьевна «Алтайдыҥ чӱм-јаҥы» предметле ӱреткен. Алтай алкыштар, олордыҥ учуры, ада-ӧбӧкӧниҥ јебреннеҥ келген јаҥжыгулары керегинде солун ачылталарды биске ӱредӱчибис эткен эмей. Ӧйлӧр ӧткӧн. Јӱрӱм солунган. Эмди 7-чи школдо бистиҥ балдарыс ӱренет. А ӱредӱчибиске бис ондый ла јаш, јараш, туштаганда, кучактай тудар, сӱӱнер, барды-јокты сураар, адакыда алкаар.

«Алтайдыҥ Чолмонында» иштеп турала, ӱредӱчимниҥ эш-нӧкӧри Алексей Кайдазыновичле таныжар ырысту арга келишкен. Оноҥ ло бери алтай албатызына тузалу јӱрӱп, ак-чек, каруулу ижиле, ачык-јарык кӱӱниле тоомјыга кирген бу билелик эжерди кӧрӱп, нениҥ учун эмдиги ӱйениҥ эжерлериниҥ кӧбизи мындый бек болбойт деп сананарыҥ… Слердиҥ билегер эмди де узак јылдарга јашӧскӱримге јозок болзын, айыл-јуртыгар амыр-энчӱ турзын, алкы бойыгар су-кадык отургар, кару Юлия Григорьевна ла Алексей Кайдазынович!

Ай-Тана ТОРБОКОВА, ӱренчиги:

«Кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде ис артыргызып салган улус бар. Баштамы класстарда 7-чи таҥмалу школдо ӱренип, башкараачызы Юлия Григорьевна Сакашеваны кӧрӱп, јаантайын кайкап та, оморкоп то туратам. Бу эпши ойгор кӧгӱстӱ, ӱзеери тӧрӧл калыгыныҥ чӱм-јаҥжыгуларын сӱрекей јакшы билер. Олорды бистиҥ, ӱренчиктериниҥ, јӱрегине чоктый салган. Онызы кийнинде бистиҥ јӱрӱмиске сӱрекей тузалу болды.

Тӧс калабыста јадып, иштеп, кажы бирде Юлия Григорьевнага јолыксаҥ, чек ле кӱн тийгендий. Удура базып келген јылу кӱлӱмјилӱ, кеберкек чырайлу Юлия Григорьевна энеҥдий сӱӱнип, ачык-јарык куучындажар. Керек дезе јакшынак эп-сӱме де айдып берер. Онызы, айтпаза да, ийде-кӱч берет.

Кару Юлия Григорьевна, Слерге кара башту ӱренчиктеригердиҥ адынаҥ бу јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарына болужып јӧмӧшкӧнӧр учун јаан алкыш-быйанысты айдадым. Бис 7-чи таҥмалу тӧрӧл школдо ӱренгенисле оморкойдыс. Алтайыстаҥ курчулу, албатыбыстаҥ алкышту јӱрӱгер».

К. Пиянтинова белетеген