Алтайдын Чолмоны

Айфондо алтай таныктар болор

16.07.2019

Алтай тил аайынча Алтай Республиканыҥ башчызында, башкарузыныҥ председателинде тӧзӧлгӧн советтиҥ јууны Алтай Республиканыҥ удурумга башчызы Олег Хорохординниҥ башкарганыла ӧтти. Ол јуунды ачып айтты: «Россияда бастыра ла калыктардыҥ культурадагы аҥылуларын, чӱм-јаҥжыгуларын ла байлыктарын корыыры ла јӧмӧӧри государствоныҥ национальный политиказыныҥ кереги. Тӧрӧл тил дезе кажы ла культурада  тӧс учурлу, олор айрылбас колбуда. Алтай тилдиҥ соведи 2016 јылда тӧзӧлгӧн лӧ оныҥ амадузы – государственный болуп турган алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери, онойдо ок тергеениҥ јаҥдарыныҥ бу керекте ижиниҥ турултазын бийиктедери. Бу суракла иштер ӧткӱрилген де болзо, мында ончозы ла јакшы деп айдар арга јок болгоны  јарталат. Бӱгӱнги јуунныҥ сурагы – ол республиканыҥ ӱредӱлӱ организацияларында алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ айалгазы керегинде. Мен бастыра туружаачыларды бу суракты шӱӱжеринде эрчимдӱ туружарына кычырып турум».

АР-дыҥ ӱредӱлӱ заведениелеринде «Алтай тил», «Алтай литература» деп ӱредӱлӱ предметтерди ӱренериниҥ айалгазы керегинде јетирӱни АР-дыҥ ӱредӱлик аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева этти.  Алтай тилди ле литератураны ӱредери аайынча тергеелик нормативно-правовой тӧзӧгӧ бӱгӱн федерал некелтелерге келижип турганын темдектеер керек. Алтай Республика бичиктердиҥ федерал тооломына, тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱлӱ программаларыныҥ федерал келиштире тооломына кирген 7 тергеениҥ тоозында. 2018 јылда 5-9 класстардыҥ «Алтай тил», «Алтай литература» бичиктерин федерал тооломго кийдирер иш тӱгенген. Ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында ӱредӱде тузаланар бичиктердиҥ јаҥы федерал тооломы јарадылган ла ого бистиҥ 10 бичик кирген.

Јаҥы ӱлекерлер керегинде айтсабыс, министерство былтыр алтай тилди корыырына ла ӧскӱрерине ууламјылу бир канча јаҥы керектер ле ӱлекерлер баштады. Ол тоодо педагогикалык устыҥ «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деп республикан фестивали, алтайлап бичип турган јиит поэттердиҥ «Амаду» деп следы,  «Этнокультурный тӧс јер – балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ граждан-тӧрӧлчи таскамалыныҥ тӧзӧгӧзи» деп конкурс (ол этнокультурный ууламјылу ӱлекерлерле иштеечи ӱредӱлӱ организацияларды јӧмӧӧр амадула ӧткӱрилет), «Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп программала алтай тилге  тӧрӧл тили эместий ӱредериниҥ чыҥдыйын бийиктедери» деп билим-методикалык ӱлекер.

«Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп программала билим-методикалык ӱлекер аайынча алтай тилге тӧрӧл тили эместий ӱредеринде јаҥы методикалык эп-аргалар тузаланары ла алтай тилди билбес балдарга  предметный јаҥы ууламјы берери аайынча иш башталды. Бичиктер ӱренчиктерди куучындажарына ӱредерине тӧзӧлгӧлӱ тургузылган. Бу ӱлекер узак ӧйгӧ тургузылган. 2018 јылда 2-4 класстардыҥ «Алтай тил» бичиктерине электрон кожулталар ла методикалык шӱӱлтелер белетелген. 2019 јылда 5-6 класстардыҥ бичиктерин  јазаары пландалат. Текши ишти дезе 2022 јылда тӱгезери темдектелип калган.

Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ 126 школында «Алтай тил» ле «Алтай литература» деп ӱредӱлӱ  предметтерле ӱредӱ ӧдӧт. Федерал государственный стандарттарла «Тӧрӧл тил» ле «Тӧрӧл литература» деп ӱредӱлӱ предметтер таҥынаҥ предметтер болуп,  ӱредӱлӱ планныҥ кыйалтазы јок ӱредер бӧлӱгине  кирет.

«Алтай тил» предметти текши тооло 11326 ӱренчик ӱренет, олордыҥ 6857-зи алтай тилди тӧс программала, 4469-ы «Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп ӧрӧги айдылган программала ӱренедилер. Бу программала алтай тилди ӱренип тургандардыҥ (алдында – начинающие) тоозы кӧптӧп јат (39,4%). Алтай тилди билбес ле коомой билер балдардыҥ тоозы база кӧптӧп туру.

2014 јылдаҥ ала Алтай Республикада балдардыҥ садиктеринде алтай национальный группалар ачар айалгалар тӧзӧӧри јанынаҥ Јолдыҥ картазы бӱдӱп туру. Оныҥ тӧс амадузы – алтай тилди ӱредеринде бирлик система тӧзӧӧри. Ӱредӱниҥ «биле — балдардыҥ садиги – баштамы школ», «баштамы школ — тӧс школ», «тӧс школ – јаан школ» деген  колбузын ӱспези јаан учурлу айалга болуп јат.

Тургуза ӧйдӧ алтай национальный 129 группа бар, олордо ӱредӱлӱ иш кӧбизинде алтай тилле ӧткӱрилет. Тӧс амаду – тӧрӧл тилле куучындажар айалга тӧзӧӧри. Је кӧп керек педагогтыҥ ченемелинеҥ, ада-энелердиҥ кӱӱнинеҥ база камаанду болуп туру. Бӱгӱн балдардыҥ садиктериниҥ 60 проценттеҥ кӧбизинде алтай тилге ӱредери ӱредӱ-занятиелерде, кружоктордо, факультативтерде ӧдӧт. Кадрлар белетеери, таскадаачылардыҥ квалификациязын бийиктедери јанынаҥ јаан иш  ӧткӱрер керек. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигиниҥ ишчилериниҥ квалификациязын бийиктедер ле профессияга такыптаҥ ӱредер институтта баштапкы ла катап алтай группаларда иштеечи таскадаачылардыҥ курстары ӧткӧн.

2018 јылда министерство јарлу мультфильмдерди алтай тилге кӧчӱрер баштаҥкай эткен. Онойып, «Эл Алтай» ГТРК бу ишти јеҥӱлӱ бӱдӱрди. «Испорченная погода», «Крошка Енот», «Кураш», «Топчумба», «Трям, здравствуйте!», «Лебединое перышко» деген мультфильмдер кӧчӱрилген. Олор балдардыҥ садиктерине ле баштамы школдорго тузаланарга  аткарылат.

Онойдо ок балдардыҥ алтай кожоҥдорыныҥ ла караокелӱ видеоклиптериниҥ јуунтызы чыгарылган. Кожоҥдорды Улаган аймактыҥ «Јаш-Канат» ӧмӧлиги кожоҥдогон.  Мындый ӱлекерлер ажыра балдарды тӧрӧл тилин ӱренерине јилбиркедер деген ижемји бар.

Школго барар јажы јетпегендерге ӱредӱлӱ-методикалык литература белетеери аайынча бир ууламјылу иштер јылдыҥ ла ӧткӱрилет деп айдар керек. Ӧткӧн јылда «Торко-Чачак», «Ӧскӱс кызычак», «Агас ла койон» ло ӧскӧ дӧ 6 бичигеш чыгарылган. Онойдо ок чӧрчӧктӱ, графикалык јурукту будыыр бичик, орус ла алтай тилдерле «Чӧрчӧккӧ айылдап» деп дидактикалык ла  кӧргӱзӱлӱ материалдар чыгарылды.  Ӧткӧн јылда кычыраачылардыҥ алтай тилле «Тирӱ классика» деп республикан конкурсы ӧткӧн.  Конкурстыҥ турултазында алтай тилле «Тирӱ классика» диск чыгарылган.

—2018 јылда бис ӱренчиктердиҥ ле студенттердиҥ Россияныҥ ла СНГ-ныҥ тӱрк ороондорыныҥ калыктарыныҥ литературалары аайынча калыктар ортодогы фестивалиниҥ  республикан тур-бӧлӱгин баштапкы ла катап ӧткӱрдис. Республиканыҥ школдорыныҥ 6 ӱренчиги Казаньда филологияныҥ ла культуралар колбуларыныҥ Л. Толстойдыҥ адыла адалган институдында  фестивальдыҥ учкаары бӧлӱгинде турушкан.  Ондый керектерде турушканы балдардыҥ калыгыныҥ тӧрӧл тилине, фольклорына, культуразына јилбӱзин ойгозот ло тыҥыдат— деп, министрдиҥ баштапкы ордынчызы куучындаган.

Кан-Оозы  аймактыҥ  администрациязыныҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ јааны Николай Стасиков аймактыҥ ӱредӱлӱ организацияларында алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ айалгазы  керегинде куучындады. Аймакта 13 дошкольный, 22 текши ӱредӱлӱ организация иштейт. 17 текши ӱредӱлӱ организацияда алтай тил ле литература 1-кы класстаҥ ала 11 класска јетире ӧткӱрилет. Бу предметтерди 1819 ӱренчик ӱренет (текши тооныҥ 64%). Олордоҥ 77,8 проценти алтай тилди тӧс программала, 22% «Алтай тил АР-дыҥ государственный тили» деп программала ӱренет. Текши ӱредӱлӱ организацияларда алтай тилди ле литератураны балдар ада-энезиниҥ кӱӱниле ӱренедилер. Аймакта орус школдо алтай тилди ӱредериниҥ јакшы  ченемели бар. Калганчы эки јылда ченелтелердиҥ турулталарынаҥ кӧргӧндӧ, бу предметтерле билгирлердиҥ чыҥдыйы бийиктегени темдектелген. Ӱренчиктер республикан конкурстарда, кычырыштарда, интеллектуал ойындарда, фестивальдарда эрчимдӱ туружып, јеҥӱлӱ јерлер алат.

Аймакта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ методикалык биригӱзи иштеп, методика јанынаҥ  кӧп  керектер  ӧткӱрет. Аймакта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ 22 педагогы иштейт. Олор муниципал ла тергеелик конкурстарда эрчимдӱ туружып, јеҥӱлер алат. «АР-дыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ  ӱредӱчизи» республикан конкурста  2005 јылдаҥ ала 5 јеҥӱчил болгон. Школдордо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кабинеттери иштейт. Муниципалитет кеминде олордыҥ конкурстары ӧткӱрилет.  Экинурда, Кан-Оозында ла Мӧндӱр-Соккондо школдордо бичиичилер Јыбаш Каинчинниҥ, Шатра Шатиновтыҥ ла Иван Шодоевтиҥ музей-кыптары тӧзӧлгӧн. 2020 јылда Јабагандагы школдо Алексей Калкинниҥ музейин ачары пландалат. Горно-Алтайск каланыҥ администрациязында ӱредӱликтиҥ бӧлӱгиниҥ јааны Наталья Анисимова бу суракла база јетирӱ этти.

Горно-Алтайсктагы педколледжтиҥ директоры Ольга Облецова  «АР-дыҥ дошкольный ла текши ӱредӱлӱ организацияларына алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерин белетеери керегинде» деп экинчи суракла таныштырды. Педколледжте алтай тилди ле литератураны 108 студент ӱренет. Јаҥы федерал госстандарттарда ондый ӱзеери белетеш ӧткӱрери  темдектелбеген де болзо, педколледжте  баштамы класстардыҥ специалисттерин белетеери программаныҥ вариативный бӧлӱгине кийдирилген. Јӱрӱм бу алтам чын эдилгенин кӧргӱскен. Ӱредӱлӱ планда онойдо ок этнокультурный компонент бар. Студенттер практика ӧдӱп, квалификационный ченелтени база ӧдӧт.  Онойдо ок алтай тилди ле литератураны ӱредериндеги курч сурактар аайынча выпускной квалификационный ченелтелерди  ӧдӱп јат. Бу иштер кӧбизинде баштамы класстардыҥ ӱредӱчилерине методика јанынаҥ болушту болот. Студенттер калыктар ортодогы, бастырароссийский билим-практикалык конференцияларда эрчимдӱ туружат.

Национальный чӱм-јаҥдарга, тилге јилбӱ ле тоомјы таскадарга школьно-алтай бӧлӱкте 2015 јылда   алтай јашӧскӱримниҥ «Кӱнчечектер» деп студиязы тӧзӧлгӧн. Бӧлӱкте граждан-тӧрӧлчи таскамал аҥылу јерде. Кӧп студенттер «Отчизна» клубтыҥ турчылары. Олор Россия тергеелериниҥ кеминде ӧткӱрилип турган ӱлекерлерде эрчимдӱ туружат. Класстыҥ чазы, јилбилӱ туштажулардыҥ клубы, Јылгайак, Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱнине учурлай јайаандык эҥирлер ӧткӱрилет. Студенттердиҥ билим иштери база јакшы кеминде деп айдар керек. Студенттерис дипломанттар ла лауреаттар болуп јат, башка-башка кемдӱ билим-практикалык конференциялардыҥ, краевед кычырыштардыҥ туружаачылары. Г. Л. Ядагаевтиҥ баштаҥкайыла узак jылдардыҥ туркунына «Алтай шатра»  ӧткӱрилет. Балдар бойын ченеп, башка-башка маргаандарда, ол тоодо, телекейлик те маргаандарда эрчимдӱ туружадылар.

Докладчиктиҥ темдектегениле, баштапкы курста студенттердиҥ текши ӱредӱлӱ предметтерле билгирлериниҥ чыҥдыйы јабыс болуп јат. Бу сурактыҥ аайына чыгарга таҥынаҥ ӱредӱлер, консультациялар ӧткӱрилет. Ӱредӱге кирерге угузу экелгендер алтай тилдиҥ бӧлӱгине тыҥ кӱӱнзебейдилер. Приемный комиссияда алтай тил ле литература аайынча специалист иштейт ле абитуриенттерле  јартамалду иш ӧткӱрет. Олор алтай тилле эрмектежип те турза, бичиири јанынаҥ кӱчсинип јат, оныҥ учун бу бӧлӱкке киреринеҥ јалтанат. Школьно-алтай бӧлӱктиҥ выпускниктериниҥ 70% ӱредӱзиле иштейт, 30% школдордо алтай тилди ле литератураны ӱзеери ӱредет. Кезик студенттер ӱредӱзин  ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединде улалтат. ГАГУ-ныҥ ректоры Валерий Бабин бу ӱредӱлӱ заведениениҥ алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультединде иш керегинде јетирӱ база этти.

Алексей Остроухов јетирӱлерле ӱлежеринде ле операционный системаларда алтай тилди тузаланар аргалар керегинде јетирӱ этти. Алтай алфавитле Google Play программада Android ажыра тузаланар арга бар. Удмуртияныҥ разработчиктери ӱредӱлӱ программаларда тува, алтай, удмурт, коми, марий тилдерди тургузарыла иштеген. Олор ок Ульяна Текенованыҥ тургускан орус-алтай сӧзлигиниҥ ле разговорнигиниҥ приложениелерин јазаган. Докладчик онойдо ок Windows ла IOS деп мобильный устройстволордо алтай тилди тузаланарыныҥ аргаларын база куучындады. Word-то кезик шрифтер кычырылбай јат. Тергеениҥ бичик чыгартузында, газеттеринде алдындагы ла шрифтер тузаланылат. Олор тӧс программалар аайынча јаҥыртылбайт. IOS-то алтай клавиатура тургузарыныҥ чыгымы 120-250 муҥ салковой. Ондый арга табылган соҥында алтай тил ле литература јанынаҥ јаҥы јетирӱлик программалар, сӧзликтер, кӧчӱриштер ле ӧскӧзин де тӧзӧӧр айалга  болор эди.

Анайып, бу ла јуук ӧйлӧрдӧҥ ала операционный Андроид системалу гаджеттер тузаланып тургандар ого алтай таныктарлу клавиатура тургузып алар аргалу боло берди.

Оны тургузып аларга, GooglePlay-деҥ керектӱ приложение тургузып алар керек. IOS тузаланып турган улуста бӱгӱнги кӱнде мындый арга јок болгонынаҥ улам алтай улуска сетьтерде куучындажарга эби јок  болот.

Бу сурак аайынча О. Хорохордин чыдулу ведомстволорго IOS-тыҥ операционный системазына келижер программа тургуссын деп јакылта берди. Онойып, јуук ӧйдӧ ончо текши гаджеттерди тузаланып тургандар алтай таныктарла бичиир аргалу болор.

Јуунда јетирӱлер эткендерге кӧп сурактар берилген. Онойдо ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱлик, јашӧскӱримниҥ политиказы, спорт, јондык биригӱлер ле СМИ аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, Јондык палатаныҥ председатели Татьяна Кончева, «Алтай Курултай» јондык кыймыгуныҥ председатели Василий Кудирмеков база куучын айттылар.

Јуунныҥ туружаачылары тӱп-шӱӱлтелер јараттылар.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА