Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Калык јуулган јалаҥда кайкалду маргаан шакпырты

12.07.2019

Јаан изӱ айдыҥ 4-7 кӱндеринде Оҥдой аймакта Кӱпчеген јурттыҥ јанында Кер-Кечӱ деп јерде «Кӧк-Бӧрӱ» ойын аайынча Алтай Республиканыҥ чемпионады ӧткӧн. Спортчылар быјылгы маргаандарын бистиҥ тергееде бу ойынды тӧзӧгӧн  лӧ оныҥ федерациязын канча јылдарга улай једимдӱ башкарып келген Семен Тузачиновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јажына учурлагандар.

Тӱрк калыктардыҥ «Кӧк-Бӧрӱ» деген јебрен ойыны бистиҥ республикада элдеҥ озо Оҥдой аймакта орныккан ла ичкери јолын шак мынаҥ баштаган деп айдар керек. Бу кыймыгу Урсул ичинде 2002 јылда башталган. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде ады-јолы тергееде элбеде јарлу Семен Сергеевич Тузачинов турган. Бу кижи «Кӧк-Бӧрӱниҥ» бистиҥ тергеедеги федерациязын оноҥ ло бери он јети јылга једимдӱ башкарат. Мынча кире ӧйдиҥ туркунына Алтай Республиканыҥ кӧкбӧрӱчилериниҥ јуунты командазы телекейдиҥ ле Азияныҥ чемпионаттарында, кӧчкӱн калыктардыҥ телекейлик ойындарында, Кыргыз Республиканыҥ президентиниҥ сыйы учун албатылар ортодогы маргаандарда туружып, байлык ченемел алган. Кӧп тоолу кӧкбӧрӱчилерге спорттыҥ устары деп ат адалган. Республикада анайда ок телекейлик кемдӱ эки јаргычы бар. Олор: Даниил Мамыев ле Анатолий Унуков. Арасей тергееде бӱгӱнги кӱнде «Кӧк-Бӧрӱниҥ» окылу темдектеткен федерациязы бистеҥ ӧскӧ база кайда да јок. Эмди дезе кӧндӱре маргаандарга кӧчӧли.

Быјылгы  маргаандарда  «Оҥдой»,  «Улаган», «Ирбис» (Оҥдой), «Чике-Таман» (Кӱпчеген), Оҥдой аймактыҥ јашӧскӱриминиҥ јуунты командазы, «Ийин», «Ак-Барс» (Каракол) ла Новосибирский областьтаҥ келген кыргызтардыҥ «Кӧчкӱндер» деп командазы турушкандар. Чемпионатка Шабалин аймактыҥ кӧкбӧрӱчилери келбегени кайкатты. Је маргаандардыҥ кайралдары учун тартышкан бу сегис команда тӧрт кӱнниҥ туркунына јетирезине јакшы ойын кӧргӱскендер. Эл-јон дезе энчиге арткан маргаанын тӧрт кӱнниҥ туркунына эбиреде туруп, энчикпей кӧргӧн. Тӱрк тазылду калыктыҥ тӱгенбес деген учуры мында сӱрекей јакшы сезилди. Ӱзеҥилердиҥ тебижи, изиген аттардыҥ тыныжы кемди де токыналу артырбаган.

Ол кӱндерде Госдуманыҥ ла Эл Курултайдыҥ депутаттары Иван Белеков ло Вячеслав Уханов койчы-малчы, узанаачы јерлештери Байзыҥ Темеевле, Сергей Кунанаковло (Серемей), Вячеслав Кухаевле, Айсулу Такинала, бу маргаандарды тӧзӧп лӧ ӧткӱрип јаткан Кӱпчегендеги јурт јеезениҥ јааны Владимир Мандаевле кожо бир кӱрееге јергелей тургулап, кӧкбӧрӱчилер учун ӱн тунганча «оорыгандарын» кӧрӧргӧ келишти. Бу улустыҥ бӱгӱнги кӱнде бӱдӱрип јаткан ижи тонныҥ болзо топчызына, элдиҥ болзо элчизине бодолду турганда, ол ӧскӧ кандый болотон эди база. Депутаттардыҥ албатыныҥ јилбӱлериле башкарынып јӱргендери јакшы эмей. «Кӧк-Бӧрӱниҥ» турнирин акту бойыныҥ кӱӱниле јӧмӧгӧн база бир јарлу јондык ишчи Александр Манзыров керегинде база канайып айтпас. Спортты, физкультурала колбулу керек-јарактарды бастыра депутаттар ла башкараачылар јӧмӧӧр учурлу деп сананып јӱредим. Спорттыҥ учуры су-кадыкты тыҥыдарга ла таскадулу ишти јакшы турулталу ӧткӱрерге сӱрекей учурлу ине.

Маргаандардыҥ кызу тартыжуларынаҥ башка оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы база ӧкпӧӧртти. Кӱр-кӧгӱстери јетирезине кеҥип, је ле деген артисттер болуп калган Мерген Тельденовтыҥ ла Болот Байрышевтиҥ кай кожоҥдоры јаҥыланат. Олордыҥ јебрен баатырларды мактаган кайы тӱӱкиле колбулу бу Кер-Кечӱ деп јерде база да тегиндӱ торгуланбай јаткан эмес пе? Айла, артисттер ыраак јолды кӱчсинбей, алкы бойлоры келип, Семен Сергеевич Тузачиновтыҥ 75 јажына учурлалган бу маргаан-байрамды јӧмӧп јатканында база та кандый да јакшы белге бар деп сезилди. Тай боролор ло јеерен тайлар стадионды айландыра јелип, чике ле кӧрӧӧчилердиҥ алдына токтойт. Аттардыҥ тискинин содон кӧкбӧрӱчилер бек тудат. Олордоҥ кандый да экпин ийде јайылат. Сыраҥай ла ичкери алдында Оҥдой аймактыҥ јашӧскӱриминиҥ јуунты командазы келип јат. 15-22 јашту кӧкбӧрӱчилерди олордыҥ капитаны Игорь Санаров баштайт. Бу команда быјыл Алматыда ӧткӧн Азияныҥ чемпионадында турушкан. Олорды Ринат Темеев тазыктырат.

Калык јуулган јалаҥда

Кайкалду маргаан шакпырты.

Бӧрӱ башту маанылар

Кӧк-айаска шуҥуды.

 

Чедендей туруп баатырлар

Черттӱ сӧзин айдышты.

Јаҥылгазы јайылып,

Јер-алтайды торгултты.

 

Бӧрӱниҥ кӱчин аларга,

Бӧкӧлӧр мында јуулышкан.

Аргымак аттар бијезин

Бийиктеҥ шоҥкор кайкаган.

Кӧрӧӧчилер ээчиде келип јаткан Улаган аймактыҥ командазын изӱ колчабыжула уткыйт. Бу команда 2004 јылда тӧзӧлгӧн. Ол Эл Ойынныҥ ла Алтай Республиканныҥ чемпионаттарыныҥ кӧп катап јеҥӱчили. «Кӧк-Бӧрӱниҥ» ветерандары Айдыҥ Олчоновты, Василий Олчоновты, Григорий Байтушкинди, Станислав Белеевти, Виктор Санинди ле Юрий Тапааны кӧрӧргӧ кандый оморкодулу. Геннадий Олчонов, Айдар Куйуков ло Ринат Саксаев дезе Кӧчкӱн калыктардыҥ Киргизияныҥ Чолпон-Ата калазында ӧткӧн телекейлик ойындарында туружып, јеҥӱлӱ јерлер алган. Улаганныҥ кӧкбӧрӱчилери команданыҥ капитанына ченемели јаан Евгений Саксаевти јолду туткандар.

Новосибирский областьтаҥ келген «Кӧчкӱндер» деп команда керегинде канайып айтпас. Бу командада кыргыз укту кӧкбӧрӱчилер ойноп јат. Олорды Кер-Кечӱде ӧдӱп јаткан маргаандарга Кыргыз Республиканыҥ президентиниҥ эмиграция аайынча службазыныҥ советниги Канабек Акаев баштап экелген. Бу команда 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ баштапкы кӱнинде тӧзӧлгӧн.

Јолоныҥ кӧкбӧрӱчилери керегинде сыраҥай аҥылап айдар керек. С. С. Тузачинов бу ойынды тӧзӧп турарда, оныҥ тӧзӧлгӧзинде шак бу јурттыҥ спортчылары турган. Команданыҥ баштапкы туружаачылары — Амыраҥ Чугин, Амыр Меркитов, Расул Борбошев, Араты Теркин, Амыр Бордомолов, Николай Эндоков, Султан Шалбыков, Евгений Булгаков, спорттыҥ узы, телекейлик ойындардыҥ туружаачызы Арчын Течинов, спорттыҥ узы, телекейлик ойындардыҥ кӱлер јеҥӱчили Сӱмер Кордоев, Алан Мандин, спорттыҥ узы, телекейлик ойындардыҥ туружаачызы Ирбис Яманов ло телекейлик ойындардыҥ база бир туружаачызы Сургал Темденов. Семен Сергеевичтиҥ 75 јажына учурлалган маргаандарда дезе олордыҥ јолын улалтып апарып јаткан јиит кӧкбӧрӱчилер турушкан. Бу команданы адазыныҥ турнирине спорттыҥ узы, ченемелдӱ кӧкбӧрӱчи Эркемен Тузачинов белетеген.

«Кӧк-Бӧрӱде» командалар 20 минуттаҥ эки тайм ойноп јадылар. Казанга маҥ бажында барып кийдирип турган уулактыҥ бескези дезе 35 килограмм. Анайып, С. С. Тузачиновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јажына учурлалаган чемпионаттыҥ эҥ артык табараачы-бомбардири деп Анатолий Покошев адаткан. Эҥ артык табараачыныҥ сыйы Айдар Олчоновко табыштырылган. Эҥ артык коручыл болуп Василий Буйдышев чыккан. Эҥ јиит ле эҥ јаан јашту туружаачылар деп Вадим Товаров ло Роберт Берегошев адаткандар. Турнирде эҥ јараш голды Санаш Моносов кийдирген. Эҥ артык јаргычыныҥ сыйын Анатолий Чагин алган.

Мынаҥ озо чыккан газетте бу маргаандарды кӧп аргачылар ла таҥынаҥ улус эрчимдӱ јӧмӧгӧн деп айткан эдис. Олордыҥ бастыразыныҥ ады-јолдорын адаар арга јок. С. С. Тузачинов, Кӱпчегендеги јурт јеезениҥ јааны В. П. Мандаев ле баш јаргычы Э. А. Тепуков турнирдиҥ тӧс спонсоры болгон Андрей Ялбаковтыҥ башкарып турган «Кӱнниҥ ийдези» деген ООО-го ло јӧмӧлтӧзин јетирген арткан да аргачыларга алкыш-быйанын айдат. Репортажты белетеген автордо бу маргаандардаҥ база кӧп санаа-шӱӱлтелер арткан. Айдарда, куучын-эрмек мыныла тӱгенбей јат.

Арутай АДАРОВ

(Учы келер номерде)

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина